روان شناسی و دين

سال پنجم، شماره اول، بهار 1391، ص 79 ـ 103
Ravanshenasi-va ـ Din, Vol.5. No.1, Spring 2012

هوشنگ گراوند* / بهرام علی قنبری هاشم آبادی** / پیمان کامکار زاهروند*** / سپیده جعفری****

چکیده

پژوهش حاضر با هدف بررسی تطبیقی جهت گیری دینی (درونی و بیرونی) با سلامت روان و باورهای غیرمنطقی انجام شده است. جامعة آماری این پژوهش کلیه دانشجویان دانشگاه علامه طباطبایی بوده اند. نمونه ای به حجم 216 نفر به پرسش نامه های سلامت عمومی، باورهای غیرمنطقی اهواز و جهت گیری دینی (درونی و بیرونی) آلپورت پاسخ داده ا ند. داده ها با شاخص های آماری، چون میانگین، انحراف معیار، همبستگی، رگرسیون، و تحلیل واریانس چندمتغیری تحلیل شده اند. نتایج نشان می هد که جهت گیری دینی درونی رابطه منفی و معناداری با خرده عامل بی مسئولیتی هیجانی دارد و نیز رابطه مثبت و معناداری بین جهت گیری دینی درونی و سلامت روان وجود دارد که این دو رابطه قادر به پیش بینی هستند. همچنین جهت گیری دینی درونی و بیرونی به ترتیب رابطه های مثبت و منفی معناداری با نشانه های اضطراب داشته که این رابطه قابل پیش بینی است و عامل های باورهای غیرمنطقی می توانند سلامت روان دانشجویان را پیش بینی کنند. آزمون مانووا نشان می دهد که تفاوت معناداری بین دانشجویان زن و مرد، کارشناسی و کارشناسی ارشد از لحاظ جهت گیری دینی وجود ندارد. درمجموع می توان گفت تنها جهت گیری دینی درونی می تواند سلامت روان و باورهای غیرمنطقی را بهبود بخشد.

کلیدواژه ها: دین درونی، دین بیرونی، سلامت روان و باورهای غیرمنطقی.

*دانشجوی کارشناسی ارشد رشته تحقیقات آموزشی دانشگاه فردوسی مشهد.hoshanggaravand@gmail.com
** دانشیارگروه روانشناسی دانشگاه فردوسی مشهد  ghanbarih@um.ac.ir
*** دانشجوی کارشناسی ارشد رشته تکنولوژی آموزشی.
**** دانشجوی رشته کارشناسی ارشد مدیریت آموزشی. دریافت: 17/10/90 ـ پذیرش: 2/2/91

مقدمه

یکی از موضوعاتی که از دیرباز در حوزه مطالعات و تحقیقات روا ن شناسی درباره هیجانات منفی و فراهم آوردن سلامت روان مطرح بوده، بررسی تأثیر دین داری و معنویت گرایی است و در حال حاضر، مطالعات نسبتاً قابل توجهی وجود دارد که چگونگی تأثیر دین داری و معنویت را بر سلامت جسمی و روانی مد نظر قرار می دهند.1 در اولین تحقیقات نظام مند آماری در حوزه روان شناسی دین، فرانسیس گالتون مشهور ترین کار خود را درباره تأثیر عینی نیایش حاجت مندانه انجام داد. از این پس، تحقیقات در حوزه دین داری و موضوعات همبسته با دین ادامه یافت و به تولید نظریه های بسیار و احیاناً با نتایج متفاوت منجر شد.2

روبرت آمونز (1999م) معتقد است که دین تا حدودی به این علت که یک پارچگی شخصیت را فراهم می سازد، موجب افزایش بهزیستی می شود.3 نوغانی و همکاران (1383) از آموزش مجموعه معارف و فرائض دینی (نماز، روزه و مناجات) و تأثیر آن در جهت تسکین افسردگی بهره برده و به این نتیجه رسیده اند که 55 درصد از افرادی که در این بررسی شرکت کرده ا ند، پس از انجام عبادت ها احساس آرامش بهتری داشته اند.4 یافته های دیگری حاکی از ارتباط معنادار بین مذهب و سلامت روان هستند.5 با وجود این، پژوهش های دیگری نیز وجود دارند که بر عدم رابطه بین مذهب و سلامت جسمانی و روانی یا رابطه منفی مذهب با متغیرهای یاد شده تأکید کرده اند.6

با توجه به اینکه در تحقیقات مختلف، آثار مثبت نگرش مذهبی بر سلامت جسمانی و روانی تأیید شده و در موارد دیگر چنین آثاری یافت نشده و حتی بر آثار منفی آن نیز تأکید شده است، در خصوص ناهمسانی این یافته ها یک فرضیه این است که عوامل متفاوتی به چگونگی تأثیر دین داری و بهزیستی روانی کمک می کند. بنابراین، یافته های ناهمسان ضرورتاً ارتباط میان بهزیستی و دین داری را نفی نمی کنند، بلکه موقعیت هایی را مشخص می کنند که ارتباطات در آنها قوی تر است. از جمله باید بین نوعی از جهت گیری دینی که به سلامت روانی کمک می کند و نوعی که با بهزیستی کمتر رابطه دارد یا ندارد، تفاوت قائل شد.7 این مسئله محققان دیگر را بر آن داشته تا تأثیر انواع مذهب را بررسی کرده و مذهب درونی را از مذهب بیرونی تفکیک کنند.8 برای مثال، باتسون و همکارانش یافته های 115 مطالعه در مورد همبستگی میان دین داری و بهداشت روانی را تجزیه و تحلیل کرده و دریافته اند که 37 مورد از این مطالعات، نشان دهنده همبستگی مثبت میان دین داری و بهداشت روانی، و 47 مورد نشان دهنده ارتباط منفی است و 31 مورد نیز هیچ گونه همبستگی نشان نداده اند. این پژوهشگران، نتایج این مطالعات را به صورت جداگانه بر دین داری درونی و برونی تحلیل کرده اند. نتایج تحلیل 115 مطالعه باتسون و همکاران بر دین داری درونی و بیرونی نشان می دهد که جهت گیری مذهبی درونی، همبستگی مثبت با بهداشت روانی دارد، اما جهت گیری مذهبی برونی غالباً همبستگی منفی با بهداشت روانی دارد.9

برخی از محققان10 در پژوهش های خود به این نتیجه رسیده اند که مذهب می تواند نقش تعیین کننده ای در اثرگذاری بر موقعیت های تنیدگی زا داشته باشد. به عبارت دیگر، جهت گیری مذهبی درونی اثر رویدادهای غیرقابل کنترل، میزان اضطراب و افسردگی را کاهش می دهد. بررسی ارتباط تنیدگی، افسردگی و اضطراب با مذهب نیز نشان داده است که رابطه منفی بین مذهبی بودن و اضطراب وجود دارد.11 در پژوهش جعفری12 در بررسی رابطه جهت گیری مذهبی با شیوه های مقابله مشخص شده است که دانشجویان دارای جهت گیری مذهبی درونی بیش از دانشجویان دارای جهت گیری مذهبی بیرونی، از شیوه های مقابله ای مسئله محور استفاده کرده اند. همچنین دانشجویان دارای جهت گیری مذهبی بیرونی بیش از دانشجویان دارای جهت گیری مذهبی درونی از شیوه های مقابله ای هیجان محور استفاده کرده اند.13 غرایی و همکاران14 در پژوهشی درباره ارتباط سلامت روان با مذهب درونی و بیرونی به این نتیجه رسیده اند که رابطه معناداری بین مذهب درونی با سلامت روان وجود دارد، ولی این ارتباط در مذهب بیرونی مشاهده نشده است. همچنین تفاوت معناداری بین دو جنس از لحاظ نوع مذهب مشاهده نشده است. درخصوص مقایسه هریک از زیرگروه های مقیاس سلامت روان با مذهب درونی نیز کلیه این مقیاس ها رابطه معناداری با مذهب درونی داشته، ولی مذهب بیرونی صرفاً با نمره های مقیاس افسردگی وخیم، ارتباط داشته است.15 بهرامی و رمضانی فرانی16 نیز در پژوهشی درباره نقش جهت گیری مذهبی(درونی و بیرونی) بر سلامت روان و میزان افسردگی سالمندان به این نتیجه رسیده اند که رابطه همبستگی معناداری بین جهت گیری مذهبی با سلامت روان و افسردگی سالمندان وجود دارد؛ بدین معنا که هرچه نمره های جهت گیری مذهبی به جهت بیرونی افزایش می یابد، نمره های اختلال در سلامت روان و افسردگی بالا می رود و هرچه نمره ها به سمت جهت گیری مذهب درونی تمایل می یابد، نمره های اختلال در سلامت روان و افسردگی کاهش می یابد.17 لهسایی زاده و همکاران (1385) در پژوهشی تحت عنوان «بررسی رابطه جهت گیری مذهبی و سلامت روانی مهاجران براساس مدل آلپورت و راس» به این نتیجه رسیده اند که ضریب همبستگی بین جهت گیری درون دینی با سلامت روان 79/0 و برون دینی 75/0- است و یافته های پژوهش آنها پیش فرض نظریه آلپورت در مورد رابطه بین سلامت روانی و دین داری و ارتباط آن با سلامت روانی مهاجران را تأیید می کند.18

محور دوم پژوهش حاضر را نقش جهت گیری دینی در باورهای غیرمنطقی و نقش این باورها در سلامت روان تشکیل می دهند. همان طور که گفته شد، در بسیاری از تحقیقات، رابطه بین جهت گیری دینی (درونی و بیرونی) با سلامت روان به اثبات رسیده و همچنین در تحقیقات دیگری نیز مشخص شده است که باورهای غیرمنطقی بر سلامت روان تأثیر منفی می گذارند. برای مثال، گردی و همکاران در پژوهشی تحت عنوان «رابطه سلامت روانی با تفکر غیرمنطقی در دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی» به این نتیجه دست یافته اند که سطح سلامت روانی آزمودنی ها با میزان تفکرات غیرمنطقی آنها به طور کلی، و با انواع توقع تأیید از دیگران، انتظار بیش از حد از خود، واکنش به ناکامی، بی مسئولیتی هیجانی، بیش دلواپسی اضطرابی، اجتناب از مشکل، و درماندگی برای تغییر معکوس و با کمال گرایی معنادار بوده است.19 همچنین نتایج پژوهشی نشان می دهد که حالت و میزان بالای اضطرابی که دانشجویان احساس می کنند، در موقعیت های همراه با فشار روانی بیشتر، با باورهای غیرمنطقی آنها مرتبط است.20 در پژوهش دیگری که روی دانشجویان انجام شده، نشان می دهد که باورهای غیرمنطقی برای کنار آمدن با مسائل، به افزایش فشار روانی و پیامدهای منفی منجر می شود.21 از آنجا که دین داری تأثیر بسیاری بر بالا رفتن سلامت روان افراد دارد و باورهای غیرمنطقی هم یکی از مهم ترین عامل های پایین بودن سلامت روان است، می توان اینچنین استنباط کرد که دین داری می تواند باورهای غیرمنطقی را به طور قابل ملاحظه ای کاهش دهد. بنابراین، شناسایی عوامل تأثیر گذار بر باورهای غیرمنطقی و سلامت روان و ارتباط این دو مقوله مهم روان شناختی با یکدیگر حائز اهمیت است، زیرا سلامت روانی در قالب پدیده ای روانی ـ اجتماعی مستلزم درک و تفسیر درست از امور مرتبط بوده و هر فرهنگی هم براساس معیارهای خاص خود در پی سلامت روانی است.

اخیراً در روان شناسی و روان پزشکی «شناخت» جایگاه ویژه ای در سبب شناسی و
درمان اختلالات هیجانی به خود اختصاص داده است و گفته می شود که روان شناسی دوباره به نقطه آغازین خود بازگشته است.22 روان شناسی شناختی برخلاف رفتارگرا
معتقد است که رویدادهای ذهنی صرفاً پدیده های همایند نیستند، بلکه فرآیندهای
شناختی، بر رفتار تأثیر دارند. نظریه بک در مورد اختلالات هیجانی بیانگر آن است که اولین مؤلفه در این گونه اختلالات، حضور افکار منفی خودکار است. به عقیده بک آنچه بیشتر موجب ناخشنودی افراد می شود محتوای فکر آنهاست.23 همچنین فلدمن24 معتقد است که الیس ریشه بسیاری از ناراحتی ها و اختلالات رفتاری و روانی انسان را در انواع عقاید و باورهای غیرمنطقی که در مورد جهان پیرامون خود دارد، می داند.25 نظریه عقلانی ـ عاطفی ـ رفتاری آلبرت الیس یکی از نظریه های شناختی است. این نظریه، انواع باورهای غیرمنطقی را عامل اصلی مشکلات انسانی معرفی می کند. باورهای غیرمنطقی باورهایی هستند که بر روان فرد سلطه داشته و عامل تعیین کننده چگونگی تعبیر و تفسیر و معنا دادن به رویدادها و تنظیم کننده کیفیت و کمیت رفتارها و عواطف اند. باورهای غیرمنطقی حقیقت نداشته و با واقعیت منطبق نبوده، باید و حکم برای فرد می آورند، تعادل فرد را از بین برده، از ایجاد نظم جلوگیری کرده و از مواجهه موفقیت آمیز با حوادث تحریک کننده جلوگیری می کنند.26

بنابراین، با مرور پیشینه پژوهشی، پژوهشی که به بررسی نقش باورهای غیرمنطقی بر جهت گیری دینی (درونی و بیرونی) پرداخته باشد، یافت نشد، ولی همان طور که بیان شد، پژوهش هایی در مورد نقش جهت گیری دینی (درونی و بیرونی) بر سلامت روان انجام شده است. گزارش یافته های متفاوت درباره نقش مذهب بر سلامت روان و یافت نشدن پژوهشی در مورد نقش جهت گیری دینی (درونی و بیرونی) بر باورهای غیرمنطقی، سبب شد تا تحقیق حاضر انجام گیرد.

سؤال ها و فرضیه های پژوهش

آیا رابطه معناداری بین جهت گیری دینی (درونی و بیرونی) با باورهای غیرمنطقی و عامل های آن وجود دارد؟
رابطه معناداری بین جهت گیری دینی با سلامت روان و عامل های آن، وجود دارد.
رابطه منفی و معناداری بین سلامت روان و باورهای غیرمنطقی وجود دارد.
آیا تفاوت معناداری بین جهت گیری دینی (درونی و بیرونی) در دانشجویان زن ومرد وجود دارد؟
آیا تفاوت معناداری بین جهت گیری دینی (درونی و بیرونی) در دانشجویان کارشناسی و کارشناسی ارشد وجود دارد؟

روش تحقیق

تحقیق حاضر از نوع تحقیق توصیفی ـ همبستگی است.

جامعه و نمونه

جامعة آماری در این پژوهش دانشجویان دانشگاه علامه طباطبایی بوده که تعداد همه آنها حدود پانزده هزار نفر است. از جامعة یادشده، نمونه ای به حجم 250 نفر انتخاب و 250 پرسش نامه توزیع شده است. اما نمونه نهایی شامل 216 نفر است، از این رو، نرخ تکمیل 86 درصد است. با توجه به نوع تحقیق و وقت گیر بودن اجرای پرسش نامه، مقدار نمونه مناسب است. 96 نفر مرد (44%) و 120 نفر آنها زن (56%) بوده اند. 110 نفر (51%) دانشجوی کارشناسی(37 مرد و 73 زن) و 106 نفر (49%) دانشجوی کارشناسی ارشد(59 مرد و 47 زن) بوده اند.

ابزار جمع آوری داده ها

برای جمع آوری داده ها از سه پرسش نامه باورهای غیرمنطقی، سلامت روان و پرسش نامه جهت گیری مذهبی (درونی و بیرونی) استفاده شده است.

پرسش نامه چهارعاملی باورهای پرسش نامه هطقی اهواز (4 IBT – A): عبادی و معتمدین27 پرسش نامه چهارعاملی باورهای غیرمنطقی اهواز(4 IBT – A) را که چهل سؤال دارد براساس پرسش نامه ده عاملی باورهای غیرمنطقی جونز به روش تحلیل عوامل ساخته اند. روش نمره گذاری آن براساس طیف لیکرت از 1 (کاملاً مخالفم) تا 5 (کاملاً موافقم) است. عبادی و معتمدین28 برای بررسی دقیق تر پایایی ضریب آزمون، از ضریب آلفای کرونباخ و روش تنصیف استفاده کرده اند که به ترتیب برای کل مقیاس، 75/0 و 76/0 و خرده عامل های درماندگی برابر تغییر، 80/0 و 82/0؛ توقع تأیید دیگران، 81/0 و 84/0، اجتناب از مشکل، 73/0 و 74/0؛ بی مسئولیتی هیجانی، 75/0 و 72/0 به دست آمده است. عامل درماندگی برابر تغییر، شامل سؤال های (1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14 و 15)، توقع تأیید دیگران (16، 17، 18، 19، 20، 21، 22، 23، 24 و25)، اجتناب از مشکل (26، 27، 28، 29 و 30) و بی مسئولیتی هیجانی (31، 32، 33، 34، 35، 36، 37، 38، 39 و 40) است.29

پرسش نامه سلامت عمومی 28 سؤالی (GHQ - 28): پرسش نامه سلامت عمومی، شناخته شده ترین ابزار غربال گری در روان پزشکی30 است که برای غربال گری بیماری های روانی به کار می رود.31 پرسش نامه سلامت عمومی، ناراحتی هایی با طول مدت کمتر از دو هفته را شناسایی می کند و به بیماری های گذرا که ممکن است بدون درمان شفا یابند، حساس است. نسخه ارائه شده در این پژوهش، 28 سؤال است.32 در این پژوهش، نمره بالا بیانگر داشتن سلامت عمومی، و نمره پایین بیانگر وجود بیماری است. این پرسش نامه از چهار خرده مقیاس نشانه های جسمانی، اضطراب، بدکارکردی اجتماعی و افسردگی تشکیل شده است. نظام نمره گذاری این پرسش نامه، براساس مقیاس لیکرت است که به هریک از مقیاس های چهارگانه، نمره (0- 1-2-3) داده می شود.33 چیونگ و اسپیرز34 ضریب پایایی پرسش نامه سلامت عمومی به روش بازآزمایی را 47/0 گزارش کرده اند که در سطح 05/0 > p عادی معنادار است. علاوه بر این، ضریب آلفا برای کل مقیاس برابر 88/0 و برای خرده مقیاس های نشانه های جسمانی (هفت سؤال اول)، اضطراب ( هفت سؤال دوم)، بدکارکردی اجتماعی (هفت سؤال سوم) و افسردگی (هفت سؤال آخر) به ترتیب 66/0، 72/0، 79/0 و 85/0 گزارش شده است.35 مولوی اعتبار و پایایی بازآزمایی این آزمون را 86/0 گزارش کرده است.36 پژوهشگران بارها اعتبار پرسش نامه سلامت عمومی را تأیید و گلدبرگ و هیلیر37 اعتبار این پرسش نامه را 89/0 گزارش کرده اند.

مقیاس جهت گیری دینی آلپورت: آلپورت و راس در سال 1950م این مقیاس را برای سنجش جهت گیری های درونی و بیرونی دین تهیه کرده اند. در مطالعه اولیه ای که بر این مبنا صورت گرفته، مشاهده شده که همبستگی جهت گیری برونی با درونی 21/0 است38. این آزمون در سال 1378 ترجمه و هنجاریابی شده است. همسانی درونی آن توسط جان بزرگی و با استفاده از ضریب آلفای کرانباخ، 71/0، و پایایی آن 74/0 به دست آمده است.39 در این مقیاس 21 سؤالی، عبارت های 1 - 12 جهت گیری بیرونی دین، و عبارت های 13 - 21 جهت گیری درونی دین را می سنجند و براساس طیف لیکرت نمره گذاری شده اند که دامنه آن از کاملاً موافق تا کاملاً مخالف است. به پاسخ ها نمره 1 - 5 تعلق می گیرد؛ به این ترتیب که گزینه الف نمره یک، گزینه ب نمره دو، گزینه ج نمره چهار و گزینه د نمره پنج و عبارت های بدون پاسخ، نمره سه می گیرند.

تجزیه تحلیل داده ها

در این پژوهش برای تجزیه و تحلیل داده ها از روش های آمار توصیفی (میانگین، انحراف معیار، همبستگی و رگرسیون) و روش های آمار استنباطی (آزمون MANOVA) استفاده شده است. همچنین برای تحلیل داده های فوق، نرم افزار spss به کار رفته است.

یافته ها
یافته های توصیفی

یافته های توصیفی این پژوهش، شامل شاخص های آماری مانند میانگین و انحراف معیار برای متغیرهای مورد مطالعه و عامل های استخراج شده است.

تعداد کل دانشجویان 216 نفر می باشد که میانگین و انحراف معیار آنها در کل مقیاس باورهای غیرمنطقی به ترتیب برابر (47/108 و 90/23) است. همچنین میانگین و انحراف معیار خرده مؤلفه های آن عبارت است از: درماندگی برای تغییر (67/38 و 48/10)، توقع تأیید دیگران (05/30 و 41/6)، اجتناب از مشکل (79/12 و 23/3) بی مسئولیتی هیجانی (62/24 و 76/6 ). این دو مورد در کل مقیاس سلامت روان به ترتیب برابر ( 68/56 و 07/13) و در خرده مؤلفه های آن عبارت است از: نشانه های جسمانی (70/13 و 84/3)، نشانه های اضطراب (90/14 و 44/4)، بدکارکردی اجتماعی (02/11 و 35/3)، و نشانه های افسردگی (14/17 و 58/4) می باشد. همچنین میانگین و انحراف معیار کل آزمودنی ها در جهت گیری دینی درونی (75/32 و 78/3) و جهت گیری دینی بیرونی (35/29 و 70/4) است. در این پژوهش تعداد دانشجویان پسر 96 نفر می باشد که میانگین و انحراف معیار آنها در کل مقیاس باورهای غیرمنطقی به ترتیب برابر (21/108 و 30/18). همچنین در خرده مؤلفه های درماندگی برای تغییر (01/39 و 91/8)، توقع تأیید دیگران (72/30 و 52/5)، اجتناب از مشکل (64/12 و 98/2)، بی مسئولیتی هیجانی (83/25 و 80/5 ) و در کل مقیاس، سلامت روان به ترتیب برابر (79/57 و 49/12) می باشد. همچنین در خرده مؤلفه های نشانه های جسمانی (41/14 و 70/3)، نشانه های اضطراب (56/15 و 84/3)، بدکارکردی اجتماعی (99/1 و 24/3) و نشانه های افسردگی (82/16 و 90/4) می باشد. همچنین میانگین و انحراف معیار آنها در جهت گیری دینی درونی (43/32 و 01/4) و جهت گیری دینی بیرونی (59/29 و 88/4) است. تعداد دانشجویان دختر120 نفر می باشد که میانگین و انحراف معیار آنها در کل مقیاس باورهای غیرمنطقی به ترتیب برابر (03/105 و 69/27). همچنین در خرده مؤلفه های درماندگی برای تغییر (40/38 و 65/11)، توقع تأیید دیگران (32/31 و 08/7)، اجتناب از مشکل (87/12 و 44/3) بی مسئولیتی هیجانی (61/23 و 35/7) و در کل مقیاس سلامت روان به ترتیب برابر (76/55 و 52/13). همچنین در خرده مؤلفه های نشانه های جسمانی (10/13 و 87/3)، نشانه های اضطراب (34/14 و 82/4)، بدکارکردی اجتماعی (05/11 و 44/3) و نشانه های افسردگی (41/17 و 29/4) می باشد. همچنین میانگین و انحراف معیار آنها در جهت گیری دینی درونی (33 و 59/3) و جهت گیری دینی بیرونی (16/29 و 55/4) است.

بررسی سؤال ها و فرضیه های پژوهش

1. آیا رابطه معناداری بین جهت گیری دینی (درونی و بیرونی) با باورهای غیرمنطقی و عامل های آن، وجود دارد؟

جدول 1: همبستگی بین باورهای غیرمنطقی و عامل های آن با جهت گیری دینی (درونی و بیرونی)

*همبستگی در سطح (05/0>p)

با توجه به جدول یک مشاهده می شود که از بین همبستگی های ممکن، رابطه منفی و معناداری بین باورهای غیرمنطقی و عامل های آن با جهت گیری دینی (درونی و بیرونی) فقط خرده عامل بی مسئولیتی هیجانی با جهت گیری دینی درونی، وجود دارد. این نکته می تواند بیانگر این باشد که می توان از نمره جهت گیری دینی درونی برای پیش بینی بی مسئولیتی هیجانی دانشجویان استفاده کرد.

جدول2: نتایج مربوط به تحلیل رگرسیون ساده برای پیش بینی بی مسئولیتی هیجانی از طریق جهت گیری دینی درونی

متغیر پیش بین: جهت گیری دینی درونی متغیر وابسته: بی مسئولیتی هیجانی

مقدارR² برابر 01/0 می باشد؛ یعنی یک درصد از تغییرات متغیر وابسته به وسیله متغیر پیش بین تبیین می شود. همچنین با توجه به اینکه در جدول تحلیل واریانس رگرسیون مقدار F معنادار است (F_(1,206) =3/94, p<0/048 ) می توان گفت که خرده مؤلفه بی مسئولیتی هیجانی از طریق جهت گیری دینی درونی قابل پیش بینی است.

2. آیا رابطه معناداری بین جهت گیری دینی (درونی و بیرونی) با سلامت روان و عامل های آن، وجود دارد؟

جدول 3: همبستگی بین باورهای غیرمنطقی و عامل های آن با مقیاس سلامت روان

* همبستگی در سطح (05/0>p) ** . همبستگی در سطح (01/0>p)

با توجه به جدول سه مشاهده می شود که از بین همبستگی های ممکن بین سلامت روان و عامل های آن با جهت گیری دینی (درونی و بیرونی) بین مقیاس کلی سلامت روان و جهت گیری دینی درونی، رابطه مثبت و معناداری وجود دارد و همچنین از بین خرده عامل های سلامت روان، فقط خرده عامل نشانه های اضطراب با جهت گیری دینی درونی رابطه مثبت و معناداری و با جهت گیری دینی بیرونی رابطه منفی و معناداری دارد. این نکته می تواند بیانگر این باشد که می توان از نمره جهت گیری دینی درونی کل مقیاس سلامت روان و از طریق جهت گیری دینی درونی و بیرونی با هم، خرده عامل نشانه های اضطراب را پیش بینی کرد.

جدول 4: نتایج مربوط به تحلیل رگرسیون ساده برای پیش بینی سلامت روان از طریق جهت گیری دینی درونی

متغیر پیش بین: جهت گیری دینی درونی متغیر وابسته: سلامت روان

مقدارR² برابر 02/0 می باشد، یعنی دو درصد از تغییرات متغیر وابسته به وسیله متغیر پیش بین تبیین می شود و همچنین با توجه به اینکه در جدول تحلیل واریانس رگرسیون مقدار F آن معنادار است (F_(1,209) =4/54, p<0/034 ) می توان گفت که سلامت روان از طریق جهت گیری دینی درونی قابل پیش بینی است.

جدول5 : نتایج مربوط به تحلیل رگرسیون چندگانه برای پیش بینی نشانه های اضطراب از طریق جهت گیری دینی (درونی و بیرونی)

متغیرهای پیش بین: جهت گیری دینی درونی و بیرونی متغیر وابسته: نشانه های اضطراب

مقدارR² برابر 04/0 است؛ یعنی چهار درصد از تغییرات متغیر وابسته به وسیله متغیرهای پیش بین تبیین می شود و همچنین با توجه به اینکه در جدول تحلیل واریانس رگرسیون مقدار F آن معنادار است (F_(2,208) =4/88, p<0/008 ) می توان گفت که نشانه های اضطراب از طریق جهت گیری دینی درونی و بیرونی قابل پیش بینی است که با توجه به ضرایب بتا جهت گیری دینی درونی نقش بارزتری درخصوص جهت گیری دینی بیرونی دارد.

3. رابطه معناداری بین سلامت روان و باورهای غیرمنطقی وجود دارد.

جدول 6: همبستگی بین باورهای غیرمنطقی و عامل های آن با مقیاس سلامت روان

* همبستگی در سطح (05/0>p) ** . همبستگی در سطح (01/0>p)

با توجه به جدول شش مشاهده می شود که همة همبستگی های ممکن بین باورهای غیرمنطقی و عامل های آن با سلامت روان، معنادار هستند و این نکته می تواند بیانگر این باشد که می توان از نمره کلی باورهای غیرمنطقی و خرده عامل های آن برای پیش بینی سلامت روان دانشجویان استفاده کرد.

جدول7: نتایج مربوط به تحلیل رگرسیون چندگانه برای پیش بینی سلامت روان از طریق باورهای غیرمنطقی و عامل های آن

متغیرهای پیش بین: درماندگی برای تغییر، توقع تأیید دیگران، اجتناب ازمشکل و بی مسئولیتی هیجانی

متغیر وابسته: سلامت روان

مقدارR² برابر 34/0 می باشد؛ یعنی 34 درصد از تغییرات متغیر وابسته به وسیله متغیرهای پیش بین تبیین می شود. همچنین با توجه به اینکه در جدول آنالیز واریانس رگرسیون مقدار F آن معنادار است (F_(4,200) =28/10, p<0/0000 ) می توان گفت که سلامت روان از طریق باورهای غیرمنطقی و مؤلفه های آن قابل پیش بینی است. با توجه به وزن های بتا درماندگی برای تغییر و بی مسئولیتی هیجانی به ترتیب، مهم ترین نقش را در میزان نمره سلامت روان دارند.

4. آیا تفاوت معناداری بین جهت گیری دینی (درونی و بیرونی) در دانشجویان زن و مرد وجود دارد؟

در ادامه برای اینکه بدانیم که آیا بین میانگین جهت گیری دینی درونی و بیرونی دانشجویان زن و مرد تفاوت معناداری وجود دارد، آزمون MANOVA انجام شده است. در این پژوهش، آزمون پیلایی تریس برابر 006/0 معنادار نیست (F_(2,213) = 0/70 , p= 0/50) که نشان می دهد می توان فرضیه مشابه بودن میانگین های جامعه را براساس متغیرهای وابسته برای دانشجویان زن و مرد تأیید کرد.

5. آیا تفاوت معناداری بین جهت گیری دینی (درونی و بیرونی) در دانشجویان کارشناسی و کارشناسی ارشد وجود دارد؟

در ادامه برای اینکه بدانیم آیا تفاوت معناداری بین میانگین جهت گیری دینی درونی و بیرونی دانشجویان کارشناسی و کارشناسی ارشد وجود دارد MANOVA انجام شده است. در این پژوهش، آزمون پیلایی تریس برابر 02/0 معنادار نیست (F_{(2, 213)} = 1/77 , p= 0/17) که نشان می دهد می توان فرضیه مشابه بودن میانگین های جامعه را براساس متغیرهای وابسته برای دانشجویان کارشناسی و کارشناسی ارشد تائید کرد.

بحث و نتیجه گیری

نتایج اولین سؤال پژوهش نشان می دهد که بین باورهای غیرمنطقی و عامل های آن با جهت گیری دینی درونی و بیرونی فقط خرده عامل بی مسئولیتی رابطه منفی و معناداری با جهت گیری دینی درونی دارد. در ادامه، نتایج تحلیل رگرسیون نشان می دهد که جهت گیری دینی درونی می تواند بی مسئولیتی هیجانی دانشجویان را پیش بینی کند. به نظر می رسد که این یافته با اظهار نظرهای الیس40 که معتقد بود دین با غیرمنطقی بودن در ارتباط است، افراد مذهبی نوعی تفکرات و رفتارهای جزمی دارند که موجب نابسامانی وضع روانی آنها می شود و افراد مذهبی بهداشت روانی ضعیف تری دارند، تنها از جهت دینی بیرونی هماهنگ است، اما از جهت دینی درونی متفاوت است. در تبیین این یافته می توان گفت افرادی که جهت گیری دینی درونی دارند؛ یعنی معتقدند که دین در ذات آنها ریشه دارد، طبیعی می نماید که در مقایسه با افرادی که دین بیرونی دارند؛ یعنی دین را وسیله ای برای دستیابی به چیز دیگری می دانند، مسئول هیجانات و عواطف خود باشند. از مهم ترین ویژگی های افرادی که جهت گیری دینی درونی دارند این است که آنها در کارها و اعمال روزمره خود فرافکنی نمی کنند و واقعیت ها را قبول می کنند، زیرا بی مسئولیتی هیجانی ناظر بر این موارد می باشد که باعث ایجاد خشم و ناراحتی در درون هر انسانی، دیگران هستند. به عبارت دیگر، عامل بدبختی هرکس خودش نیست، بلکه دیگران هستند؛ معمولاً واقعیت ها را آنچنان که اتفاق می افتد آرام و بی سر و صدا نباید پذیرفت. بنابراین، با توجه به آنچه در مورد ویژگی های جهت گیری دینی درونی و بی مسئولیتی هیجان گفته شد، می توان گفت که جهت گیری دینی درونی می تواند بی مسئولیتی هیجانی را کاهش دهد.

نتایج دومین فرضیه پژوهش نیز نشان می دهد که رابطه مثبت معناداری بین سلامت روان با جهت گیری دینی درونی وجود دارد و همچنین رابطه منفی بین سلامت روان و جهت گیری دینی بیرونی وجود درد که این رابطه به لحاظ آماری معنادار نیست. در ادامه نتایج، تحلیل رگرسیون نشان می دهد که سلامت روان از طریق جهت گیری دینی درونی قابل پیش بینی است. این یافته کاملاً با نتایج دیگر تحقیقات همسوست. غرایی و همکاران41 در پژوهشی درباره ارتباط سلامت روان با مذهب درونی و بیرونی به این نتیجه رسیده اند که رابطه معناداری بین مذهب درونی با سلامت روان وجود دارد، ولی این ارتباط در مذهب بیرونی مشاهده نشده است. بهرامی و رمضانی فرانی42 نیز در پژوهشی درباره نقش جهت گیری مذهبی (درونی و بیرونی) در سلامت روان و میزان افسردگی سالمندان به این نتیجه رسیده اند که رابطه همبستگی معناداری بین جهت گیری مذهبی با سلامت روان و افسردگی سالمندان وجود دارد. لهسایی زاده و همکاران43 در پژوهشی با عنوان «بررسی رابطه جهت گیری مذهبی و سلامت روانی مهاجران براساس مدل آلپورت و راس» به این نتیجه رسیده اند که ضریب همبستگی بین جهت گیری درون دینی با سلامت روان 79/0 و برون دینی 75/0- است. در تبیین این یافته ها می توان گفت که یافتن ارتباط مثبت بین سلامت روان و جهت گیری دینی درونی، دور از ذهن نیست، زیرا کسانی که جهت گیری دینی بیرونی دارند، تعهدهای دینی خود را وسیله ای برای کسب مقام، قدرت یا امنیت و به طور کلی نوعی مصلحت اندیشی به کار می گیرند، ولی افرادی که جهت گیری دینی درونی دارند، باورهای خود را درونی کرده اند و با آنها زندگی می کنند، هرچند نشانه های بحران بیرونی در آنها دیده می شود. به عبارت دیگر، به زعم تعارض های ظاهری آنها در محیط، به سبب انسجام درونی و درونی کردن ارزش ها از وحدت یافتگی بیشتری در عمل، احساس و تفکر بهره مندند.44 آلپورت45 جهت گیری دینی درونی را چنین توضیح می دهد که این افراد، انگیزه اصلی اعتقادات خود را به صورت انتزاعی از مذهب می دانند و نیازهای دیگر این افراد که در درجه دوم اهمیت است، عقاید و مذهب آنها را تحت تأثیر قرار نمی دهد و برآورده شدن این نیازها را هم ضمن اعتقادات دینی ممکن می دانند. افراد دینی با این ویژگی سعی دارند که دین مورد اعتقاد خود را درونی ساخته و آن را در زندگی خود به کمال رسانده و دستورهای دینی را هم هرچه کامل تر انجام دهند. اینها افرادی هستند که با الگوی رفتاری و اعتقادی دینی شان زندگی می کنند.

همچنین از بین خرده عامل های سلامت روان، فقط خرده عامل نشانه های اضطراب با جهت گیری دینی درونی رابطه مثبت و معنادار و با جهت گیری دینی بیرونی رابطه منفی و معنادار دارد که نتایج تحلیل رگرسیون نشان می دهد نشانه های اضطراب از طریق جهت گیری دینی درونی و بیرونی قابل پیش بینی است که با توجه به ضرایب بتا جهت گیری دینی درونی نقش قابل ملاحظه تری در مقایسه با جهت گیری دینی بیرونی دارد. این یافته از جهتی با یافته های غرایی و همکاران46 هماهنگ است، زیرا آنها در پژوهش خود به این نتیجه رسیده اند که بین خرده مؤلفه اضطراب و جهت گیری دینی درونی ارتباط وجود دارد و از جهتی دیگر، چون در این پژوهش بین خرده مؤلفه های دیگر سلامت روان (نشانه های جسمانی، بدکارکردی اجتماعی و نشانه های افسردگی) با جهت گیری دینی درونی رابطه ای یافت نشد، با تحقیق غرایی و همکاران ناهماهنگ است، زیرا آنها در پژوهش خود رابطه معناداری بین این خرده مؤلفه ها و مذهب درونی یافته اند. همچنین در این تحقیق، رابطه منفی و معناداری بین جهت گیری دینی بیرونی و خرده مؤلفه اضطراب یافت شده (شایان ذکر است که منفی بودن رابطه به سبب آن است که در این پژوهش، نمره بالا گرفتن در پرسش نامه سلامت روان، نشانة سلامت روان بالاتر می باشد) که این یافته با یافته های غرایی و همکاران ناهماهنگ است، زیرا آنها در پژوهش خود به این نتیجه رسیده اند که مذهب بیرونی صرفاً با نمره های مقیاس افسردگی وخیم ارتباط داشته و با مؤلفه های نشانه های اضطراب، بدکارکردی اجتماعی و نشانه های جسمانی ارتباط ندارد. افراد با جهت گیری دینی درونی، ارتباط مثبتی با کاهش اضطراب و افسردگی و افزایش سلامت روان، عزت نفس، بردباری و کانون کنترل بیرونی دارند.47 در مقابل، جهت گیری بیرونی رابطه مثبتی با اضطراب بیشتر دارد. بررسی های صورت گرفته روی بیش از هشتاد تحقیق منتشر شده در طول صد سال اخیر نشان می دهد که عوامل مذهبی با میزان پایین افسردگی ارتباط دارد.48 به طور کلی جهت گیری دینی، بر باورها و فعالیت های دینی تکیه داشته و از این طریق در کنترل اضطراب ها و بی مسئولیتی های هیجانی به افراد کمک می کند. داشتن معنا و هدف در زندگی، احساس تعلق داشتن به منبعی والا، امیدواری به کمک و یاری خداوند در شرایط مشکل زای زندگی، برخورداری از حمایت های اجتماعی، حمایت روحانی و... همگی ازجمله منابعی است که افراد دین دار با بهره مندی از آنها می توانند در رویارویی با حوادث مشکل زای زندگی، آسیب کمتری را از لحاظ روانی متحمل شوند. مذهب می تواند در تمامی عوامل، نقش مؤثری در اضطراب زایی داشته باشد و در ارزیابی موقعیت، ارزیابی شناختی فرد، فعالیت های مقابله ای، منابع حمایتی و... سبب کاهش گرفتاری روانی شود. بر این اساس، مدت هاست که تصور می شود ارتباط مثبتی میان دین و سلامت روانی وجود دارد و اخیراً نیز روان شناسی دین، حمایت های تجربی زیادی را در این زمینه فراهم آورده است.

نتایج این تحقیق این مسئله را روشن می سازد که دانشجویانی که جهت گیری دین درونی داشته، از وضعیت سلامت روان بهتری بهره مندند. آنچه نتایج نشان می دهد این است که دانشجویانی که دین را در جهت رفع نیازهای اجتماعی خود نمی خواهند و به اصل آن توجه دارند، از سلامت روانی بهره مند بوده و اضطراب و بی مسئولیتی هیجانی کمتری را در زندگی خود احساس می کنند. اما دانشجویانی که دین را در جهت رفع نیازهای اجتماعی خود می خواهند و به اصل آن توجه ندارند، از لحاظ سلامت روان، اضطراب بیشتری در زندگی خود احساس می کنند.

درمجموع باید گفت همان طور که آلپورت اظهار می دارد تنها دین با بعد درونی، سلامت روانی را بهبود می بخشد و افراطی گری نیز بیشتر در افرادی دیده می شود که جهت گیری دینی آنها بیرونی است و شاید این مسئله بتواند توجیه کننده نتیجه پژوهش حاضر و سایر مطالعاتی باشد که به نوعی، آثار منفی جهت گیری دینی را بر سلامت روان گزارش کرده اند.

نتایج سومین فرضیه پژوهش نشان می دهد که همة همبستگی های ممکن بین باورهای غیرمنطقی و عامل های آن با سلامت روان معنادار هستند و در ادامه، نتایج تحلیل رگرسیون نشان می دهد که 34/0 از تغییرات سلامت روان به وسیله عامل های درماندگی برای تغییر، توقع تأیید دیگران، اجتناب از مشکل و بی مسئولیتی هیجانی قابل تبیین است. این نتیجه با نتایج تحقیق باقری49، گردی و همکاران، مالوف، شوت و مکلیلند50 و تراستر، گاند لاچ و پاپ51 همسوست. البته این نتیجه، مؤید اعتقاد الیس است که اضطراب و اختلالات عاطفی را نتیجه طرز تفکر غیرمنطقی و غیرعقلانی می داند.52 همچنین این نتیجه در برخی مؤلفه ها در راستای پژوهش های کش است که نشان می دهد تفکرات غیرمنطقی تأیید دیگران، انتظار بیش از حد، واکنش به ناکامی، بیش دلواپسی اضطرابی، اجتناب از مشکل در ماندگی برای تغییر، نقش عمده ای در آشفتگی های عاطفی، به ویژه افسردگی بازی می کنند.53 نتایج تحقیق وودز54 نیز حاکی از آن است که چهار نوع تفکر غیرمنطقی انتظار بیش از حد، بیش دلواپسی اضطرابی، واکنش درماندگی، و تأیید دیگران، به ترتیب نقش عمده ای در هر دو نوع آشفتگی عاطفی ایفا می کنند.55

در تبیین این یافته می توان گفت که سلامت روانی در قالب پدیده ای روانی ـ اجتماعی مستلزم درک و تفسیر درست از امور مرتبط است و همچنین به اعتقاد الیس56 هیچ رویدادی ذاتاً نمی تواند در انسان ایجاد آشفتگی روانی کند، زیرا تمام محرک ها و رویدادها در ذهن معنا و تفسیر می شوند و بر این اساس، سازش نایافتگی ها و مشکلات هیجانی درواقع، ناشی از چگونگی تعبیر، تفسیر و پردازش اطلاعات حاصل از محرک ها و رویدادهایی است که افکار و باورهای ناکارآمد در زیربنای آنها قرار دارد. الیس معتقد است که باورهای غیرمنطقی به مشکلات روانی بیشتر می انجامد، در حالی که باورهای منطقی نقش ویژه ای در موفقیت افراد دارند.57

همچنین نتایج آزمون مانووا برای چهارمین و پنجمین سؤال پژوهش نشان می دهد که تفاوت معناداری بین دانشجویان زن و مرد و دانشجویان کارشناسی و کارشناسی ارشد از لحاظ جهت گیری دینی (درونی و بیرونی) وجود ندارد. تربیت دینی یکی از زیرمجموعه های نظام تعلیم و تربیت است که جوامع از دیرباز به آن توجه داشته تا بر مبنای آن گام هایی در جهت پرورش افراد متدین و مذهبی برداشته شود.58 تربیت دینی در جوامع به دو شکل رسمی و غیررسمی صورت می پذیرد. منظور از تربیت دینی رسمی، آموزش هایی است که به طور سیستماتیک در محیط هایی مخصوص، مانند مدارس، دانشگاه ها و سایر مراکز آموزشی بر مبنای برنامه ریزی منظمی انجام می گیرد. برنامه ریزان آموزشی در دانشگاه برای تحقق اهداف تربیت دینی، شامل پرورش اعتقادات و باورهای دینی در دانشجویان، درس های معارف اسلامی را در دوره کارشناسی برای تمامی رشته ها در نظر گرفته اند که رسالت اصلی این دروس، انسان سازی و تعمیق باورهای دینی است و دانشجویان ملزم به گذراندن این دروس هستند. اما در دوره کارشناسی ارشد چنین دروسی در برنامه درسی آنها گنجانده نشده است، پس با توجه به آنچه گفته شد، در تبیین این یافته می توان گفت که اگر دانشجویان در طول تحصیل در دانشگاه تغییری از لحاظ جهت گیری دینی داشته باشند، به دوره کارشناسی آنها بر می گردد.

این یافته که بین دانشجویان زن و مرد تفاوت معناداری وجود ندارد با یافته های غرایی و همکاران که در پژوهش خود به این نتیجه رسیده اند که تفاوت معناداری بین دو جنس از لحاظ نوع جهت گیری دینی وجود ندارد، هماهنگ است. هرچند به لحاظ آماری تفاوت معناداری بین دانشجویان دختر و پسر مشاهده نشد، اما باز هم دانشجویان دختر از لحاظ جهت گیری دینی درونی میانگین بیشتری در مقایسه با دانشجویان پسر و از لحاظ جهت گیری دینی بیرونی، میانگین کمتری دارند. در تبیین این یافته می توان گفت که درواقع این احتمال وجود دارد که مردان در مقایسه با زنان، بیشتر از منافع جهت گیری دینی بیرونی، همانند حمایت اجتماعی و به دست آوردن مقام و موقعیت در محیط های اجتماعی و شغلی، به وسیله دین استفاده می برند، چراکه آنها بیشتر درگیر مسائل اقتصادی و کاری خانواده هستند. اما زنان در مقایسه با مردان، بیشتر از منافع جهت گیری دینی درونی، همانند آرامش درونی ایجاد شده به وسیله دین لذت می برند، چراکه آنها به سبب شرایط اجتماعی و فرهنگی خاص، برای مثال، خطرپذیری بیشتر در مقابل طلاق و فروپاشی خانواده، بیشتر به دعا و باورهای دینی درونی گرایش دارند.

در پایان یادآوری می شود که یکی از مهم ترین مسائل اساسی کشورهای جهان، تأمین سلامتی یا بهداشت است. بنابراین، برداشتن هر گامی در جهت ارتقای بهداشت روان کشور بسیار مهم است. همان طور که نتایج این تحقیق همسو با تحقیقات دیگر در این زمینه نشان می دهد، داشتن اعتقادات دینی، خصوصاً به صورت جهت گیری دینی درونی، رابطه مثبتی با کاهش علائم و اختلالات روان پزشکی و افزایش بهداشت روان افراد دارد، از این رو، به نظر می رسد که این مسئله باید در برنامه های پیشگیری و درمان مد نظر قرار گرفته و براساس آن برنامه ریزی شود. اگر چه پژوهش حاضر به درک روابط جهت گیری دینی (درونی و بیرونی)، سلامت روان و باورهای غیرمنطقی یاری می کند، اما ابعاد و چگونگی این تأثیر نیازمند بررسی های طولی است، چراکه بررسی های مقطعی تنها برش هایی از واقعیت را مسجل می سازند و برای دریافت عمیق تر، بررسی درازمدت تأثیر دین، ضروری به نظر می رسد.

پی نوشت ها:

1. هادی بهرامی احسان و دیگران، «رابطه بین ابعاد جهت گیری مذهبی، سلامت روانی و اختلالهای روان شناختی»، روانشناسان ایرانی، دوره دوم، ش 5، 1384، ص 42-35.

2. هادی بهرامی احسان و آناهیتا تاشک، «ابعاد رابطه جهتگیری مذهبی و ارزیابی مقیاس جهت گیری مذهبی»، روانشناسی و علوم تربیتی، سال سی و چهارم، ش 2، 1383، ص 63-41.

3. مسعود جان بزرگی، «بررسی اثربخشی روان درمانگری کوتاه مدت با و بدون جهت گیری مذهبی بر مهار اضطراب و تنیدگی»، پایان نامه دکتری،

4. فاطمه نوغانی، و دیگران، «تاثیر آموزش فرهنگ دینداری بر میزان افسردگی» فصلنامه حیات، سال دهم، ش 23، 1383، ص 56-49.

[5] .H.G. Koenig & et al, "Modeling the cross-sectional relationships between religion, physical health, social support, and depressive symptoms" The American Journal of Geriatric Psychiatry, 1997; . J. Neeleman & et al, " Tolerance of suicide, religion and suicide rates: an ecological and individual study in 19 Western countries" Psychological medicine, 27(05),1997, 1165-1171; C.E. Thoresen & A.H.S. Harris, "Spirituality and health: What’s the evidence and what’s needed?", Annals of Behavioral Medicine, 24(1),2002, 3-13; R.F. Palmer & et al, " A randomized trial of the effects of remote intercessory prayer: interactions with personal beliefs on problem-specific outcomes and functional status", The Journal of Alternative and Complementary Medicine, 10(3), 2004, 438-448; M. Parker & et al, " Religiosity and mental health in southern, community-dwelling older adults" Aging & Mental Health, 7(5), 2003, 390-397.

هادی بهرامی احسان و دیگران، «رابطه بین ابعاد جهت گیری مذهبی، سلامت روانی و اختلالهای روان شناختی»، روانشناسان ایرانی، دوره دوم، ش 5، 1384، ص 42-35؛ مسعود جان بزرگی، «جهت گیری مذهبی و سلامت روان»، پژوهش در پزشکی، دوره سی و یک، ش چهارم، 1386 ص 350-345.

6. P.Dalgalarrondo,"Religious affiliation and mental health in Brazil" Acta psiquiátrica y psicológica de América latina, 40(4) ,1994, 325; D.B.O'Connor & et al, " Religiosity, stress and psychological distress: no evidence for an association among undergraduate students", Personality and individual differences, 34(2), 2003, 211-217; A.K. Shreve-Neiger & B.A. Edelstein, "Religion and anxiety: a critical review of the literature", Clinical Psychology Review, 24(4), 2004, 379-397.

7. مهدی عباسی، و مسعود جان بزرگی، «رابطه ابعاد جهت گیری مذهبی با پایداری هیجانی»، روانشناسی دین، سال سوم، ش سوم، 1389، ص 18-5.

8. G. Allport, "The person in psychology: Selected essays, 1968, p. 87-95.

9. مسعود آذربایجانی، مهدی موسوی اصل، درآمدی بر روانشناسی دین، 153.

10. بهرامی احسان، هادی و دیگران، «رابطه بین ابعاد جهت گیری مذهبی، سلامت روانی و اختلالهای روان شناختی»، مجله روانشناسان ایرانی، دوره دوم، شماره 5، 1384، ص 42-35.

11. Pressman & et al, " Religious belief, depression, and ambulation status in elderly women with broken hips" The American journal of psychiatry 1990.

12. علیرضا جعفری، «رابطه جهت گیری مذهبی (درونی- بیرونی) با شیوه های مقابله با استرس در دانشجویان»، فصلنامه علوم رفتاری،1 (1)، 1384، ص 114-91

13. همان

14. بنفشه غرایی و همکاران « بررسی ارتباط سلامت روان با مذهب درونی و بیرونی در شهر کاشان»، فصلنامه علمی- پژوهشی روانشاسی دانشگاه تبریز، سال سوم، شماره دهم، 1387، ص 65-88.

15. همان

16. فاضل بهرامی و عباس رمضانی فرانی، «نقش باورهای مذهبی درونی و بیرونی در سلامت روان و میزان افسردگی سالمندان»، مقالات پژوهشی، دوره ششم، شماره 1 ، 1384، ص 47-42

17. همان

18. عبدالعلی لهسایی زاده و دیگران، «بررسی رابطه جهت گیری مذهبی و سلامت روانی مهاجران بر اساس مدل آلپورت و راس: نمونه مورد مطالعه قصر شیرین»، مجله علوم اجتماعی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، سال سوم، 1385، ص 149-169.

19. فلور گردی و دیگران، «رابطه سلامت روانی با تفکر غیرمنطقی در دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی»، پژوهش های روانشناختی، دوره 8، ش 3و 4، 1384، ص 61-45

20. همان

21. نادر صادقی، «بررسی و مقایسه تحریفات شناختی و تفکرات ناکارآمد در مردان معتاد به مواد مخدر و افراد بهنجار»، پایان نامه دوره کار شناسی ارشد،

22. اتکینسون، ریتال و همکاران، زمینه روانشناسی مترجم، محمد تقی براهنی،

23. ریچارد پی. هال جین و سوزان کراس ویتبورن، آسیب شناسی روانی، مترجم، یحیی سید محمدی،ج دوم،

24. Feldman, R.S, " Understanding Pyschology" New York: Mc Graze Hill.

[25]. R.S. Feldman, " Understanding Pyschology" New York: Mc Graze Hill,1987.

26. A. Ellis, " Changing rational-emotive therapy (RET) to rational emotive behavior therapy (REBT)" Journal of Rational-Emotive and Cognitive behavioral Therapy Psychotherapy, 13: 1995, 85-89.

27. غلام حسین عبادی، و مختار معتمدین، « بررسی ساختار عاملی آزمون باورهای غیرمنطقی جونز در شهر اهواز»، دانش و پژوهش در روانشناسی، سال هفتم، 1384، ص 92-73

28. غلام حسین عبادی، و مختار معتمدین، همان

29. همان.

30. مریم اوتادی، «تاثیر اشتغال زنان بر سلامت روان همسرانشان»، پایان نامه کارشناسی ارشد.

31. همان

32. حسین کاویانی، و دیگران، مصاحبه و آزمونهای روانی

33 .D.P. Goldberg & V.F. Hillier, "A scaled version of general health guestionnaire", psychological Medicine; 9: 1979, 131-145

34. Cheung, P. & Spears, G, "Reliability and validity of the Cambodian version of the 28-item general health guestionnaire" Social psychiatry psychiatric and epidemiology, 95-99.

35. P. Cheung & G. Spears, "Reliability and validity of the Cambodian version of the 28-item general health guestionnaire" Social psychiatry psychiatric and epidemiology,1994, 95-99.

36. حسین مولوی، «روایی ساختاری ملی و پایایی پرسشنامه سلامت عمومی در دانشجویان ایرانی»، مجله پژوهشهای روان شناختی پاکستان، ج 17، ش 3 و 4، 1383

37. Goldberg, D.P. & Hillier,V.F, "A scaled version of general health guestionnaire", psychological Medicine; 9: 131-145

38. G.W. Allport & J.M. Ross, (1967). "Personal Religious Orientation Prejudic", Journal of Personality and Social Psychology, Vol. 5. 432-443

39. عباس مختاری، «بررسی رابطه جهت گیری مذهبی و مولفه های خودپنداشت با میزان تنیدگی در دانشجویان دانشگاه تهران و تربیت مدرس»، پایان نامه کارشناسی ارشد،

40. سیامک خدارحیمی و غلام رضا جعفری، «نقش مذهب بر بهداشت روانی، روان درمانی و روانشناسی بالینی»، فصلنامه اصول بهداشت روانی، ش چهارم، سال اول، 1378، ص 185-197.

41. بنفشه غرایی و همکاران، همان

42. فاضل بهرامی و عباس رمضانی فرانی، همان

43. عبدالعلی لهسایی زاده و دیگران، همان

44. مسعود جان بزرگی، «بررسی اثربخشی روان درمانگری کوتاه مدت با و بدون جهت گیری مذهبی بر مهار اضطراب و تنیدگی»، پایان نامه دکتری

45. بنفشه غرایی و همکاران، همان، به نقل از آلپورت

46. همان

47. M. Baker & R. Gorsuch, " Trait anxiety and intrinsic-extrinsic religiousness" Journal for the scientific Study of Religion,1982, 119-122.

48. بنفشه غرایی و دیگران « بررسی ارتباط سلامت روان با مذهب درونی و بیرونی در شهر کاشان»، فصلنامه علمی- پژوهشی روانشاسی دانشگاه تبریز، سال سوم، شماره دهم، 1387، ص 65-88.

49. نوابه باقری، « بررسی رابطه میان باورهای غیرمنطقی و سلامت روان معلمان مقطع راهنمایی و ابتدایی شهرستان چالوس در سال تحصیلی 80 - 81»، پایان نامه کارشناسی ارشد،

50. فلور گردی و همکاران،همان

51. نادر صادقی، «بررسی و مقایسه تحریفات شناختی و تفکرات ناکارآمد در مردان معتاد به مواد مخدر و افراد بهنجار»، پایان نامه دوره کار شناسی ارشد،

52. عبدالله شفیع آبادی و غلام رضا ناصری، نظریه های مشاوره و روان درمانی،

53 .T.F.Cash, " The Irrational Beliefs Test: Its relationship with congnitivebehavioral trait and depression", Journal of Clinical Psychology, vol. 40, No.6,1984, pp.1399-1405.

54. Woods, P.J," Irrationality, profiles for anger and anxiety", Journal of Rational-Emotive Therapy, vol. 3, No. 2,

55. P.J.Woods, " Irrationality, profiles for anger and anxiety", Journal of Rational-Emotive Therapy, vol. 3, No. 2, 1985.

56. Ellis, A,Overcoming destructive beliefs, feelings, and behaviors. Amherst, NY: Prometheus Books,

57. Ibid

58. مرتضی مطهری، « مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی "انسان و ایمان"»، ج اول، تهران، صدرا، 1379.

منابع

اوتادی، مریم، «تاثیر اشتغال زنان بر سلامت روان همسرانشان»، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا، 1380.
بهرامی احسان، هادی و تاشک، آناهیتا، «ابعاد رابطه جهتگیری مذهبی و ارزیابی مقیاس جهت گیری مذهبی»، روانشناسی و علوم تربیتی، سال سی و چهارم، شماره 2، 1383، ص 63-41.
بهرامی احسان، هادی و دیگران، «رابطه بین ابعاد جهت گیری مذهبی، سلامت روانی و اختلالهای روان شناختی»، مجله روانشناسان ایرانی، دوره دوم، شماره 5، 1384، ص 42-35.
بهرامی، فاضل و رمضانی فرانی، عباس «نقش باورهای مذهبی درونی و بیرونی در سلامت روان و میزان افسردگی سالمندان»، مقالات پژوهشی، دوره ششم، شماره 1، 1384، ص 47-42.
بیانی، علی اصغر، و دیگران، «بررسی رابطه جهت گیری مذهبی با اضطراب و افسردگی در دانشجویان»، مجله علمی پژوهشی اصول بهداشت روانی، سال دهم، شماره سوم (پیاپی، 39)، 1389، 2114-209.
جان بزرگی، مسعود، «بررسی اثربخشی روان درمانگری کوتاه مدت با و بدون جهت گیری مذهبی بر مهار اضطراب و تنیدگی»، پایان نامه دکتری، تهران دانشگاه تربیت مدرس، 1378.
جان بزرگی، مسعود، «جهت گیری مذهبی و سلامت روان»، پژوهش در پزشکی، دوره سی و یک، شماره چهارم، 1386 ص 350-345.
جعفری، علیرضا، «رابطه جهت گیری مذهبی (درونی- بیرونی) با شیوه های مقابله با استرس در دانشجویان»، فصلنامه علوم رفتاری،1 (1)، 1384، ص 114-91.
خدارحیمی، سیامک و جعفری، غلام رضا، «نقش مذهب بر بهداشت روانی، روان درمانی و روانشناسی بالینی»، فصلنامه اصول بهداشت روانی، شماره چهارم، سال اول، 1378، ص 185-197.
عبادی، غلام حسین و معتمدین، مختار، « بررسی ساختار عاملی آزمون باورهای غیرمنطقی جونز در شهر اهواز»، دانش و پژوهش در روانشناسی، سال هفتم، 1384، ص 92-73.
عباسی، مهدی و جان بزرگی، مسعود، «رابطه ابعاد جهت گیری مذهبی با پایداری هیجانی»، روانشناسی دین، سال سوم، شماره سوم، 1389، ص 18-5.
غرایی، بنفشه و دیگران « بررسی ارتباط سلامت روان با مذهب درونی و بیرونی در شهر کاشان»، فصلنامه علمی- پژوهشی روانشاسی دانشگاه تبریز، سال سوم، شماره دهم، 1387، ص 65-88.
کاویانی، حسین و دیگران، «مصاحبه و آزمونهای روانی»، تهران: انتشارات سنا، 1380.
کجباف، محمدباقر و رئیس پور، حفیظ اله، «رابطه بین نگرش مذهبی و سلامت روان در بین دانش آموزان دبیرستانهای دخترانه اصفهان»، دوفصلنامه مطالعات اسلام و روانشناسی، سال اول، شماره دوم، 1387، ص 43-31.
لهسایی زاده، عبدالعلی و دیگران، «بررسی رابطه جهت گیری مذهبی و سلامت روانی مهاجران براساس مدل آلپورت و راس: نمونه مورد مطالعه قصر شیرین»، مجله علوم اجتماعی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، سال سوم، 1385، ص 149-169.
مختاری، عباس، «بررسی رابطه جهت گیری مذهبی و مولفه های خودپنداشت با میزان تنیدگی در دانشجویان دانشگاه تهران و تربیت مدرس»، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس، 1379.
مطهری، مرتضی، « مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی "انسان و ایمان"»، جلد اول، تهران: انتشارات صدرا، 1379.
مولوی، حسین، «روایی ساختاری ملی و پایایی پرسشنامه سلامت عمومی در دانشجویان ایرانی»، مجله پژوهشهای روان شناختی پاکستان، جلد 17، شماره 3 و 4، 1383.
نوغانی، فاطمه و دیگران، «تاثیر آموزش فرهنگ دینداری بر میزان افسردگی» فصلنامه حیات، سال دهم، شماره 23، 1383، ص 56-49.
باقری، نوابه، « بررسی رابطه میان باورهای غیرمنطقی و سلامت روان معلمان مقطع راهنمایی و ابتدایی شهرستان چالوس در سال تحصیلی 80 - 81»، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت معلم دانشکده روانشناسی، 1380.
شفیع آبادی، عبدالله، و ناصری، غلام رضا، نظریه های مشاوره و روان درمانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1378.
گردی، فلور، و دیگران، «رابطه سلامت روانی با تفکر غیرمنطقی در دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی»، پژوهش های روانشناختی، دوره 8، شماره 3و 4، 1384 ص 61-45.
صادقی، نادر، «بررسی و مقایسه تحریفات شناختی و تفکرات ناکارآمد در مردان معتاد به مواد مخدر و افراد بهنجار»، پایان نامه دوره کار شناسی ارشد، دانشگاه تربیت معلم، 1380.
اتکینسون، ریتال و همکاران، زمینه روانشناسی، مترجم، محمد تقی براهنی، انتشارات رشد، تهران، 1381.
ریچارد پی. هال جین و سوزان کراس ویتبورن، آسیب شناسی روانی، مترجم، یحیی سید محمدی(1384)،جلد دوم، انتشارات نشر روان، تهران، 2003.

Allport. G, "Behavioral Science: Religion and Mental Health", Journal of Religion and Health; 2: 1963, 187-92.
Allport, G.W., & Ross J.M. (1967). Personal Religious Orientation Prejudic, Journal of Personality and Social Psychology, Vol. 5. 432-443
Alves, R. R. N., Alves, H. N., Barboza, R. R. D., & Souto, W. M. S, "The influence of religiosity on health" Ciência &amp; Saúde Coletiva, 15(4) ,2010, 2105-2111.
Baker, M., & Gorsuch, R," Trait anxiety and intrinsic-extrinsic religiousness" Journal for the scientific Study of Religion,1982, 119-122.
Cheung, P. & Spears, G, "Reliability and validity of the Cambodian version of the 28-item general health guestionnaire" Social psychiatry psychiatric and epidemiology,1994, 95-99.
Dalgalarrondo, P,"Religious affiliation and mental health in Brazil" Acta psiquiátrica y psicológica de América latina, 40(4) ,1994, 325.
Dew, R., Daniel, S., Goldston, D., McCall, W., Kuchibhatla, M., Schleifer, C., et al, "A prospective study of religion/spirituality and depressive symptoms among adolescent psychiatric patients" Journal of affective disorders, 120(1-3) ,2010, 149-157.
Ellis, A, " Changing rational-emotive therapy (RET) to rational emotive behavior therapy (REBT)" Journal of Rational-Emotive and Cognitive behavioral Therapy Psychotherapy, 13: 1995, 85-89.
Feldman, R.S, " Understanding Pyschology" New York: Mc Graze Hill,1987.
Goldberg, D.P. & Hillier,V.F, "A scaled version of general health guestionnaire", psychological Medicine; 9: 1979, 131-145
Hasanović, M., & Pajević, I, " Religious moral beliefs as mental health protective factor of war veterans suffering from PTSD, depressiveness, anxiety, tobacco and alcohol abuse in comorbidity", Psychiatria Danubina, 22(2), 2010, 203-210.
Koenig, H. G., Hays, J. C., George, L. K., Blazer, D. G., Larson, D. B., & Landerman, L. R, "Modeling the cross-sectional relationships between religion, physical health, social support, and depressive symptoms" The American Journal of Geriatric Psychiatry, 1997.
Neeleman, J., Halpern, D., Leon, D., & Lewis, G, " Tolerance of suicide, religion and suicide rates: an ecological and individual study in 19 Western countries" Psychological medicine, 27(05),1997, 1165-1171.
O'Connor, D. B., Cobb, J., & O'Connor, R. C, " Religiosity, stress and psychological distress: no evidence for an association among undergraduate students", Personality and individual differences, 34(2), 2003, 211-217.
Palmer, R. F., Katerndahl, D., & Morgan-Kidd, J, " A randomized trial of the effects of remote intercessory prayer: interactions with personal beliefs on problem-specific outcomes and functional status", The Journal of Alternative and Complementary Medicine, 10(3), 2004, 438-448.
Parker, M., Roff, L. L., Klemmack, D. L., Koenig, H. G., Baker, P., & Allman, R. M, " Religiosity and mental health in southern, community-dwelling older adults" Aging & Mental Health, 7(5), 2003, 390-397.
Pressman, P., Lyons, J. S., Larson, D. B., & Strain, J. J, " Religious belief, depression, and ambulation status in elderly women with broken hips" The American journal of psychiatry , 1990.
Shreve-Neiger, A. K., & Edelstein, B. A, "Religion and anxiety: a critical review of the literature", Clinical Psychology Review, 24(4), 2004, 379-397.
Thoresen, C. E., & Harris, A. H. S,Spirituality and health: What’s the evidence and what’s needed?", Annals of Behavioral Medicine, 24(1),2002, 3-13.
Woods, P.J," Irrationality, profiles for anger and anxiety", Journal of Rational-Emotive Therapy, vol. 3, No. 2, 1985.
Cash, T.F," The Irrational Beliefs Test: Its relationship with congnitivebehavioral trait and depression", Journal of Clinical Psychology, vol. 40, No.6,1984, pp.1399-1405.
Ellis, A,"Overcoming destructive beliefs, feelings, and behaviors", Amherst, NY: Prometheus Books, 2001.