روان شناسی و دين

سال چهارم، شماره دوم، تابستان 1390، ص 45 ـ 62

Ravanshenasi-va- Din, Vol.4. No.2, Summer 2011

ابوالفضل ابراهیمی*/ هادی بهرامی احسان**

چکیده

هدف پژوهش حاضر بررسی رابطه آخرت نگری با سلامت است. با توجه به هدف پژوهش، 259 نفر از طلاب حوزه علمیه قم و دانشجویان دانشگاه تهران انتخاب شده و دو مقیاس آخرت نگری و مقیاس چهار بعدی سنجش سلامت اجرا گردید. داده ها به کمک روش های آمار توصیفی (فراوانی، میانگین و انحراف استاندارد) و آمار استنباطی (آزمون معناداری ضریب همبستگی پیرسون و آزمون ضریب رگرسیون) تجزیه و تحلیل شد. نتایج نشان می دهد که همبستگی مثبت و معناداری بین نمره کل مقیاس آخرت نگری با نمره کل مقیاس سلامت، و نیز بین نمره کل آخرت نگری با زیرمقیاس سلامت روان، وجود دارد. به نظر می رسد آخرت نگری به عنوان جهت گیری فرد در پذیرش زندگی پس از مرگ و تلاش برای فراهم سازی مقدمات برای این زندگی منطبق با دستورات الهی، در همین دنیا در تمام ابعاد جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی پیامد های مثبتی داشته و کارکرد های مطلوب تر این ابعاد را فراهم می سازد.

کلید واژه ها: سلامت، سلامت روان، آخرت نگری و رویکرد چند وجهی.

مقدمه

موضوع سلامت در همه دوران زندگی بشری از مسائل مطرح بوده، چرا که یکی از پایه های اصلی زندگی مطلوب انسانی، سلامت است. هرچند از دیدگاه اسلام هدف نهایی برای انسان سعادت اخروی است، ولی همین زندگی دنیوی، بستر تحقق این هدف است و هیچ راهی غیر از این برای رسیدن به آن هدف عالی وجود ندارد. بر این اساس، اگر زندگی این دنیا بستر تکامل و مقدمه آخرت باشد، سلامت انسان ها هم شرط این تکامل خواهد بود و از همین جاست که در منابع دینی نیز سلامت، برترین نعمت ها1 دانسته شده است.

رویکرد های اولیه به سلامت عمدتاً سلامت جسمانی را مد نظر داشته، از این رو بررسی های روان شناختی و دینی در آنها جایگاه کمتری را به خود اختصاص داده است. البته در سال های اخیر، موضوع سلامت در گستره ای وسیع تر بررسی شده و روان شناسان و متخصصان به ابعاد مختلفی از سلامت توجه کرده اند. جورج انگل2 مدل زیستی- روانی- اجتماعی3 را مدلی کل نگر و جایگزین مدل های زیستی-پزشکی4 کاهش گرا5 در دوره خود ارائه کرد6. این مدل از این بحث می کند که بیماری و سلامت، نتیجه تعامل بین جنبه های زیست شناختی، روان شناختی و اجتماعی است.

کارآمدی این نظریه را پژوهش های متعددی تأیید کرده اند. هرچند با افزایش شواهد در تأثیر دین و معنویت بر رفتار سالم، نشانگان جسمانی و هیجانی و کیفیت زندگی، اونارکر7 و استرلینگ8 پیشنهاد کردند که مدل انگل نیازمند یک بازنگری است تا جنبه معنوی نیز به آن اضافه شود. این رویکرد به ساخت پرسش نامه سنجش سلامت زیستی ـ روانی ـ اجتماعی ـ معنوی9 منجر شد.10

رویکرد جامع به سلامت به افزایش پژوهش ها در حوزه های مختلف منجر شده و در این میان، تحقیقات مرتبط با دین و دین داری، از جمله تأثیر مذهب و سبک زندگی دینی بر سلامت، مقابله های مذهبی11، نقش مذهب در مقابله با فشارهای روانی و نقش مذهب در معنای زندگی افزایش بسیار چشم گیری داشته است.12

یافته های پژوهش ابراهیمی و دیگران (1381) نشان داده است که مذهبی بودن خانواده و داشتن زندگی توأم با ارزش های معنوی در مراحل رشد، رابطه معنا داری با سلامت رفتاری و اجتماعی دارد.13 یافته های لستر14(1997م) بر این مدل صحه می گذارد که تجارب و سبک زندگی معنوی با شاخص های آسیب شناسی اجتماعی در گروه های مختلف ارتباط دارد.15 در این راستا نقش آخرت نگری به عنوان پشتوانه اجرایی بسیاری از تعالیم دین، برجسته تر خواهد بود، چرا که انسان مؤمن بسیاری از رفتارهای مطلوب دین را به سبب پاداشی که در آخرت به او داده خواهد شد، انجام می دهد، همچنان که همین انگیزه در ترک رفتارهای نامطلوب نیز نقش محوری دارد.

دومین موضوع عمده در حوزه تأثیر دین و دین داری بر سلامت، بررسی تأثیرات ناشی از فشار روانى، هیجانات و عوامل روانى مرتبط با آنها، بر رشد اختلال هاست. فشار روانی به عنوان راه انداز هیجان های منفی، ترس و بیماری های بدنی و روانی شناخته شده می شود.16 تأثیرات فشارهاى روانى و فرایندهاى روان شناختى مربوط به آنها، به طور گسترده، بررسى شده و در دو حوزه کلى، یعنى تأثیرات فشار روانى بر دستگاه قلبى ـ عروقى17 و بر دستگاه ایمنى بدن18 به بهترین شیوه، قابل شناسایى هستند.

به نظر می رسد که افراد متدین و غیرمتدین میزان فشار روانی مشابهی را تجربه می کنند، ولی افراد متدین بهتر می توانند با رویدادهای منفی زندگی و عوامل فشارزای روانی مقابله کنند.19 باورهای مذهبی مانند یک سپر در برابر استرس های زندگی عمل می کنند و از این طریق به راهبردهای مقابله ای فرد کمک می کنند. بنابراین، آخرت نگری از این نظر نیز می تواند در سلامت مؤثر باشد، چرا که یکی از علل بی تابی در برابر سختی ها این است که انسان بهره دنیا را بسیار زیاد و مهم بشمارد که در این صورت به سبب به دست نیاوردن یا از دست دادن آن به شدت اندوهگین یا هیجان زده می گردد. علی(ع) می فرمایند:

تمام زهد بین دو کلمه از قرآن است که خدای سبحان فرمود: بر آنچه از دست شما رفته، حسرت نخورید و به آنچه به شما رسیده، شادمان مباشید. کسی که بر گذشته افسوس نخورد و بر آینده، شادمان نباشد، همه جوانب زهد را رعایت کرده است.20

باور به زندگی پس از مرگ کمک می کند تا فرد تجارب زندگی را در فضای گسترده تری بنگرد و زندگی را بخش کوچکی از آن زندگی گسترده ببیند، از این رو اعتقاد به زندگی پس از مرگ، معنای رنج و سختی این جهان را تغییر داده و نیرو و مقاومت انسان را در برابر سختی­ها و مشکلات افزایش می دهد، زیرا انسان مؤمن به معاد یقین دارد و می داند که اعمال خوب و بد او در دستگاه آفرینش دقیقاًً محاسبه می شود: «پس هر که هم وزن ذره‏اى نیکى کند [نتیجه] آن را خواهد دید، و هر که هم وزن ذره‏اى بدى کند، نتیجه آن را خواهد دید»(زلزال: 7 و 8) و اینکه هیچ کدام بی پاداش نمی ماند: «خدا پاداش نیکوکاران را ضایع نمى‏کند»(توبه: 120) و حتی اگر فردی کار خوبی کرد چندین برابر پاداش خواهد دید: «هر کس کار نیکى بیاورد ده برابر آن [پاداش] خواهد داشت و هر کس کار بدى بیاورد جز مانند آن جزا نیابد و بر آنان ستم نرود».(انعام: 160) از طرفی انسانی که به معاد اعتقاد دارد، به امور دنیوی به اندازه ارزش آنها توجه دارد، و از آنجا که هیچ یک از سختی های دنیا در مقابل پاداش­های آخرت ارزش زیادی ندارند، در صورت از دست دادن چیزی یا ابتلا به مصیبتی، راحت­تر از فردی که چنین اعتقادی ندارد، سازش می یابد.

پهلوانى، دولتشاهى و واعظى (1376)، در پژوهشی رابطه بین به کارگیرى مقابله هاى دینى و سلامت روانى را بررسى کرده اند. نتایج پژوهش آنها نشان می دهد که رابطه معناداری بین به کارگیرى مقابله هاى دینى و سلامت روانى وجود دارد؛ یعنى افرادى که از مقابله هاى دینى بیشتر استفاده مى کنند سلامت روانى بیشتر، و افرادى که از این نوع مقابله ها کمتر استفاده مى کنند، سلامت روانى پایین ترى دارند.21 اسپیلکا و همکارانش (2003م) علاوه بر قائل شدن به نقش محوری برای مناسک و تکالیف مذهبی در دین، کنش های بسیاری را نیز به آنها نسبت داده اند که یکی از آنها کمک به تداوم مهار خود و جهان شخصی در زمان های فشار است. همچنین آنها اعتقاد دارند که مناسک و آیین های دینی، در افراد برای غلبه بر مشکلات، احساس توان مندی ایجاد می کنند.22

مکین تاش (1992م) نقش دین را در سازگارى افراد با یک رویداد منفى زندگى بررسى کرده است. او با 124 پدر و مادرى که کودک خود را به علت سندرم مرگ ناگهانى از دست داده بودند، مصاحبه کرده و پی برده که متدین بودن با یافتن معنا در مرگ، ارتباط مثبتى دارد. علاوه براین، متدین بودن با افزایش سلامت روانى و کاهش ناراحتى در بین والدین طى هجده ماه پس از مرگ کودکانشان، ارتباط داشته است.23

علاوه بر تأثیر ایمان بر اعمال و رفتارهاى بهداشتى، ایمان دینی می تواند با فراهم ساختن شالوده اى براىمعناداری زندگی، بر سلامت اثر بگذارد. دین دارى و معنویت، این احساس اطمینان بخش را نیز فراهم می آورد که زندگى، منسجم، منظم و هدفمند است. پارک و فولکمن (1997م) از این جهان بینى هاى تلویحى یا باورهاى ضمنى نسبت به زندگى، به عنوان معنا دهی کلی24 به جهان سخن به میان مى آورند.25 همچنین التزام دینى و معنوى، ممکن است شاکله تفسیرى براى درک شرایط خاصى، مانند مصیبت و درد و رنج در اختیار بگذارند.26

در این راستا یکی از آثار ارزشمند ایمان و اعتقاد به معاد، نجات انسان از سردرگمی در زندگی دنیاست. کسانی که حیات انسان را در زندگی دنیا خلاصه می کنند در واقع، انگیزه و تفسیری برای زندگی دنیا به جز کارهایی، چون خوردن، خوابیدن و کار کردن ندارند و به عبارتی زندگی می کنند تا کار کنند. همین امر باعث می شود احساس پوچی کرده و حتی در مواردی برای نجات از زندگی تکراری، و رهایی از درد و رنج و مشکلاتشان، دست به خودکشی زده و آن را بهترین راه برای پایان دادن به سختی­ها بدانند. اما کسانی که به حیات پس از مرگ اعتقاد دارند، تلخی و مشکلات زندگی دنیا را برای رسیدن به اهداف عالی­تر و حیات جاوید، با جان و دل می پذیرند. اینان بر این باور و اعتقادند که ثمره و محصول عبادت و بندگی را در عالم پس از مرگ دریافت خواهند کرد، از این رو، زندگی را هدف دار، و هدف را خیر و سعادت اخروی انسان می دانند، به همین دلیل زندگی شان معنا و مفهوم می یابد و از پوچی نجات می یابند، چرا که همة وقایع و تحولات را در مسیر هدفی متعالی می بینند که ارزش والایی دارد و به تمام حرکات و رفتارهای فرد در این دنیا ارزش می دهد.

با وجود آنکه درباره رابطه دین داری و سلامت و همبسته های آن، مطالعات بسیاری انجام شده، ولی از آنجا که علوم انسانی بر پیش فرض های انسان شناختی خاصی استوارند که زیر بنای تحقیقات را فراهم می آورند، نظریه هایی که در این حوزه پیشنهاد می شوند نیز به طور مستقیم و آگاهانه یا به طور غیر مستقیم و ناآگاهانه تحت تأثیر این پیش فرض ها واقع می شوند.27 بر این اساس، بیشتر مطالعاتی که در جوامع غربی و با گرایش مسیحی صورت گرفته است، هم از نظر ابزارهای سنجش و هم موضوعات مطرح شده، متأثر از فرهنگ و ارزش های جامعه مسیحی است. دین مقدس اسلام به عنوان تنها دین کامل و تحریف نشده، جهان بینی و انسان شناسی متفاوتی با ادیان دیگر دارد، از این رو، انجام مطالعاتی که در بردارنده چهارچوب های دینی از دیدگاه اسلام باشد، می تواند افق های جدیدی را به روی روان شناسی و به طور کل علوم انسانی بگشاید.

یکی از مسائلی که در انسان شناسی مطرح است این است که آیا انسان هویتی نامحدود دارد یا موجودی محدود و متناهی است؟ انسان شناسی اسلامی، حیات جاویدان برای آدمی قائل بوده، از این رو مسیر وغایت او را نیز نامتناهی می داند.28 از دیدگاه دین اسلام زندگی اخروی برای بشر اصالت دارد. در این اندیشه، نگاه استقلالی به دنیا و جهت گیری رفتارها در این جهت نمی تواند بشر را به سرمنزل مقصود برساند، بلکه هنگامی سعادت انسان دست یافتنی خواهد بود که جهت­گیری تمام افکار و اندیشه­ها و رفتارها و عواطف او در این دنیا، در جهت رسیدن به تکامل اخروی باشد: «و هر که آخرت را طلب نماید و براى رسیدن به آن تمام تلاش خود را انجام دهد در حالى که ایمان داشته باشد، البته تلاش این افراد مورد قبول الهى است».(اسراء: 19)

از دیدگاه دینی، دنیا نه همة هستی است و نه همة حیات انسان محدود به این دنیاست، بلکه دنیا تنها قطعه ای از حیات، آن هم مقدمه و زمینه­ساز حیات اصیل و پایداراست: «و زندگى دنیا جز بازى و سرگرمى نیست و قطعاً سراى بازپسین براى کسانى که پرهیزکارى مى‏کنند بهتر است آیا نمى‏اندیشید».(انعام: 32) همچنین رسول اکرمˆ می فرمایند: «دنیا کشتزار آخرت است».29

بر اساس این دیدگاه، دنیا و مواهب آن، پاسخی است به نیازهای مادی و دنیوی، و آخرت و حقایقش پاسخی به نیازهای اصیل و ابدی انسان. قرآن کریم علاوه بر اشاره به اصل معاد و زندگی ابدی انسان در آیات متعدد، سعی دارد که انسان ها این حقیقت را در دنیا به عنوان یکی از محورهای اصلی جهت­گیری های خود در نظر داشته باشند. در این راستا به شکل های مختلفی سعی شده که این مطلب به انسان منتقل شود. قرآن کریم بر اصل مرگ و مفهوم آن اشاره می کند و بر این حقیقت، تکیه می کند که مرگ نیستی و فنا نیست، بلکه انتقال از جهانی به جهان دیگر و از نشئه ای به نشئة دیگر است که در آن، حیات و زندگی انسان به گونه­ای دیگر ادامه می یابد:«هر جاندارى چشنده [طعم] مرگ است و همانا روز رستاخیز پاداش هایتان به طور کامل به شما داده مى‏شود».(آل عمران: 185)

البته مطالعات روان شناختی عموماً از این اصل غفلت کرده و با تبعیت از رویکرد مادی و نگرش محدود به انسان، نقش آن را در زندگی انسان نادیده گرفته اند، حال آنکه اصل اعتقاد به آخرت و زندگی پس از مرگ، مهم ترین اصل دینی پس از مسئله توحید است تا جایی که در دوازده آیه از قرآن کریم پس از مسئله ایمان به خدا مطرح شده30 و حدود یک سوم آیات قرآن مرتبط به معاد و مسائل مربوط به آن است.

نگاه نامحدود به انسان در حوزه های مختلف بررسی های انسانی، در عوامل ایجاد سلامت، نگرش ما به مذهب و حتی برداشت ما از انسان سالم اثرگذار خواهد بود، از این رو لازم است بررسی های روان شناختی دین داری با توجه به انسان شناسی و جهان بینی صحیح اسلامی صورت گیرد و جایگاه خود را در این چهارچوب بیابد. پژوهش حاضر با موضوع «رابطه آخرت نگری با سلامت در دانشجویان دانشگاه تهران و طلاب علوم دینی حوزه علمیه قم» در این راستا صورت گرفته است.

فرضیه های پژوهش

فرضیه های این پژوهش عبارت اند از:

1. بین آخرت نگری و سلامت کلی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.

2. رابطه بین آخرت نگری و زیر مقیاس سلامت روان، مثبت و معنادار است.

روش پژوهش

پژوهش حاضر به صورت یک طرح غیر آزمایشی و از نوع همبستگی انجام شده است. نمونه مورد بررسی پژوهش حاضر را 259 نفر از طلاب حوزه علمیه قم و دانشجویان دانشگاه تهران مشغول به تحصیل در سال تحصیلی 89ـ90 تشکیل می دهند که از میان آنها 107 نفر طلبه و 152 نفر دانشجو هستند. همچنین 30 نفر از نمونه مورد مطالعه، زن و بقیه مرد هستند. از مجموع 259 آزمودنی، بیشترین دامنه سنی را گروه 25 ـ 30 و کمترین آنها را 36 سال به بالا تشکیل می دهد. میانگین سنی آزمودنی ها 8/24 و انحراف استاندارد آن 93/3 می باشد. در پژوهش حاضر، حجم نمونه بر اساس مطالعات کوهن (1986م) انتخاب شده است. بر اساس دیدگاه کوهن به ازای هر متغیر پیش بین دست کم پانزده آزمودنی انتخاب می شود.31

روش نمونه گیری در این پژوهش از نوع نمونه گیری خوشه ای است. در پژوهش حاضر در حوزه علمیه قم تعداد نه کلاس به عنوان خوشه ها به طور تصادفی در دسترس انتخاب شده و پرسش نامه ها روی تمامی شرکت کنندگان در کلاس ها اجرا گردید و در دانشجویان نیز پرسش نامه ها به صورت تصادفی در دسترس اجرا شده است.

ابزارهای پژوهش

الف) پرسش نامه آخرت نگری

محتوای مقیاس

آزمون آخرت نگری 44 سؤال دارد که با استفاده از منابع اسلامی تهیه شده است. این آزمون از پنج خرده مقیاس تشکیل یافته است که عبارت اند از: خرده مقیاس تکلیف گریزی (ده سؤال)، خرده مقیاس آمادگی (هشت سؤال)، خرده مقیاس آخرت محوری (دوازده سؤال)، خرده مقیاس تعالی (هفت سؤال) و خرده مقیاس لذت جویی (هفت سوال).32

این آزمون، مقیاسی پنج گزینه ای است که از پنج درجه تشکیل شده است و از پاسخ مثبت کاملاً موافقم شروع می شود و به سمت پاسخ منفی کاملاً مخالفم پیش می رود. برای نمره گذاری این آزمون ابتدا به هر عبارت که نشانه ای از درجه بندی فرد درباره خودش هست یک نمره 0 ـ 4 تعلق می گیرد. چگونگی نمره دهی از سمت چپ به راست و از کم به زیاد است. البته به غیر از سؤال هایی که به صورت عکس، سازه آخرت نگری را مورد سنجش قرار می دهند که عبارت اند از: پرسش های: 2، 4، 9، 10، 11، 15، 17، 18، 21، 26، 31، 32، 33، 40، 42، 43 و 44.

آلفای کرونباخ پرسش نامه برابر با 85/0 گزارش شده است که نشان از همسانی درونی مورد قبول است. در برآورد اعتبار آن از طریق دو نیمه سازی، همبستگی بین نیمه اول با نیمه دوم 86/0 به دست آمد. اعتبار زیر مقیاس ها نیز به شرح زیر بوده است: تکلیف گریزی 52/0، آمادگی 72/0، آخرت محوری 79/0، تعالی65/0 و لذت جویی 67/0.33

ب) پرسش نامه سلامت (BioPSSI)

این پرسش نامه با استفاده از مدل کل نگر در سلامت ساخته شده است که بیماری و سلامت را نتیجه تعامل بین جنبه های زیست شناختی، روان شناختی و اجتماعی و معنوی می دانند، و در آن چهار بعد بدنی، روانی، اجتماعی و معنویِ سلامت، سنجش می شود. قسمت پایانی آن نیز جنبة عملکردی فرد را در همین چهار بعد می سنجد. برای هر سؤال، شش گزینه وجود دارد که فرد بر اساس اینکه چه مقدار آن را تجربه کرده از صفر(هیچ وقت) تا پنج(همیشه) به آن نمره می دهد. در جنبه عملکردی نیز از آزمودنی خواسته می شود تا گزارش دهد که فعالیت مذکور چه مقدار با محدودیت روبه رو شده است؟ پاسخ به این قسمت نیز می تواند از صفر (هیچ وقت) تا پنج (همیشه) متغیر باشد.

در هر مقیاس، نمره پایین نشان دهنده نشانه ها و محدودیت های منفی یا نبود نشانه های مثبت است. تمام مقیاس های پنج گانه از اعتبار هم زمان خوب و از همسانی درونی بالا (آلفا بین86/0 تا 97/0 ) برخوردارند34. ده سؤال اول مقیاس که نشانه های زیستی را می سنجد، نشانگان غیر اختصاصی عمومی شده را در بر می گیرد (درد، ضعف و ناراحتی در تنفس). چهار سؤال بعدی مقیاس، نشانگان روانی و درباره اضطراب و افسردگی است. هشت سؤال بعدی درباره مقیاس اجتماعی بوده و بر تعاملات اجتماعی و حمایت های اجتماعی، متمرکز است. هفت سؤال نشانگان معنوی نیز در بردارنده صلح، هماهنگی و هدف داری است. دوازده سؤال هم حالت معیوب عملکردی را در هر چهار بعد می سنجد. این مقیاس با چهار مقیاس دیگر به طور معناداری همبسته است(69/0r = ).35

نتایج

داده های توصیفی حاصل از اجرای پرسش نامه ها

در این قسمت ابتدا به بررسی ویژگی های توصیفی داده های کلی حاصل از اجرای نهایی دو آزمون آخرت نگری و سلامت می پردازیم:

جدول 1: شاخص های توصیفی متغیر های پژوهش

در جدول (1) ویژگی های توصیفی از قبیل شاخص های مرکزی و پراکندگی متغیر های پژوهش برای زیرمؤلفه های آخرت نگری و سلامت ارائه شده است.

نتایج آزمون همبستگی متغیر های پژوهش

بر اساس نتایج جدول(2) همبستگی مثبت و معنادار (58/0r = و 01/0>p) بین نمره کل مقیاس آخرت نگری با نمره کل مقیاس سلامت وجود دارد. این بدان معناست که هرچه نمره افراد در مقیاس آخرت نگری بیشتر باشد، نمره سلامت بیشتر خواهد بود. همچنین نمره کل آخرت نگری با زیرمقیاس سلامت روان از همبستگی مثبت و معنادار 31/0، در سطح معناداری 01/0>p برخوردار است. این بدان معناست که هرچه نمره افراد در مقیاس آخرت نگری بیشتر باشد، نمره سلامت روان نیز بیشتر خواهد بود.

همبستگی مثبت و معنادار بین آخرت نگری و زیرمقیاس سلامت عملکردی (57/0r = و 01/0>p) و همبستگی مثبت و معنادار بین زیرمقیاس آمادگی با سلامت کل (54/0r = و 01/0>p) و با سلامت عملکرد (58/0r = و 01/0>p) نیز مشاهده می شود. بین زیرمقیاس های تکلیف گریزی با سلامت همبستگی منفی و معنادار(48/0- r = و 01/0>p) و بین زیر مقیاس لذت جویی با سلامت نیز ارتباط منفی معنادار (21/0- r = و 01/0>p) وجود دارد. به عبارت دیگر، هرچه نمره فرد در زیرمقیاس تکلیف گریزی و لذت جویی بالا برود سلامت او کمتر خواهد شد.

جدول 2: نتایج تحلیل همبستگی داده های پژوهش

تحلیل رگرسیون آخرت نگری و زیرمؤلفه های آن با سلامت کل و سلامت روان

به منظور بررسی نقش ابعاد آخرت نگری در تبیین و پیش بینی سلامت از رگرسیون استفاده شد. نتایج تحلیل رگرسیون همراه با ضرایب استاندارد و غیر استاندارد متغیر های پیش بین در جدول های (3) و (4) گزارش شده است.

جدول 3: خلاصه مدل رگرسیون، تحلیل واریانس و مشخصه های آماری رگرسیون تعالی، لذت جویی، آخرت محوری و تکلیف گریزی، آمادگی بر سلامت کل

(a)پیش بینی کننده ها(ثابت): تعالی، لذت جویی، آخرت محوری، تکلیف گریزی، آمادگی

(b) متغیر وابسته: سلامت

جدول 4: ضرایب استاندارد و غیر استاندارد متغیرهای موجود در رگرسیون

متغیر ملاک: سلامت

بر اساس نتایج جدول(3) مدل تحلیل رگرسیون بر اساس میزان پیش بینی متغیر های تعالی، لذت جویی، آخرت محوری، تکلیف گریزی، آمادگی بر سلامت کل با مقدار (000/0p< و 61/29F=) معنادار است. مقدار R معادل 61/0 و مقدارR2برابر با 37/0 است. این بدان معناست که 37 درصد از تغییرات متغیر سلامت توسط ابعاد آخرت نگری قابل پیش بینی و تبیین است.

بر اساس جدول (4) نتایجβ از میان پنج مؤلفة آخرت نگری، تکلیف گریزی با مقدار (27/0- β = ) و آمادگی با مقدار (35/0β =) معنادار است. به عبارت دیگر، می توان گفت که تکلیف گریزی با رابطه ای معکوس قادر است سلامت را پیش بینی کند. این در حالی است که رابطه آمادگی با سلامت مثبت است. بر اساس این نتایج هر یک واحد افزایش در میزان تکلیف گریزی، به 27 واحد کاهش در سلامت منجر خواهد شد و بالعکس افزایش یک واحدی در آمادگی، به افزایش 35 واحدی در سلامت منجر خواهد شد. با این توصیف بر اساس نتایج به دست آمده از تحلیل رگرسیون و با استناد به عوامل آخرت نگری می توان معادله پیش بین را به صورت ذیل تنظیم کرد:

سلامت کل = مقدار ثابت (229/115 )+ تکلیف گریزی (27/0-) + آمادگی (35/0)

(تکلیف گریزی)(27/0-) + (آمادگی)35/0+ (عدد ثابت)229/115 = سلامت

در مرحله بعدی تحلیل، به منظور تعیین سطح پیش بینی زیرمقیاس های تعالی، لذت جویی، آخرت محوری، تکلیف گریزی، آمادگی بر سلامت روانی تحلیل رگرسیون صورت گرفت:

جدول 5: خلاصه مدل رگرسیون، تحلیل واریانس و مشخصه های آماری رگرسیون تعالی، لذت جویی، آخرت محوری، تکلیف گریزی، آمادگی بر سلامت روانی

(a)پیش بینی کننده ها(ثابت): تعالی، لذت جویی، آخرت محوری، تکلیف گریزی، آمادگی

(b) سلامت روانی

جدول 6: ضرایب استاندارد و غیر استاندارد متغیرهای موجود در رگرسیون

بر اساس نتایج جدول(5) مدل تحلیل رگرسیون بر اساس میزان پیش بینی متغیر های تعالی، لذت جویی، آخرت محوری، تکلیف گریزی، آمادگی بر سلامت روانی با مقدار (000/0p< و 78/9F=) معنادار است. مقدار R معادل 40/0 و مقدارR2برابر با 16/0 است. این بدان معناست که 16 درصد از تغییرات متغیر سلامت روانی توسط ابعاد آخرت نگری قابل پیش بینی و تبیین است.

بر اساس جدول(6) نتایج β از میان پنج مؤلفه آخرت نگری، تکلیف گریزی با مقدار (26/0-β=) و آمادگی با مقدار (22/0β=) معنادار است. به عبارت دیگر، می توان گفت که تکلیف گریزی با رابطه ای معکوس قادر است سلامت روان را پیش بینی کند. این در حالی است که رابطه آمادگی با زیر مقیاس سلامت روان مثبت است. بر اساس این نتایج، یک واحد افزایش در میزان تکلیف گریزی به 26 واحد کاهش در سلامت روان منجر خواهد شد و برعکس، افزایش یک واحد آمادگی به افزایش 22 واحدی در سلامت روان منجر خواهد شد. بنابراین، بر اساس نتایج به دست آمده از تحلیل رگرسیون و با استناد به عوامل آخرت نگری می توان تغییرات سلامت روانی را به گونه زیر، پیش بینی کرد:

سلامت روانی= مقدار ثابت (207/15) + آمادگی (22/0) + تکلیف گریزی (26/0-)

بحث و نتیجه گیری

نتایج این پژوهش، به طور کلی موافق با پژوهش های متعددی است که تاکنون درباره موضوع عام تر دین و دین داری، صورت گرفته است. نتایج پژوهش های متعددی حاکی از آن است که التزام دینى به گونه اى امیدبخش با سنجه هاى سلامت جسمانى، مثل فشارخون (لوین و وندرپول، 1989م)،36 سرطان (جارویس و نورث کات، 1987م)،37 بیمارى قلبى (فریدلندر، کرک، و استاین، 1986م)،38 سکته (کولا نتونیو، کسل، و اُستفیلد، 1992م)39 در ارتباط است. در پژوهش زهرا کار (1384) نتایج به دست آمده نشان داده است که میزان رابطه بین دین داری و علائم جسمانی، دین داری و اضطراب و اختلال خواب، دین داری و اختلال در کارکردهای اجتماعی، دین داری و افسردگی، منفی و معنادار بوده و رابطه دین داری و سلامت کلی، مثبت و معنادار بوده است.40

مالشی معتقد است هر چه اعتقادات مذهبی و رفتارهای مذهبی گروهی در فرد بیشتر باشد سطح سلامت روانی نیز افزایش می یابد41. در پژوهشی که آرین(1380) ارائه کرده است مشخص شده که بین دین داری با رضامندی و خشنودی که از مؤلفه­های روان درستی محسوب می شوند نیز همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد و همچنین دین داری با افسردگی، همبستگی منفی و معنادار دارد.42

هرچند پژوهش های کمی درباره ارتباط سازه آخرت و اعتقاد به زندگی پس از مرگ به عنوان یکی از مفاهیم اصلی دین داری، با سلامت و ابعاد آن صورت گرفته است، و پژوهش های انجام شده نیز بیشتر به بررسی یک بعد (باور) پرداخته اند، ولی در این مطالعات نیز نتایج مثبتی به دست آمده است. در مطالعه فلانلی و همکارانش (2008م) که در آن رابطه بین باور خوشایند به زندگی پس از مرگ و برخی اختلال های روان پزشکی بررسی شده است، نتایج نشان می دهد که بین باور به زندگی پس از مرگ با افسردگی و اضطراب و وسواس، رابطه منفی معنادار وجود دارد43. در مطالعه اسداللهی و قاسمی(1998م)، نتایج نشان می دهد که 59 درصد بیماران افسرده خو، باور کم به اصل معاد داشته و در 39 درصد هم این باور ضعیف بوده است. اکبری (1382) نیز در بررسی رابطه بین دنیاگرایی و سلامت عمومی به این نتایج دست یافت: بین دنیاگرایی و علائم جسمانی، اضطراب و افسردگی و آخرت گریزی با اضطراب و افسردگی و همچنین بین عدم گرایش به عبودیت با علائم جسمانی، اضطراب و افسردگی رابطة مثبت و معناداری وجود دارد.44

در آموزه های معصومین(ع) نیز رابطه بی رغبتی و زهد نسبت به دنیا با سلامت روح و جسم مورد توجه قرار گرفته است و به فرموده امیرمؤمنان(ع): ‏«میل به آخرت، سبب بشارت وآسایش است، اما میل به دنیا باعث غم و اندوه است‏».45 این به دلیل آن است که فراز و فرود و فقدان از ویژگی ها و واقعیت های دنیاست و این می تواند موجب تنیدگی در انسان شود. اما اگر انسان رابطة عاطفی و روانی خود را با این عامل پر فراز و فرود قطع کند و دل بسته آن نشود از فراز و فرود آن نیز رها گشته، هر چند از مواهب آن نیز بی بهره نخواهد بود. رسول خداˆ می فرمایند: «زهد در دنیا قلب و بدن انسان را آسوده می کند».46 و باز به فرموده رسول خداˆ: «هر کس به دنیا بی رغبت شود مصیبت ها بر او آسان می گردد».47 آخرت نگری از این جنبه نیز می تواند در سلامت روان مؤثر باشد، از این رو، علی(ع) می فرمایند: «چگونه به دنیا بی رغبت می شود کسی که ارزش آخرت را نمی داند».48

از نظر استاک49 و واسرمن50 به نقل از هود، اسپیلکا و دیگران(2009م)51 ایمان، مانع خودکشی افراد مسن می شود. وی سه احتمال را در این زمینه ذکر می کند: 1. دین باعث رشد احساس یک پارچگی اجتماعی می شود که در مقابل خودکشی است، 2. دیدگاه های خاص دینی، مثل باور به زندگی پس از مرگ باعث از بین رفتن تکانه های خود تخریب گر می شود، 3. مؤسسه های دینی باعث ایجاد شبکه های اجتماعی و تقویت حمایت های اجتماعی می شوند.

در پایان با توجه به نتایج به دست آمده در این پژوهش می توان ادعا کرد که آخرت نگری به عنوان جهت گیری فرد در پذیرش زندگی پس از مرگ و تلاش برای فراهم سازی مقدمات برای این زندگی منطبق با دستورات الهی، در همین دنیا در بعد سلامت کلی و سلامت روانی، پیامد های مثبت داشته و کارکرد های مطلوب تر این ابعاد را فراهم می سازد. اما از آنجا که مفهوم زندگی پس از مرگ و تأثیرات روان شناختی آن در روان شناسی امروزی جایگاه مطلوبی ندارد، پیشنهاد می شود که متخصصان در این حوزه وارد شده و نظریه پردازی و مدل سازی نمایند، زیرا انسان شناسی دینی در چهارچوب مبدأ و معاد معنا می یابد و عدم توجه به این مسئله، ما را در رسیدن به روان شناسی دینی با اشکال روبه رو می کند.

منابع

آرین، خدیجه، «رابطه دین داری و روان درستی»، مجموعه چکیده مقالات همایش نقش دین در بهداشت روان، تهران، دانشگاه علوم پزشکى و خدمات بهداشتى درمانى ایران، 1380.

ابراهیمی، ابوالفضل، رابطه آخرت نگری با سلامت در دانشجویان و طلاب علوم دینی و ساخت مقیاس آخرت نگری، پایان نامه کارشناسی ارشد، روان شناسی، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1389.

ابراهیمی، امرالله و دیگران، «بررسی نقش تاریخچه تجارب مذهبی-معنوی در پیشگیری از آسیب های رفتاری-اجتماعی دختران»، چکیده مقالات سومین همایش مشاوره از دیدگاه اسلامی، چ اول، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1381.

اکبری، الله رضا، رابطه دنیاگرایی و سلامت روان، پایان نامه کارشناسی ارشد، روان شناسی، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1382.

پاینده، ابو القاسم، ‏نهج الفصاحة مجموعه کلمات قصار حضرت رسول (ص)‏، چ چهارم، تهران‏، دنیاى دانش، ‏1382.

پسندیده، عباس، رضایت از زندگی، چ پنجم، قم، انتشارات دار الحدیث، 1386.

پهلوانى، هاجر و دیگران، بررسى رابطه بین به کارگیرى مقابله هاى مذهبى و سلامت روانى، ارائه شده در اولین همایش نقش دین در بهداشت روانى، تهران، دانشگاه علوم پزشکى و خدمات بهداشتى درمانى ایران، 1376.

تبرائی، رامین، بررسی رابطه جهت گیری مذهبی و سلامت روان در معلمان شهر تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد، روان شناسی، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1387.

تمیمى آمدى‏، عبدالواحد، تصنیف غررالحکم ودررالکلم، چ اول، قم‏، انتشارات دفترتبلیغات‏ اسلامی، 1366.

خدا پناهی، محمد کریم، روان شناسی فیزیولوژیک، چ اول، تهران، سازمان تهیه و تدوین کتب علوم اسلامی (سمت)، 1380.

خسرو پناه، عبدالحسین، قلمرو دین، چ اول، قم، مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه قم، 1381.

خسروی، زهره، اربابی، مریم، «بررسی تأثیر نماز بر میزان اختلالات روانی نوجوانان»، چکیده مقالات اولین همایش مشاوره از دیدگاه اسلامی، چ اول، قم، انتشارات معارف، 1379.

دادفر، محبوبه، «بررسى نقش دین در بهداشت روانى و فرآیندهاى روان درمانى»، فصلنامه نقد و نظر، ش 36-35، پاییز و زمستان 1383، ص 121-84.

نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، ‏قم، انتشارات مشهور، چ اول 1379.

دیلمى، ‏ حسن، إرشاد القلوب إلى الصواب، ج 2، چ اول، قم‏، انتشارات شریف رضى‏، 1412ق.

زهراکار، کیانوش، «بررسی رابطه دین داری و سلامت روانی»، مجله اندیشه شاهد، ش۱، ۱۳۸۴، ص ۲۹۰-۲۷۹.

محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، چ چهارم، قم، انتشارات دارالحدیث، 1383.

مطهری، مرتضی، مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، ج 6 حیات اخروی، چ بیستم، تهران، انتشارات صدرا، 1384.

میری، میرنادر، بهرامی احسان، هادی، «رابطه مذهب گرایی و عوامل جمعیت شناختی با سوء مصرف مواد در دانشجویان»، روان شناسی و دین، ش 12، زمستان 1389، ص 126-109.

واعظی، احمد، انسان از دیدگاه اسلام، چ هفتم، تهران، انتشارات سمت، 1385.

Assadulahi, GH. , Ghassemi,GH. R. ,"Belief in Resurrection: dysthymics versus normal", Journal of Islamic Academy of Sciences, v 11(4), 1998, p 149-151.

Barkan, E. , Greenwood, F. , "Religious attendance and subjective well-being among older Americans: Evidence from the general social survey", Review of Religious Research, v 45(2), Dec 2003, p116-129.

Crawford, E. et al. , "The Relationship between Religion and Mental Health/Distress", Review of Religious Research, v 31(1), Sep 1989, p 16-22.

Colantonio, A. et al. , "Depressive symptoms and other psychosocial factors as predictors of stroke in the elderly", American Journal of Epidemiology, v 136, 1992, p 884-894.

Flannelly, J. , et al. , "beliefs about life after death, psychiatric symptomology and cognitive theories of psychopathology", Journal of Psychology and Theology, v 36(2), 2008, p 94-103.

Friedlander, Y. et al. ,"Religious orthodoxy and myocardial infraction in jerusalem: A case-control study", International Journal of Cardiology, v 10, 1986, p 33-41.

Hood, R. W. Jr. et al. , The Psychology of Religion: An Empirical Approach (4th ed. ), New York, Guilford, 2009.

Jarvis, G. K. , Northcott, G. C. , "Religion and differences in morbidity and mortality", Social Science & Medicine, v 25, 1987, p 813-824.

Katernahl, D. , Oyiriaru, D. , "Assessing the Biopsychosociospiritual Model in primary care: development of the BioPsychoSocioSpiritual Inventory (BioPSSI)", International journal of Psychiatry Med, v 37(4), 2007, p 393–414.

Koenig, H. G. , Aging and God: Spiritual Pathways to Mental Health in Midlife and Later Years, New York, London Haworth Press, 1994.

Levin, J. S. , Vanderpool, H. Y. ,"Is religion therapeutically significant for hypertension?", Social Science & Medicine, v 29, 1989, p 69-78.

Nooney, G. , "Religion, Stress, and Mental Health in Adolescence", Review of Religious Research, v 46(4), Jun 2005, p 341-354.

Park, C. L. , Folkman, S. , "Meaning in the context of stress and coping", Review of General Psychology, v 1, 1997, p 115-144.

Rozanski, A. et al. , "Impact of psychological factors on the pathogenesis of cardiovascular disease and implications for therapy", Circulation, v 99, 1999, p 2192-2217.

Segerstrom, S. C., Miller, G. E., "Psychological Stress and the Human Immune System: A Meta-Analytic Study of 30 Years of Inquiry", Psychol Bull, July 2004; v 130(4), p 601-630.

Simoni, M. et al. ,"Spirituality and psychologicaladaptation among women with HIV: implication for Counseling", Journal of Counseling Psychology, v 49(2), 2002, p 139-147.

Spilka, Hood, W. , Hunsberger, JR. B. G. , The Psychology of Religion, United states of America,the Guilford press, 2003.

* کارشناس ارشد روان شناسی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره). ebrahim228@gmail.com

** دانشیار گروه روان شناسی دانشگاه تهران. دریافت: 12/2/1390 ـ پذیرش: 16/6/1390

1. قال علی(ع): الصحة افضل النعم. «سلامتی و صحت برترین نعمت هاست»؛عبدالواحد تمیمی آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم ص483.

2. Engel G.

3. Biopsychosocial

4. Biomedical

5. Reductionistic

6. D. Katernahl & D. Oyiriaru, "Assessing the Biopsychosociospiritual Model in primary care: development of the BioPsychoSocioSpiritual Inventory (BioPSSI)", International journal of Psychiatry Med, v 37(4), p 393.

7. Onarecker, CD.

8. Sterling, BC.

9. BIOPsychoSocioSpiritual Inventory (BioPSSI)

10. D. Katernahl & D. Oyiriaru, "Assessing the Biopsychosociospiritual Model in primary care: development of the BioPsychoSocioSpiritual Inventory (BioPSSI)", International Journal of Psychiatry Med, v 37(4): p. 393.

11. Religious coping

12. E. Barkan, & F. Greenwood, "Religious attendance and subjective well-being among older Americans: Evidence from the general social survey", Review of Religious Research, v 45(2), p 116; E. Crawford et al. , "The Relationship between Religion and Mental Health/Distress", Review of Religious Research, v 31, p 16; G. Nooney, "Religion, Stress, and Mental Health in Adolescence", Review of Religious Research, v 46(4), p 341.

13. امرالله ابراهیمی و دیگران، «بررسی نقش تاریخچه تجارب مذهبی-معنوی در پیشگیری از آسیب های رفتاری-اجتماعی دختران»، چکیده مقالات سومین همایش مشاوره از دیدگاه اسلامی، ص114.

14. Lester D.

15. به نقل از همان ص 114

16. محمد کریم خدا پناهی، روان شناسی فیزیولوژیک، ص289.

17. A. Rozanski et al. , "Impact of psychological factors on the pathogenesis of cardiovascular disease and implications for therapy", Circulation, v 99, p 2192.

18. S. C. Segerstrom & G. E. Miller, "Psychological Stress and the Human Immune System: A Meta-Analytic Study of 30 Years of Inquiry", Psychol Bull, v 130(4), p 601.

19. محبوبه دادفر، «بررسى نقش دین در بهداشت روانى و فرآیندهاى روان درمانى»، فصلنامه نقد و نظر، ش 36-35، ص 92.

20. نهج البلاغة، ترجمه ‏‏محمد دشتى، حکمت 439 ص 554.

21. هاجر پهلوانى و همکاران، «بررسى رابطه بین به کارگیرى مقابله هاى مذهبى و سلامت روانى»، مجموعه مقالات اولین همایش نقش دین در بهداشت روانى، ص 78.

22. رامین تبرائی، بررسی رابطه جهت گیری مذهبی و سلامت روان در معلمان شهر تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد، ص68.

23. محبوبه دادفر، «بررسى نقش دین در بهداشت روانى و فرآیندهاى روان درمانى»، فصلنامه نقد و نظر، شماره 36-35، صفحه 93.

24. global meaning

25. C. L. Park & S. Folkman, "Meaning in the context of stress and coping", Review of General Psychology, v 1, p 115.

26. Ibid

27. احمد واعظی، انسان از دیدگاه اسلام، ص14.

28. عبدالحسین خسرو پناه، قلمرو دین، ص135.

29. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمة، ح 5747، ص1690

30. مرتضی مطهری، مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، ج6 حیات اخروی، ص2.

31. میرنادر میری و هادی بهرامی احسان، «رابطه مذهب گرایی و عوامل جمعیت شناختی با سوء مصرف مواد در دانشجویان»، روان شناسی و دین، ش12، ص109.

32. ابوالفضل ابراهیمی، رابطه آخرت نگری با سلامت در دانشجویان و طلاب علوم دینی و ساخت مقیاس آخرت نگری، پایان نامه کارشناسی ارشد روان شناسی، ص72.

33. همان.

34. D. Katernahl, D. Oyiriaru, "Assessing the Biopsychosociospiritual Model in primary care: development of the BioPsychoSocioSpiritual Inventory (BioPSSI)", International Journal of Psychiatry Med. , v 37(4), p 393.

35 . Ibid

36. J. S. Levin & H. Y. Vanderpool, "Is religion therapeutically significant for hypertension?", Social Science & Medicine, v 29, p 69.

37. G. K. Jarvis & G. C. Northcott, "Religion and differences in morbidity and mortality", Social Science & Medicine, v 25, p 813.

38. Y. Friedlander et al. , "Religious orthodoxy and myocardial infraction in jerusalem: A case-control study", International Journal of Cardiology, v 10, p 33.

39. A. Colantonio, "Depressive symptoms and other psychosocial factors as predictors of stroke in the elderly", American Journal of Epidemiology, v 136, p 884.

40. کیانوش زهراکار، «بررسی رابطه دینداری و سلامت روانی»، مجله اندیشه شاهد، ش۱، ص۲۷۹.

41. زهره خسروی و مریم اربابی، «بررسی تأثیر نماز بر میزان اختلالات روانی نوجوانان»، چکیده مقالات اولین همایش مشاوره از دیدگاه اسلامی، ص291.

42. خدیجه آرین، «رابطه دینداری و روان درستی»، مجموعه چکیده مقالات همایش نقش دین در بهداشت روان، ص1.

43. J. Flannelly et al. , "beliefs about life after death, psychiatric symptomology and cognitive theories of psychopathology", Journal of Psychology and Theology, v 36(2), p 94.

44. الله رضا اکبری، رابطه دنیاگرایی و سلامت روان، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته روان شناسی، ص 167.

45. حسن دیلمی، إرشادالقلوب إلى الصواب، ج‏1، ص19.

46. ابو القاسم پاینده، ‏نهج الفصاحة مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلی الله علیه، ص513.

47. همان، ص727.

48. عبدالواحد تمیمى آمدى‏، تصنیف غررالحکم ودررالکلم، ح2652، ص146.

49. Stack, S.

50. Wasserman, I.

51. W. Hood Spilka & JR. B. G. Hunsberger, The Psychology of Religion , p 197.