روان شناسی و دين

سال چهارم، شماره دوم، تابستان 1390، ص 27 ـ 44

Ravanshenasi-va- Din, Vol.4. No.2, Summer 2011

محمد کاویانی*

چکیده

هدف این پژوهش فراهم ساختن زمینه ای برای کمی سازی و سنجش سبک زندگی اسلامی است. با مطالعه روشمند متون اسلامی و روان سنجی، پرسش نامه ای 135 سؤالی تهیه شد. جامعه آماری، دانشجویان دانشگاه اصفهان و طلبه های حوزه علمیه قم در سطح کارشناسی بوده اند. سیصد نفر به روش نمونه گیری تصادفی طبقه ای انتخاب و دو آزمون «سبک زندگی اسلامی (محقق ساخته)» و «جهت گیری مذهبی» روی آنها اجرا شده است. داده ها، با روش تحلیل عاملی، آلفای کرونباخ و تحلیل مانوا، تحلیل شده و نتایج نشان می دهد که آزمون سبک زندگی اسلامی از پایائی «786/.» بهره مند است. نتایج تحلیل عوامل نیز روائی و ساختار عاملی مناسبی را نشان می دهد. روائی هم زمانِ آن با آزمون جهت گیری مذهبی نیز از طریق ضریب همبستگی پیرسون (644/.)، به دست آمد این پژوهش نشان می دهد که سبک زندگی اسلامی قابل کمی شدن است و آزمون ساخته شده، ویژگی های روان سنجی لازم را دارد.

کلید واژه ها: مقیاس، سنجش دینی، روان شناسی اسلامی، سبک زندگی اسلامی، جهت گیری مذهبی.

مقدمه

«سبک زندگی» عنوانی است شناخته شده در بیشتر علوم انسانی در سطح بین الملل، لکن از زاویه های متعدد به آن نگاه می شود. مؤلفه های شناخته شده آن در دنیای علمی امروز، عبارت اند از: فعالیت های فیزیکی، اوقات فراغت، خواب و بیداری، روابط اجتماعی، روابط خانوادگی، معنویت، ایمنی و آرامش، تغذیه و...؛1 که هر کدام به منزله بزرگ راهی از راه های زندگی افراد شمرده می شوند. سبک زندگی، شیوه ای نسبتاً ثابت است که فرد اهداف خود را به وسیله آن پی می گیرد. این شیوه ها، حاصل زندگی دوران کودکی فرد است. به عبارت دیگر، سبک زندگی، بعد عینی و کمیت پذیر شخصیت افراد است. مطالعات در باب سبک زندگی، بیشتر از نوع توصیفی و هنجاری است، لکن در جامعه اسلامی ممکن است این مسئله نیز مطرح شود که سبک زندگی افراد و گروه ها، چقدر با آموزه های اسلامی منطبق است؟ آیا می شود افراد و گروه ها را از این جهت درجه بندی کرد؟ برای مثال، آیا مردم متدین ایران، پس از گذشت سه دهه از انقلاب اسلامی، سبک زندگی کاملاً اسلامی دارند؟ آیا اساسا نظریه سبک زندگی دینی که با موضوعات مهمی، مثل انسان کامل، انسان سالم، معیار بهنجار و نابهنجار، پیشگیری و درمان و... ارتباط مستقیم دارد، شناسایی و تحلیل شده است؟

اولین بار آلفرد آدلر از بین روان شناسان2 سبک زندگی را مطرح کرد، سپس توسط پیروان او گسترش یافت. آنان سبک زندگی، شکل گیری آن در دوران کودکی، نگرش های اصلی سبک زندگی، وظایف اصلی زندگی و تعامل آنها با یکدیگر را به تفصیل بحث کرده و آن را در قالب درخت سبک زندگی نشان داده، مفاهیم ارزشی و انسان شناختی و فلسفی را مطرح کرده و تمام زندگی را به صورت یک پارچه به تصویر کشیدند3.

برخی محققان، مثل پاول4 به بررسی «زندگی خوب و انسان خوشبخت»، تیموتی5 به «نقش دین در زندگی روزمره مردم انگلیس»، بوسنیتز6 به «اهداف هدایت شده زندگی» بولن7 به «زندگی به عنوان یک تکنیک» هالستید، و پیک8 به «شهروند خوب بودن و رابطه آن با تعلیمات اخلاقی» اینجلس9 به «رابطه فرهنگ و زندگی روزمره» و شو10 به «چالش های عینی زندگی در خانواده ها در چارچوب نظریه درمانی روان نمایش گری پرداخته اند. هم اکنون سایت فعالی تحت عنوان «نهضت سبک زندگی» (2007م) و سایت دیگری منسوب به هنری استین و دیگر پیروان آدلر با نام «درخت سبک زندگی»11 در اینترنت فعال است. مطالعات سبک زندگی در علوم تجربی نیز انجام شده است. شرکت بین المللی «سبک زندگی جدید» خدمات متعددی، مثل مشاوره های فردی، کارگاه های گروهی، سمینارها و سخنرانی هایی در موضوعات مختلف سبک زندگی (ریلاکس درمانی، تغذیه، مراقبت از مو و پوست، اخلاق و تعلیمات گروهی و...)، را ارائه می کنند. آنان آزمون های کوتاه در هر موضوع ساخته اند. گریفین و کاریرکلی12 به بررسی «التهاب استخوان ها و مفاصل و غضروف های فرد و ارتباط آن با سبک زندگی او»، ماهان13 به ساختن «پرسش نامه سبک زندگی شخصی ویژه نوجوانان»، مارکتی14 به مطالعه ای آزمایشی در باب «سبک زندگی کارفرمایانه و ارتباط آن با کیفیت زندگی»، گاور15به «مطالعه سبک زندگی مخاطره آمیز و مواجه شدن با خشونت»، سامپسون و پایلوت16 به «بررسی سبک زندگی افراد بعد از سکته شدید قلبی»، بوگاسکا17 به «بررسی توانایی های شغلی و عوامل محیطی مربوط به کار و ارتباط آنها با سبک زندگی»، ویویان و دیگران18 به «مطالعه سبک زندگی و کیفیت زندگی بیماران با تشخیص سرطان رحم» و کانسر19 به ساختن «پرسش نامه سلامتی و سبک زندگی» اقدام کرده اند. سنجش دین داری و سبک زندگی دینی نیز پیشینه ای دارد. پیتر و رالف20 121 مقیاس دینی را معرفی کرده اند که توسط مسعود آذربایجانی و سید مهدی موسوی ترجمه شده است21. این مقیاس ها در موضوعاتی، مثل اعتقادات و اعمال دینی، نگرش های دینی، جهت گیری مذهبی، رشد دینی، نقش دین در زندگی، تجربه دینی، ارزش های دینی- اخلاقی، مقابله دینی وحل مشکل، معنویات و عرفان، مفهوم خدا، نگرش به مرگ، عفو و گذشت و...، شکل گرفته اند. در ایران نیز بیش از یک دهه است که به این موضوع توجه شده است. برای مثال، غضنفری به «بررسی تأثیر برنامه آموزشی سبک زندگی به بیماران دیابتی نوع دوم»، محمدی زیدی22 به «سبک زندگی بیماران قلبی- عروقی در چابهار»، متعارفی23 به «سبک زندگی بیماران قلبی قبل از ابتلا به بیماری و بستری شدن در سی سی یو»، نوروزی24 آقایی به «بررسی و مقایسه شیوه زندگی دانشجویان....»25؛ و اسماعیلی26 به «تغییرات سبک زندگی و تحولات نسل های اجتماعی در ایران» پرداخته اند.

به رغم تمام کارهایی که انجام شده، پژوهشی که به طور جامع به سبک زندگی اسلامی توجه و برای آن مقیاس ارائه کرده باشد، انجام نشده است. بر این اساس، مسئله اساسی این پژوهش عبارت است از: ساخت، پایائی27سنجی و اعتبار28 یابی آزمون سبک زندگی اسلامی. همچنان که ملاحظه شد، سنجش های اسلامی که صورت گرفته، ناقص و غیرکافی است، از این رو، سؤال های زیر در مورد آزمون محقق ساخته سبک زندگی اسلامی بررسی شده است: 1. روایی محتوایی و صوری این آزمون چگونه است؟ 2. پایایی آزمون سبک زندگی اسلامی چقدر است؟ 3. روایی هم زمان آن با آزمون جهت گیری مذهبی چقدر است؟ 4. بارهای عاملی آزمون سبک زندگی اسلامی چگونه است؟

روش

جامعه آماری این پژوهش عبارت است از دانشجویان و طلبه های مقطع کارشناسی دانشگاه اصفهان، (علوم انسانی و علوم پایه) و حوزه علمیه قم. بر اساس پیشنهاد سی مور و سادمن به نقل از بورگ و گال29 در این تحقیق در هر گروه 100 نفر و در مجموع 300 نفر مطالعه شده اند. توزیع افراد هر گروه، بین آزمودنی های دختر و پسر بر اساس طبقه بندی نسبتیِ خوشه ای بوده است. آزمون KMO نیز کفایت حجم نمونه 100 نفر برای هر گروه را نشان می دهد. در این پژوهش دو ابزار به کار رفته است:

الف) آزمون سبک زندگی اسلامی که براساس فرایند زیر توسط محقق ساخته شده است. این آزمون با 135 سؤال شکل گرفته و ده مؤلفه دارد که سؤال های آنها در هم آمیخته و با عناوین از هم تفکیک نشده است. این آزمون تمام وظایف زندگی را پوشش می دهد که به اختصار به هر کدام از مؤلفه های آن اشاره می شود:

1. مؤلفه اجتماعی به وظایفی اشاره دارد که فرد در ارتباط با دیگران، فراتر از خود و خانواده هسته ای خود انجام می دهد.

2. مؤلفه عبادی به وظایفی اشاره دارد که رابطه بین فرد و خداوند را به عنوان عبد و مولا نشان می دهد و اعم است از عبادات مشخص، مثل نماز، روزه، تلاوت قرآن، ذکرهای مستحبی، حج و ...، و رفتارهایی که رسماً نام عبادت ندارند، اما فرد به نیت اطاعت از خداوند آن را انجام می دهد.

3. مؤلفه باورها به مفاهیم هستی شناختی، انسان شناختی، خدا شناختی، و ... اشاره دارد که در فرد درونی شده و در لایه های زیرین عاطفی و شناختی او حضور دارند و به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه، نقش تعیین کننده ای در رفتارها دارند.

4. مؤلفه اخلاق به صفات و رفتارهای درونی شده ای از فرد گفته می شود که وظیفه رسمی و قانونی او شمرده نمی شود، و با ترک یا انجام آن کسی او را مؤاخذه یا تشویق نمی کند. در اینجا به بعد فردی و اجتماعی اخلاق نظر می شود (بعد الهی آن در شاخص باورها ملاحظه شده است).

5. مؤلفه مالی به رفتارهایی از فرد اشاره دارد که مستقیم یا غیر مستقیم، به امور اقتصادی و مادی زندگی مربوط می شود. اموری، مثل شغل، املاک، کیفیت دخل و خرج و... را شامل است.

6. مؤلفه خانواده به رفتارها و روابط فرد از این حیث که عضوی از یک خانواده هسته ای است، اشاره دارد؛ یعنی زن، شوهر و فرزندان. خانواده بزرگ، در شاخص اجتماعی ملاحظه شده است.

7. مؤلفه سلامت به اموری نظر دارد که در سلامت جسمانی و روانی فرد ایفای نقش می کنند و تغذیه، بهداشت، فعالیت بدنی، تفریح، بازی، لذت های زندگی، سیاحت و زیارت، خواب و استراحت، دید و بازدید، ظاهر زشت یا زیبای فرد و... را شامل می شود.

8. مؤلفه تفکروعلم به وظایف شناختی فرد اشاره دارد، اعم از شناخت های موجود در فرد، تلاش برای افزایش شناخت های خود، جایگاهی که فرد برای علم و تفکر قائل است.

9. مؤلفه دفاعی– امنیتی به وظایفی اشاره دارد که به صورت فردی یا اجتماعی با امنیت افراد و جامعه مربوط می شود، مثل حفظ مرزها، انتظامات داخلی شهرها و روستاها، شناسایی و مجازات مجرمان در دعواهای خصوصی افراد و... .

10. مؤلفه زمان شناسی به وظایف فرد در خصوص با استفاده بهینه از زمان مربوط می شود.

به هر حال، اولویت ها در خصوص توزیع فرصت ها، تنظیم زمان و برنامه ریزی، شناسایی و استفاده از مناسبت های زمانی خاص و... .آزمون سبک زندگی با این مولفه ها شکل گرفته و یکی از ابزارهای گرد آوری اطلاعات در این پژوهش بوده است و ویژگی های روان سنجی آن در یافته های همین مقاله ذکر شده است.

ب) آزمون جهت گیری مذهبی. این آزمون توسط آذربایجانی در دو فرم کوتاه و بلند ساخته شده و مبتنی بر دیدگاه اسلامی است. این آزمون در طبقه بندی آزمون های روانی، در گروه آزمون های شخصیت و دیگر ویژگی های عاطفی قرار می گیرد. و جامعه آماریِ آن، دانشجویان مقطع کارشناسی دانشگاه تهران، دانشگاه آزاد اسلامی (واحد تهران شمال) و طلبه های حوزه علمیه قم در سطح کارشناسی بوده اند.گروه های نمونه به صورت تصادفی انتخاب شده اند. خزانه سؤال های آن از متن آیات و روایات اسلامی در مقوله های: 1. انسان و خدا، 2. انسان و آخرت، 3. اولیای دین، 4. انسان و دین، 5. بدن و قوای زیستی، 6. روابط اجتماعی، 7. امور اقتصادی و خانواده، 8. انسان و طبیعت 9. اخلاق فردی، استخراج شده و روایی محتوایی آن توسط متخصصان اسلامی، و روایی صوری آن توسط پاسخ دهندگان غیر متخصص و زیر نظر متخصصان روان سنجی به دست آمده است. پرسش نامه اولیه 90 پرسش داشته که از طریق تحلیل عوامل، دو عامل اصلی (با ضرایب پایایی 947/. و 793/.)، در قالب 79 پرسش کاهش یافته است.

مراحل ساخت آزمون سبک زندگی اسلامی و روش انجام کار به شرح زیر پیگیری شده است:30

1. مطالعه متون علمی و دینی در باب سبک زندگی: علومی، مثل روان شناسی، جامعه شناسی، پزشکی و... به منظور آشنایی با ادبیات این موضوع و دریافت نظریه های ارایه شده در باب سبک زندگی، مطالعه شده، سپس متون دینی به طور گسترده به منظور موضوع شناسی در خصوص سبک زندگی اسلامی و استخراج دستورالعمل هایی که در زندگی اسلامی مورد نیاز است، مطالعه شده است.31

2. کشف رابطه ها بین موضوعات دینی: تلاش شده تا رابطه موضوعات مختلف با یکدیگر، عام و خاص بودن یا اصل و فرع بودن هر کدام در مقایسه با دیگری شناخته و استخراج شود، به گونه ای که در نهایت پس از مشورت های مختلف با متخصصان دینی، ده مؤلفه شکل گرفته است. برای مثال، تمام وظایف رفتاری مربوط به تغذیه، بهداشت، فعالیت بدنی، چگونگی آراستن ظاهر و ریز موضوعات آنها تحت عنوان مؤلفه سلامت سازماندهی شدند. وظایف امر به معروف و نهی از منکر، صله ارحام، حمایت های اجتماعی معاشرت با ثروتمندان و نیازمندان، مشارکت در امور اجتماعی، و ریز موضوعات آنها با عنوان مؤلفه اجتماعی، سازمان دهی شده اند. همین طور راجع به تمام مؤلفه های دیگر سبک زندگی این گونه عمل شده است.

3. تبدیل یافته های دینی به جمله های دستورالعملی: یافته ها در موضوعات مختلف، به صورت جمله های دستوری تحت عنوان «بایدها و نبایدهای سبک زندگی اسلامی» شکل جدید یافته است. برای مثال، از آیات و روایات استفاده شده است که: «باید هر گاه عهدی می بندیم، به آن وفا کنیم»، «باید در مشکلات و سختی ها، صبر داشته باشیم»، «باید روزه های ماه رمضان را بگیریم»، «باید در صورت لزوم برای حفظ دین خدا، مبارزه کنیم»، «باید از هر موقعیتی برای تعلیم و تعلم استفاده کنیم»، «باید از خوردن مال حرام اجتناب کنیم» و... این باید ها و نبایدها حجمی حدود 100 صفحه را به خود اختصاص داده است.

4. غربال کردن جمله ها به صورت نظری: بعضی موضوعات به ظاهر و لفظ، متفاوت اند، اما از نظر محتوا، یک سان هستند. در این مرحله، تکرارهای محتوایی حذف شده، امور جزئی ذیل کلیات جای گرفته و امور نه چندان مهم، حذف شده است. برای مثال، بایدها و نبایدهای زیادی راجع به تغذیه در آیات و روایات آمده است، مثل نباید گوشت میته خورد، نباید گوشت خوک خورد، نباید گوشت سگ خورد، باید گاو و گوسفند و شتر را طبق دستور اسلامی ذبح کرد، باید از گوشت بعضی پرندگان با شرایط خاص استفاده کرد، باید از گوشت ماهی های دریا با شرایط خاصی استفاده کرد، و ده ها مورد دیگر. برای ساختن آزمون و رعایت اختصار از یک سو، و حفظ جامعیت لازم از سوی دیگر، همه اینها تحت دو یا سه گزاره از مقیاس جای داده شده اند. علم داشتن به این امور در یک سؤال مربوط به مؤلفه تفکر و علم مندرج است، اهمیت دادن و عمل کردن به آنها در سؤال دیگری که به مؤلفه سلامت، مربوط می شود، مندرج است. این غربال نظری در تمام مؤلفه ها و سؤال ها، با دقت زیاد انجام شده است.

5. ارائه به اسلام شناسان برای به دست آوردن اعتبار محتوا: شکل عبارت ها، از دستورالعملی به گزاره های خبری، تغییر یافته و مقیاس اولیه همراه با یک پرسش نامه 11 سؤالی به منظور سنجش اعتبار محتوایی به 25 نفر از متخصصان دین شناس ارایه شده،32 سپس با هر کدام از آنان مصاحبه نیمه سازمان یافته ای انجام و دیدگاه های آنان اعمال شده است. این متخصصان دینی در علوم اسلامی و قرآنی، قوه استنباط داشته، اسلام را به صورت جامع می شناخته و از ابعاد مختلف آن غافل نبوده و ضمناً هرکدام در یکی از رشته های علوم انسانی نیز تخصص داشته اند.

6. ساختن گزاره های خبری شخصی و تهیه دستورالعمل: جمله ها به صورت گزاره های خبری شخصی درآمده و افعال مناسب، به گونه ای انتخاب شده است که رفتار و سبک زندگی جاری فرد را بسنجد، نه نگرش ها و اعتقادات یا ایده آل های او را. برای اینکه آزمودنی با موضوع مقیاس، آشنایی خوبی پیدا کند و انگیزه پاسخ دادن به آن را داشته باشد، متنی تهیه و در ابتدای مقیاس درج شده و همچنین اطلاعات جمعیت شناختی مورد نیاز در مورد آزمودنی نیز تهیه و در ابتدای پاسخ نامه آمده است.

7. خارج کردن سؤال ها از حالت جهت دار: همه سؤال ها به صورت مثبت بود، به گونه ای که خود سؤال، پاسخ را نیز القا کرد، از این رو، سؤال ها اصلاح و سؤال های مثبت و منفی در آن مندرج شده است، به گونه ای که سؤال ها از حالت یک نواختی خارج شده تا آزمودنی مجبور باشد برای پاسخ دادن، روی تک تک سؤال ها تمرکز داشته باشد. برای مثال، «صله ارحام انجام می دهم» تبدیل شد به: «برای صله ارحام موفق نمی شوم»؛ «امر به معروف و نهی از منکر می کنم» تبدیل شد به: «در عمل، امر به معروف و نهی از منکر برایم دشوار است»؛ «مکروهات و مستحبات را رعایت می کنم» تبدیل شد به: «به مکروهات و مستحبات بی توجه هستم». البته شیوه نمره گذاری آنها نیز تغییر کرد و سؤال های دروغ سنج نیز به مقیاس اضافه شده است. اگر یک آزمودنی بدون توجه و به صورت تصادفی پاسخ داده است، به راحتی شناسایی و داده های آن به عنوان داده های مفقوده در نظر گرفته و از تحلیل خارج شده است.

8. ویرایش ادبی و ارائه مجدد به ده متخصص اسلامی: برای آخرین بار، ویرایش ادبی، حذف و اضافات و تغییر بعضی سوال ها انجام شده و در نهایت، 135 سؤال انتخاب شده و برای بار دوم در اختیار ده نفر از اسلام شناسان قرار گرفته و در خصوص اعتبار محتوایی آن، تأمل شده و اصلاحات مختصری در آن، به ویژه در جهت وزن نمره ای سؤال ها صورت گرفته است.

9. ساختن پاسخ نامه بر اساس مقیاس لیکرت: بر اساس نظرات اسلام شناسان، ضریب های 1، 2، 3 و 4 به سؤال ها داده شد، و بر اساس ضریب ها و مستقیم یا معکوس بودن سؤال ها، کلید برای آزمون تهیه شده است.

10. اجرای آزمایشی و اصلی: به منظور ویرایش ادبی و محتوایی و قابل فهم بودن آزمون، ابتدا روی سی دانشجوی در دسترس، اجرا و اصلاحات مختصری از حیث عبارت پردازی انجام شده است. پس از اجرای اصلی، پاسخ نامه های ناقص از رده خارج و براساس کلید آزمون، ضریب ها در spss تعریف شده، مستقیم و معکوس بودن سؤال ها و چگونگی محاسبه آنها تعریف، و داده های حاصل از اجرای آزمون، وارد شده است.

11. تعیین عوامل با استفاده از روش تحلیل عوامل: مؤلفه های پیشنهادی اولیه در تحلیل عوامل تأییدی، با اندکی تغییر و جابجایی و تقلیل سؤال ها از 135 عدد به 79 عدد، تأیید شده است.(جدول 5)

12. به دست آوردن روایی هم زمان دو آزمون: دو آزمون سبک زندگی اسلامی و جهت گیری مذهبی، به طور همزمان اجرا شده و از طریق ضریب همبستگی نمره کل دو آزمون، روایی هم زمان آنها به دست آمده است.

روش تجزیه و تحلیل داده ها

در مباحث آماری در دو سطح تجزیه و تحلیل صورت گرفته است:

1. در سطح آمار توصیفی: از جدول های اطلاعات جمعیت شناختی، توزیع فراوانی و شکل های توزیع فراوانی، میانگین، انحراف معیار و شکل نیم رخ روانی و نمایش و مقایسه نمره های سه گروه با یکدیگر و با بیشترین نمره ممکن، استفاده شده است.

2. در سطح آمار استنباطی: برای تعیین روایی از روش روایی محتوایی و صوری استفاده شده است؛ بدین ترتیب که بیش از بیست نفر از صاحب نظران، این حوزه روایی ـ محتوایی را تأیید کرده اند. همچنین برای تعیین روایی سازه، از روش تحلیل عوامل و شاخص های مربوط به آن استفاده گردید. برای تعیین، روایی هم زمان از ضریب همبستگی استفاده شده است. برای تعیین پایاییِ کل آزمون و مؤلفه های ده گانه آن از روش آلفای کرونباخ استفاده شده است.

جدول1: اطلاعات جمعیت شناختی گروه های نمونه آماری

جدول 2: میانگین و انحراف معیار نمره های هر یک از مؤلفه های سبک زندگی

اطلاعات جدول2، میانگین و انحراف معیار نمره های هر یک از مؤلفه های سبک زندگی اسلامی را نشان می دهد. بر اساس این اطلاعات، بالاترین میانگین مربوط به مؤلفه مالی و کمترین آنها به مؤلفه زمان شناسی مربوط است.

برای بررسی روایی سازه و ساختار عاملی آزمون سبک زندگی اسلامی، از تحلیل عاملی اکتشافی با روش تحلیل مؤلفه های اصلی استفاده و چرخش اوبلیمین روی داده ها انجام شده است. از چرخش اوبلیمین به این علت استفاده شده که عوامل با هم همبسته هستند. در صورتی که عوامل همبسته باشد، آن را مایل می نامند33. برای اطمینان از اینکه حجم نمونه انتخاب شده برای انجام تحلیل عاملی کافی بوده است، ابتدا آزمون کفایت حجم نمونه گیری «کیرز - مایر، اوکلین» که به اختصار KMO گفته می شود، انجام شده است. KMO، بین 7/0 ـ 8/0 را مناسب، بین 8/0 ـ 9/0 را خوب و بین 9/0 ـ 1 را عالی گزارش می دهد. در پژوهش حاضر KMO، برابر است با 737/0، که نشانه کفایت حجم نمونه انتخاب شده است.

همبستگی بین پرسش های آزمون سبک زندگی، زیربنای تحلیل عوامل است
و در صورت نبودن همبستگی بین متغیرها، دلیلی برای تبیین مدل عاملی وجود ندارد.
برای اینکه مشخص شود که همبستگی بین متغیرهای آزمون در جامعه، برابر صفر نیست، از آزمون کرویت بارتلت استفاده شده است.34 در پژوهش حاضر، آزمون بارتلت، برابر 095/ 21672 می باشد. که در سطح آلفای P ≤/000معنا دار است. سپس با چرخش اوبلیمین، عامل هایی که مقادیر ویژه بالاتر از یک داشته، انتخاب شده که در جدول 4، و نمودار 1 آورده شده است.

جدول 3: جدول مربوط یه مقادیر ویژه آنها جدول مربوط یه مقادیر ویژه آنها

جدول شماره 3، مقادیر ویژه آزمون سبک زندگی اسلامی را نشان می دهد. بر اساس این اطلاعات، ده عامل استخراج شده جمعاً 163/ 38 در صد واریانس سبک زندگی را تبیین می کند.

نتایج پژوهش

نمودار 1: نمودار اسکری مربوط به مقادیر ویژه

جدول شماره 4: بارهای عاملی پرسش نامه سبک زندگی

جدول 5 : میزان پایایی کل و هر یک از مؤلفه های آزمون سبک زندگی اسلامی قبل و بعد از تحلیل عوامل

یکی دیگر از سؤال های پژوهش این بود که آیا بین هر مؤلفه با نمره کل آزمون سبک زندگی اسلامی رابطه ای وجود دارد؟

جدول6 : ضرایب همبستگی بین هر یک از مؤلفه های سبک زندگی با نمره کل آزمون سبک زندگی

** همبستگی در سطح معناداری 01/0 (دو دامنه) *همبستگی در سطح معناداری 05/0 (دو دامنه)

اطلاعات جدول6، ضرایب همبستگی بین هر یک از مؤلفه های سبک زندگی با نمره کل آزمون سبک زندگی را نشان می دهد.

روائی همزمان

جدول 7: روایی همزمان بین آزمون جهت گیری مذهبی و آزمون سبک زندگی اسلامی

میزان روائی همزمان بین آزمون جهت گیری مذهبی و آزمون سبک زندگی اسلامی از طریق ضریب همبستگی نمره کل دو آزمون معلوم می شود. این همبستگی 644/0، در حد بالا و قابل قبول است.

نمودار2: مقایسه سبک زندگی گروه های مورد مطالعه با یکدیگر و با سبک زندگی ایده آل اسلامی

همان طور که از نمودار2 معلوم می شود، سبک زندگی گروه های مورد مطالعه، از جهت اسلامی بودن، تقریباً در یک سطح و بر هم منطبق است، لکن نکته قابل توجه این است که هر سه گروه با سبک زندگی تجویزی و ایده آل اسلامی فاصله دارند. اگر چه مقدار فاصله آنها با سبک زندگی مطلوب، تقریبا یک سان است، اما این فاصله در مؤلفه های مختلف، یک سان نیست.35برای مثال، در مؤلفه عبادی، هر سه گروه نمره بسیار بالا گرفته و به سبک زندگی تجویزی اسلام رسیده اند، اما در دو مؤلفه بسیار اساسی و ریشه ای ( باورهای اسلامی و اخلاق اسلامی)، فاصله بسیاری با ایده آل اسلامی دارند. این نکته نشان می دهد که گویا همه گروه های مورد مطالعه، بر مؤلفه عبادی اسلام تأکید بیشتری دارند، حال آنکه سبک زندگی اسلامی، جامعِ همه مؤلفه هاست. مؤلفه ها را در این سبک زندگی، نمی شود از یکدیگر تفکیک کرد و فقط به بعضی از آنها توجه و بعضی دیگر را رها کرد و در عین حال، آن را کاملاً اسلامی دانست. تأکید بر مؤلفه عبادی نباید موجب رضایت کامل مسلمانان شده و از مؤلفه های مهم دیگر غفلت کنند. بر این اساس، لازم است که نهاد های سیاست گذار فرهنگی و تبلیغ دینی، در برنامه ریزی های درازمدت و راهبردی خود، به این دو مؤلفه و در رتبه بعد به مؤلفه مالی، توجه بیشتر و ویژه داشته باشند.

نتیجه گیری

کمی شدن و قابل سنجش بودن آموزه های اسلامی، موضوعی است که نه تنها به آن توجه نشده است، بلکه عرف عام متدینان مسلمان، با آن مخالف هستند و گویا آن را باعث پایین آمدن خویش و منزلت دین می دانند. این سخن در بعضی مفاهیمِ دینی در بافت معنا شناختی خاصی، مثل عرفان و فلسفه و کلام اسلامی ممکن است به خوبی قابل دفاع باشد، اما همان مفاهیم نیز هرگاه بخواهند تحلیل روان شناختی شوند، لازم است که از تعریف های خاص خود بیرون آمده و به آثار و پیامدهای عینی و رفتاری آنها توجه شده و تعریف رفتاری شوند. هرگاه روان شناسان بخواهند از یافته های علوم رفتاری در شناسایی و معرفی مفاهیم دینی استفاده کرده و به سوی اهداف دینی پیش بروند، لاجرم باید به کمی سازی یافته های دینی اقدام کنند. ساختن آزمون سبک زندگی اسلامی، تلاشی است در این جهت، و به خوبی نشان می دهد که می توان بر اساس یافته های اسلامی، سبک زندگی افراد و گروه ها را روی یک پیوستار و به صورت یک نیمرخ مورد اشاره قرار داد. این موضوع یکی از ضروری ترین موضوعاتی است که جامعه اسلامی و عالمانش، از آن غفلت کرده اند.

منابع

قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، تهران، دارالقرآن الکریم، بی تا.

آقایی، اصغر و همکاران، «رابطه سبک زندگی و رضایت زناشویی در هنرمندان و مقایسه آن با افراد عادی»، فصلنامه دانش و پژوهش در روان شناسی، ش 22، ص 181-169.

بورگ، والتر و همکاران، روش های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی وروانشناسی، ترجمه احمدرضا نصر و همکاران، ج 1، تهران، سمت و دانشگاه شهید بهشتی، 1383.

فاطمی، سیدمحسن، پژوهش های کیفی و دین سنجی، مبانی نظری مقیاس های دینی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1384.

فرزاد، ولی الله، نکاتی در مورد مقیاس سازی دینی، مبانی نظری مقیاس های دینی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1384.

فرگوسن، جرج. ا، تاکانه، یوشیو، تحلیل آماری در روان شناسی و علوم تربیتی، ترجمه علی دلاور، تهران، نشر ارسباران، 1377

مولوی، حسین، راهنمای عملی SPSS در علوم رفتاری، اصفهان، انتشارات پویش اندیشه، 1386

Australian Government, Department of Veterans’ affairs, Lifestyle Questionnaire (Revised in consultation with ex-service organizations), 2007, p 1-36.

Bugajska, J., Lastowiecka, E., "Life style, work environment factors and work ability in different occupations", International Congress Series, v 1280, 2005, p 247-252.

Gover, A. R., "Risky lifestyles and dating violence: A theoretical test of violent victimization", Journal of Criminal Justice, v 32, 2004, p 171-180.

Sompson, E., Pilote, L., "Quality of life after acute myocardial infarction: A comparison of diabetic versus non-diabetic acute myocardial infarction patients in Quebec acute care hospitals", Health and Quality of Life Outcomes, v 80, 2005, p 9-104.

kattryn, T., Dominic, U., The Psychology of lifestyle, london,Routledge, 2008.

Warren, R., Malachy, B., Adlerian Lifestyle Counseling, New York, Routledge, 2006.

* استادیار گروه روان شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه psykavyani2@gmail.com

دریافت: 14/4/1390 – پذیرش: 3/8/1390

1. Australian Government, Department of Veterans’ affairs, Lifestyle Questionnaire (Revised in consultation with ex-service organizations), p 1-5.

2. T. kattryn & U. Dominic, The psychology of lifestyle, p 235.

3. R. Warren & B. Malachy, Adlerian Lifestyle Counseling, p 209.

4. Paull, E. F.

5. Timothy. j.

6. Busenitz. N.

7. Bullen, L. A.

8. Halstead, J.M. & M.A.

9. Hunt,S. & Inglis,D..

10. Shu, G.

11. Stein, H. T.

12. Grifin,S. & kirkley, A.

13. Mahon, N. E.

14. Marcketti, S. B.

15. A. R. Gover, "Risky lifestyles and dating violence: A theoretical test of violent victimization", Journal of Criminal Justice, v 32, p 171-180,

16. E. Sompson & L. Pilote, "Quality of life after acute myocardial infarction", Health and Quality of Life Outcomes,v 80, p 9-104

17. J. Bugajska & E. Lastowiecka, "Life style, work environment factors and work ability in different occupations", International Congress Series, v 1280, p 247-252,

18. Vivian, E.

19. Cancer, B.

20. Piter, H. etal.

21. مراجعه شود به: پیتر هیل و رالف هود، مقیاس های دینی (121 مقیاس خارجی و 21 مقیاس داخلی)، ترجمه مسعود آذربایجانی و سیدمهدی موسوی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1382

22. مراجعه شود به: محمدی زیدی، عیسی، «بررسی سبک زندگی بیمارن قلبی و عروقی در چابهار و ارایه برنامه آموزشی»، پایان نامه کار شناسی ارشد، دانشکده علوم پزشکی، دانشگاه تربیت مدرس، 1383.

23. مراجعه شود به: متعارفی، حسین، « بررسی سبک زندگی قبل از ابتلا به سکته قلبی بیماران بستری در بخش های بعداز سی سی یو در بیمارستانهای دانشگاه علوم پزشکی تهران»، پایان نامه دکتری، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، 1383.

24.مراجعه شود به: نوروزی، عفت، «بررسی مقایسه شیوه زندگی دانشجویان دختر جدید الورود دو ترم آخر کارشناسی پرستاری دانشکده های پرستاری و مامایی»، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، 1383.

25. اصغر آقایی و همکاران، «رابطه سبک زندگی و رضایت زناشویی در هنرمندان و مقایسه آن با افراد عادی»، فصلنامه دانش و پژوهش در روان شناسی، ش 22، ص 169.

26. مراجعه شود به: اسماعیلی، رضا، تغییرات سبک زندگی و تحولات نسل های اجتماعی در ایران، تهران، مبین پروژه، 1375.

27. reliability

28. validity

29. والتر بورگ و همکاران، روش های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی وروانشناسی، ترجمه احمد رضا نصر و همکاران، تهران، سمت و دانشگاه شهید بهشتی، ج 1، ص 385.

30. ولی الله فرزاد، نکاتی در مورد مقیاس سازی دینی، مبانی نظری مقیاس های دینی، ص 595-583؛ سید محسن فاطمی، پژوهش های کیفی و دین سنجی، مبانی نظری مقیاس های دینی، ص 673-670.

31. قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی.

32. در آن پرسشنامه از اموری مثل جامع بودن نسبت به سبک زندگی اسلامی، مانع بودن نسبت به امور متفرقه، ارزش نمره ای ِسؤالات، تکرار یا عدم تکرار سؤال های آزمون، سوگیری جنسیتی، یا سنی داشتن و نداشتن، و...، سؤال شده بود.

33. جرج. ا فرگوسن و یوشیو تاکانه، تحلیل آماری در روان شناسی و علوم تربیتی، ترجمه علی دلاور، ص 256

34. حسین مولوی، راهنمای عملی SPSS در علوم رفتاری، ص 114

35. از آنجا این آزمون معیار محور است نه هنجار محور، این امکان فراهم بود که در ضمن به دست آوردن روائی محتوایی آزمون، وزن نمره ای هر یک از سؤآلات توسط متخصصان دین شناس و ضریب نمره ای هر یک از سؤالات به طور دقیق معلوم شود و این کار انجام شده است، برای این آزمون یک نمره حداکثر متصور هست و یک نمره حداقل. اگر چه ممکن است هیچ وقت و هیچ کس، نمره حداکثر یا حداقل نگیرد، ولی برای نمره این آزمون یک کف و یک سقف تعریف شده است، این حداقل و حداکثر را، هم راجع به هریک از مؤلفه ها و هم راجع به نمره کل آزمون می توان به دست آورد.