روان شناسی و دين

مقدمه

نماز در بیشتر ادیان الهی، برترین آیین عبادی و رکن معنویت و ارتباط با خداوند دانسته شده است. برای مثال، درخواست حضرت ابراهیم(ع) در این باره از خداوند چنین است: «پروردگارا من و ذریه‏ام را برپا دارنده نماز قرار ده».1 به حضرت موسی(ع) در کوه طور خطاب شد: «همانا من الله هستم، معبودی جز من نیست مرا پرستش کن و نماز را برای یاد من برپادار».2 از حضرت عیسی(ع) هم روایت است: «و مرا به نماز و زکات توصیه کرده است، مادام که زنده‏ام».3

در آیین مقدس اسلام نماز جایگاهی والا دارد و عالی‏ترین شکل ارتباط با خداوند تلقی می شود. پیامبر(ص) فرمود: «الصلوة، معراج المؤمن؛ نماز، معراج مؤمن است».4 امام کاظم(ع) فرمود: «افضل ما یتقرب به العبد الی الله بعد المعرفة به، الصلوة؛ بهترین چیزی که بنده بعد از شناخت خدا به وسیله آن به درگاه الهی تقرب پیدا می کند، نماز است». امام باقر(ع) فرمود: «بنی الاسلام علی خمس: الصلوة و الزکوة و الصوم و الحج و الولایة؛ اسلام روی پنج پایه بنا شده است: نماز، روزه، زکات، حج و ولایت».

اندیشمندان بسیاری نیز به نماز و نقش آن در زندگی انسان پرداخته اند. امام خمینی(ره) در ابتدای باب نماز توضیح المسائل معتقدند: «نماز مهم ترین اعمال دینی است که اگر قبول درگاه خداوند عالم شود، عبادت های دیگر هم قبول می شود و اگر پذیرفته نشود، اعمال دیگر هم قبول نمی شود. شهید مطهری درخصوص ریشه عبادت و نیایش می نویسد:

یکی از پایدارترین و قدیمی ترین تجلیات روح آدمی و یکی از اصیل ترین ابعاد وجود آدمی، حس نیایش و پرستش است. مطالعة آثار زندگی بشری نشان می دهد هر زمان و هرکجا که بشر وجود داشته باشد، نیایش و پرستش هم وجود داشته است. چیزی که هست، شکل کار و شخص معبود متفاوت شده است.5

همچنین قدرت محافظتی مذهب که ابتدا توسط امیل دورکهایم در سال 1951م مطرح شد، بعدها توسط راش، جیمز، یونگ، فرانکل و فروم تأیید شد و آنها نیز بر اهمیت رفتارها و اعتقادات مذهبی تأکید کردند.6 رومانوسکی7 طی پژوهشی، دفاع از اجرای عبادت روزانه در مدارس را نیازی مبرم و ضروری دانسته است و عقیده دارد که در این زمینه، درک دیدگاه های کلیسا، دولت و فهم فرهنگی اهمیت دارد. دیزاتر، سونینز و هاتس بوت8 اظهار داشته اند که گروهی که به صورت تیمی با هم عبادت می کنند، بهتر در کنار یکدیگر باقی می مانند. همچنین اهمیت مذهب در احساس سلامتی و احساس خوب بودن9 مردم در تحقیقات مختلف، تأیید شده است.10و11

اگرچه نماز اهمیت فراوان دارد، اما برگزار کردن نماز به جماعت اهمیت بیشتر دارد، زیرا نماز جماعت نمادی با ارزش از جامعة مطلوب اسلامی است که عناصری، مانند رهبری، اتحاد و نظم را دربرمی گیرد. بنابراین، مطالعة نماز جماعت و حکمت های فراوانی که در آن نهفته، بسیار بااهمیت است. به همین علت، یکی از مهم ترین مسائلی که دین داران جوامع گوناگون بشری را به خود جلب کرده، این مسئله است که چگونه فرزندان جامعه را دین دار و نمازخوان کرده و آنها را از بهره های فراوان این ودیعة آسمانی پرنصیب سازند.12

در این میان، مدرسه به عنوان مرکز فراگیری می تواند به تغییر و اصلاح نابسامانی های دانش آموزان بپردازد. پژوهش ها نشان می دهند مدارسی که رفتارهای مذهبی و به ویژه اقامة نماز را جدی گرفته اند، اضطراب ها و ناهنجاری ها، ضدارزش ها و مشکلات اخلاقی کمتر را شاهد بوده اند.13

شرکت یا عدم شرکت دانش آموزان در نماز جماعت مدارس می تواند متأثر از متغیرهایی باشد که در تحقیقات به بعضی از آنها پرداخته شده است. در پژوهش کمالی14 دانش آموزانی که در نماز جماعت شرکت نکرده اند، دلایلی از قبیل نامناسب بودن شرایط جوی نمازخانه، نامناسب بودن امکانات فیزیکی، مانند سرویس بهداشتی، مناسب نبودن وقت برگزاری نماز، طولانی و خسته کننده بودن مراسم نماز را مطرح کرده اند. در پژوهش بیگلو15 نیز اعتقاد و ایمان قلبی شخص در درجه اول، و حضور کارکنان مدرسه در صفوف نماز جماعت، در مرحله دوم اهمیت قرار گرفته است. حسینی16 میان آموزش در مدرسه و نماز خواندن دانش آموزان رابطه ای معنادار یافته است. همچنین وی چگونگی عملکرد معلمان و شرکت آنان در نماز جماعت مدرسه و ارتباط صمیمانه با دانش آموزان را در برپایی هرچه با شکوه تر نماز جماعت و علاقه مندی دانش آموزان به این امر، مؤثر دانسته است. عسگری17 طی پژوهش خود تأکید کرده است که باید به زمان مناسب برگزاری نماز، آشنا کردن دانش آموزان به اهمیت و به ویژه فلسفة نماز و تقویت درونی دانش آموزان در این خصوص توجه شود. بهرامی18 به این نتایج دست یافته که میان گرایش به نماز در میان دانش آموزان دختر و پسر تفاوت معناداری وجود دارد و گرایش دانش آموزان دختر به نماز در مقایسه با پسران بیشتر است. همچنین او وجود نمازخانه و امکانات، تشویق دانش آموزان و اهمیت دادن پدر و مادر را به نماز، در گرایش دانش آموزان به نماز بسیار مؤثر دانسته است.

محققان دیگری چون صفایی فیروزآبادی19، آزادیان20، سبیلان اردستانی21 و بشلیده و همکاران22 نیز نتایج مشابهی اعلام کرده اند. پژوهش های خارج از کشور مربوط به تربیت مذهبی و اخلاقی و لزوم عبادت در زندگی و مدارس، حاکی از اهمیت این مسئله است. برای مثال، هاکنی و ساندرز23 مروری بر آینده تربیتی، اخلاقی و دینی داشته و ضرورت راه حل های کارآمد در این زمینه را مطرح کرده اند. همچنین آنها بر عرضة خدمات مؤثر برای اجرای این برنامه ها تأکید کرده اند. در همین راستا، مالتبی و دی24 بر این امر تأکید کرده اند که برای انجام دادن عبادت های گروهی در مدارس لازم است خانواده ها و سازما ن های خصوصی و عمومی در اجرای این مسئولیت مشارکت داشته و این مسئله تحمیلی نباشد.

پژوهش های یادشده نشان می دهد که تربیت مذهبی و اخلاقی دانش آموزان یکی از نگرانی های جوامع بشری است که روزبه روز بر اهمیت آن افزوده می شود. عبادت به طور عام، و برگزاری نماز جماعت در مدارس به طور خاص، یکی از مصداق های توجه به تربیت مذهبی است که در مدارس جوامع اسلامی برگزار می شود. راه های جذب هرچه بیشتر دانش آموزان به این عبادت، موضوع پژوهش های زیادی بوده است که نتایج برخی از آنها ارائه شد. وجه تمایز این پژوهش با پژوهش های قبلی که در ایران انجام گرفته، این است که در مطالعة حاضر، بررسی تحلیل عاملی عوامل مؤثر در جذب و گرایش دانش آموزان به نماز جماعت مد نظر بوده است. به عبارت دیگر، بیشتر مطالعات گذشته به بیان توصیفی داده ها بسنده کرده اند. بنابراین، پژوهش حاضر با الگو گرفتن از پژوهش های قبلی، عواملی را که به طور معنادار در جذب هرچه بیشتر دانش آموزان دوره متوسطه استان اردبیل به نماز جماعت در مدارس مؤثر بوده، شناسایی و در اختیار دست اندرکاران قرار می دهد. در همین راستا، سؤال پژوهش حاضر بدین صورت خواهد بود که عوامل مرتبط با گرایش دانش آموزان به نماز جماعت در دورة تحصیلی متوسطه در استان اردبیل کدام اند؟ و مهم ترین عامل یا عوامل چیست؟

روش

روش پژوهش مطالعة حاضر، توصیفی از نوع همبستگی است. جامعة آماری مطالعه، کلیه عوامل مدرسه (معلمان، مربیان، امامان جماعت، مدیران و معاونان) مقطع متوسطه در استان اردبیل در سال تحصیلی 89-90 بوده است. حجم نمونه انتخاب شده با استفاده از فرمول کوکران، دویست نفر بوده، اما نظر به اینکه کفایت تعداد نمونه برای معنا داری یکی از پیش فرض های تحلیل عاملی است25 و با در نظر گرفتن امکان عدم برگشت تعدادی از پرسش نامه ها، حجم نمونه 260 نفر در نظر گرفته شده است که در نهایت بعد از حذف تعدادی از پرسش نامه ها، حجم نمونه 247 نفر تجزیه و تحلیل شده است. روش نمونه گیری این مطالعه، چندمرحله ای بوده، از این رو، نمونه آماری این پژوهش حاصل سه مرحله نمونه گیری زیر بوده است:

مرحلة اول، تقسیم استان به چهار قطب ناهمپوش نسبتاً همگن که نوزده منطقة آموزشی را افراز می کند و انتخاب شش منطقه آموزشی متناسب با حجم مناطق آموزشی موجود در چهار قطب آموزشی (به صورت طبقه ای متناسب).
مرحلة دوم، انتخاب مدارس از میان مدارس 6شش منطقه آموزشی عضو نمونه در مرحله او ل (به صورت طبقه ای متناسب).
مرحلة سوم، انتخاب 130 نفر از عوامل مدارس دخترانه و 130 نفر از عوامل مدارس پسرانه به صورت تصادفی از میان 35 مدرسه عضو نمونه در مرحلة دو م (به صورت تصادفی ساده در هر مدرسه).
در این مطالعه از مجموع شرکت کنندگان، هشتاد نفر (4/32 درصد) زن، 71 نفر (7/28 درصد) مرد و 96 نفر (9/38 درصد) جنسیت خود را مشخص نکرده اند. از نظر سنی در یک دامنة سنی 27-45 سال با میانگین 06/35 و انحراف معیار 97/3 بوده اند.

ابزار جمع آوری اطلاعات

پرسش نامه ارزشیابی عوامل مرتبط با گرایش دانش آموزان به نماز جماعت مدرسه (ویژه معلمان، مربیان، امامان جماعت، مدیران و معاونان): به منظور ساخت ابزاری برای ارزیابی عوامل مرتبط با جذب دانش آموزان به نماز جماعت در مدارس از دید عوامل مدرسه مراحل گوناگونی طی شده است. در مرحلة اول، برای کشف عوامل مرتبط با گرایش دانش آموزان به نماز جماعت، سؤال هایی با الگو گرفتن از گزاره های مقیاس رفتار مذهبی و ایمان نیلسن،26 پرسش نامه عوامل درون سازمانی جذب به نماز بشلیده و همکاران27 و نتایج فراتحلیل نصر و همکاران28 تدوین شد. سپس سؤال ها در اختیار تعدادی از معلمان مدارس و اساتید گروه روان شناسی قرار گرفت و دو ماده به عنوان ماده های مبهم یا مشابه از پرسش نامه مقدماتی حذف شد. در آخرین مرحله، پرسش نامه ای با 26 ماده و هفت عامل برای مقاصد این پژوهش تأیید شد.

این پرسش نامه در یک مطالعة مقدماتی روی نمونه ای به حجم سی نفر انجام گرفته و ضریب آلفای کرونباخ آن 78/0 به دست آمده است. بعد از اجرای اصلی، ضریب آلفای کرونباخ و تنصیف برای کل نمونه در عامل اول به ترتیب 83/0 و 71/0، در عامل دوم 82/0 و 82/0، در عامل سوم 79/0 و 62/0، در عامل چهارم 76/0 و 76/0، در عامل پنجم 78/0 و 78/0، در عامل ششم 77/0 و 77/0، و در عامل هفتم 73/0 و 73/0 بوده و در کل پرسش نامه 90/0 و 81/0 به دست آمده است.

روش پردازش داده ها در سطح توصیفی با استفاده از شاخص های گرایش مرکزی و پراکندگی و درصد بوده و در سطح استنباطی نیز به علت مشخص نمودن میانگین وزنی ماده های هر عامل، از تحلیل عاملی استفاده شده است.

نتایج

سؤال: عوامل مرتبط با گرایش دانش آموزان به نماز جماعت در دورة تحصیلی متوسطه از دیدگاه عوامل مدرسه کدام اند؟

قبل از گزارش تحلیل عاملی، امکان انجام تحلیل عاملی برای نمونه تحقیق با استفاده از آزمون کرویت بارتلت و شاخص کفایت نمونه برداری (KMO)29 بررسی شده است. با توجه به نزدیک بودن مقدار 86/0 به 1 این مقیاس توانایی عاملی بودن را دارد. در آزمون کرویت بارتلت نیز (45/3029) میزان P در 0005/0 به دست آمده، از این رو، امکان گزارش تحلیل عاملی وجود دارد.

عوامل نهفته در آزمون با روش تحلیل مؤلفه های اصلی، روش چرخش متعامد30 محورها از نوع واریماکس31 و تعیین ضریب همبستگی 40/0 و بالاتر برای بار عاملی هر ماده استخراج شده است. در این مدل، هفت عامل با توجه به تعداد ارزش های ویژه بالاتر از یک به دست آمده که ارزش های ویژه آنها پس از چرخش در جدول شماره 1 آمده است.

جدول 1: ارزش های ویژه بالاتر از 1 برای هفت مؤلفه پس از چرخش از نظر عوامل مدرسه

نتایج حاصل در جدول شماره 1، هفت عامل با ارزش ویژه بالاتر از یک را در این آزمون نشان می دهد که ارزش های ویژه آنها پس از چرخش، به ترتیب عبارت است از: 19/4، 11/3، 53/2، 17/2، 00/2، 75/1، 74/1 که هرکدام به ترتیب، مقدار 12/16، 98/11، 75/9، 35/8، 75/7، 74/6، 69/6 درصد واریانس آزمون و در مجموع 37/67 درصد واریانس کل متغیرهای آزمون را تبیین می کنند. ماتریس عاملی چرخش یافته واریماکس پرسش نامه گرایش به نماز جماعت مدرسه در جدول شماره 2 آمده است:

جدول 2: ماتریس عاملی چرخش یافته واریماکس پرسش نامه گرایش به نماز جماعت مدرسه

چنان که در جدول 2 ملاحظه می شود، نتیجه تحلیل اکتشافی، استخراج هفت عامل است که در آن تعدادی از ماده های آزمون (در جدول مشخص شده اند) در بیش از یک عامل، بار عاملی داشته اند. برای مثال، ماده 9 " حضور دبیران و کارکنان در نماز جماعت" هم در عامل اول (حسن روابط معلمان و مربیان) و هم در عامل چهارم (همسالان) بار عاملی داده است. همچنین ماده 18 به دلیل بارعاملی پایین تر از 40/0 حذف شده است. درمجموع، تحلیل عوامل داده ها با روش تحلیل عناصر اصلی و روش چرخش متعامد محورها از نوع واریماکس، به استخراج هفت عامل اساسی منجر شد. با روش واریماکس پس از هفده چرخش آزمایشی، پنج ماده روی عامل اول (عامل حسن روابط معلمان و مربیان)، دو ماده روی عامل دوم (امکانات فیزیکی)، چهار ماده روی عامل سوم (ایمان فردی ـ خانوادگی)، دو ماده روی عامل چهارم (همسالان) و دو ماده روی عامل پنجم (وضعیت اقتصادی ـ اجتماعی خانواده)، یک ماده روی عامل ششم (تبلیغات رسانه ها)، و دو ماده روی عامل هفتم (جنسیت و پایه تحصیلی) قرار گرفت که 37/67 درصد کل واریانس متغیرهای آزمون را تبیین می کنند. از سوی دیگر، یازده ماده به دلیل غیرقابل قبول بودن بار عاملی آنها (کمتر از 40/0) یا داشتن بارعاملی در بیش از یک عامل حذف شدند.

ضرایب پایایی درونی، میانگین و انحراف استاندارد نمره ها در هر خرده مقیاس در جدول 3 نشان داده شده است.

جدول 3: میانگین، انحراف استاندارد و ضریب آلفا برای هر خرده مقیاس

جدول 3 نشان می دهد که ضریب پایایی هر یک از خرده آزمون ها، بالای 70/0 است، بنابراین، خرده مقیاس ها پایایی لازم را برای سنجش دارند.

بحث

نتایج تحلیل عاملی اکتشافی نشان می دهد که هفت عامل از نظر عوامل مدرسه، یعنی معلمان، مربیان، امام جماعت، مدیران و معاونان، بار عاملی داشته و به ترتیب اهمیت، ابتدا عامل حسن روابط معلمان و مربیان و سپس امکانات فیزیکی مدرسه و نمازخانه، ایمان فردی ـ خانوادگی، همسالان، وضعیت اقتصادی ـ اجتماعی خانواده، تبلیغات رسانه ها و جنسیت و پایه تحصیلی در گرایش دانش آموزان به نماز جماعت مدرسه از نظر عوامل مدرسه اهمیت دارند.

نصر و همکاران32 در مطالعة فراتحلیل عوامل گرایش دانش آموزان به نماز جماعت در مدارس، عامل انسانی ـ آموزشگاهی درون مدرسه ای مؤثر در نماز جماعت را شامل حضور دبیران و کارکنان در نماز جماعت، روابط صمیمانه مسئولان مدرسه، نوع ارتباط معلمان با دانش آموزان، حضور مربی تربیتی در مدارس، میزان محبوبیت مربی تربیتی، تشویق دانش آموزان و اهمیت دادن به دانش آموزان ذکر کرده اند. که از میان این عوامل، حضور مربی تربیتی در مدارس (6455/0)، روابط صمیمانه اولیای مدرسه با دانش آموزان (4670/0) و اهمیت دادن به دانش آموزان (3517/0) به ترتیب بالاترین میانگین وزنی را داشته اند.

احمدی و همکاران33 در مطالعه ای نشان داده اند که دو عامل نگرش و اعتقاد به نماز جمعه و میزان تقیدات مذهبی افراد، بیشترین تأثیر را در شرکت یا عدم شرکت در نماز جمعه دارد.

نصر و همکاران34 در مطالعة خود نشان داده اند که عوامل فردی، یعنی گرایش های مذهبی، میزان آشنایی با احکام نماز، جنسیت و پایه تحصیلی در گرایش دانش آموزان به نماز جماعت مؤثرند و عامل میزان آشنایی با احکام نماز، بزرگ ترین میانگین وزنی (6729/0) را به خود اختصاص داده و گرایش های مذهبی، میانگین وزنی (5760/0) را به خود اختصاص داده است.

نصر و همکاران35 در مطالعة فراتحلیلی خود، عوامل خانوادگی مؤثر را در چهار دستة وضعیت اعتقادی خانواده، عملکرد تربیتی والدین، تحصیلات والدین و شغل والدین طبقه بندی کرده اند. از میان عوامل مربوط به خانواده، شغل والدین، بزرگ ترین میانگین وزنی (2910/0) را داشته و وضعیت اعتقادی خانواده (1860/0) در رده بعدی اهمیت قرار گرفته است. آنان همچنین عوامل مربوط به همسالان را به دو دسته وضعیت اعتقادی دوستان و معاشرت با دوستان و همسالان طبقه بندی نموده که وضعیت اعتقادی دوستان با میانگین وزنی 3665/0 نشان دهنده اهمیت تأثیر همسالان در دانش آموزان برای مشارکت در نماز جماعت در مدرسه است.

پیشنهاد می شود در مطالعات بعدی دیدگاه خانواده ها درباره عوامل مرتبط با شرکت دانش آموزان در نماز جماعت مدرسه و مقایسه آن با دیدگاه عوامل مدرسه بررسی شود.

پی نوشت ها:

1 رَبِّ اجْعَلْنی مُقیمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی (ابراهیم: 40)
2 إِنَّنی أَنَا اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنَا فَاعْبُدْنی وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْری (طه: 14)
3. وَ أَوْصانی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیًّا (مریم: 31)
4. محسن قرائتی، پرتوی از اسرار نماز، ص 10.
5 مرتضی مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، ص 23
6. باقر غباری بناب، «باورهای مذهبی و اثرات آنها در بهداشت روان»، اندیشه و رفتار، سال اول، ش 4، ص 1.

7Romanowski, M. H, Is School Prayer the Answer? Educational Forum, Vol66, No.2, P. 154 .
8. Dezutter a.J, Soenens B, Hutsebaut. D, Religiosity and mental health: A further exploration of the relative importance of religious behaviors vs. religious attitudes.aPersonality and Individual Differences 40, p 808
9well-bing .
10. Dew, R.E. Daniel, S.S. Goldston, D.B., W.V. McCall, M. Kuchibhatla, C. Schleifer, M.F. Triplett, H.G. Koenig, A prospective study of religion/spirituality and depressive symptoms among adolescent psychiatric patients. Journal of Affective Disorders, Volume 120, 1-3, 149
11. Barrera, T.L., Darrell Zeno, Amy L. Bush, Catherine R. Barber, Melinda A. Stanley, Integrating religion and spirituality into treatment for late-life anxiety: Three case studies. Cognitive and Behavioral Practice, In Press, Accepted Manuscript, Available online 23 .

12. مرتضی مطهری، همان، ص 50

13 احمدرضا نصر، و دیگران، «بررسی فراتحلیلی عوامل موثر بر جذب و شرکت دانش آموزان در نماز جماعت مدارس»، نوآوری های آموزشی. 7(26)، ص 65.

14. محمدعلی کمالی نهاد، «بررسی عوامل خانوادگی مدرسه ای در گرایش دانش آموزان به نماز جماعت»، شورای تحقیقات آموزش و پرورش استان مرکزی، ص 1.

15. بهروز بیگلو، «بررسی علل و عوامل درون مدرسه ای مؤثر بر جذب دانش آموزان به نماز»، طرح کشوری، پژوهشکده تعلیم و تربیت وزارت آموزش و پرورش، ص 1.

16. روح الله حسینی، «بررسی راههای جذب دانش آموزان به نماز، طرح پژوهشی»، شورای تحقیقات آموزش و پرورش استان کرمانشاه، ص 1.

17. محمد عسگری، بررسی نگرش و راههای جذب دانش آموزان دوره راهنمایی و متوسطه استان همدان نسبت به طرح اقامه نماز، شورای تحقیقات آموزش و پرورش استان همدان، ص 1

18. اشرف بهرامی، «بررسی عوامل مدرسه ای تمایل دانش آموزان نسبت به اقامه نماز جماعت در مقطع راهنمایی و دبیرستان، پایان نامه، دانشکده مدیریت و برنامه ریزی، دانشگاه تهران، ص 1

19. صدیقه صفایی فیروزآبادی، بررسی عوامل مؤثر در جذب جوانان به نماز جماعت مدارس یزد، شورای تحقیقات آموزش و پرورش استان یزد، ص 1.

20. حسین آزادیان، «نظرات دانش آموزان دبیرستانی شهر ساوه در رابطه با استقبال از نماز مدارس با تأکید بر علل عدم استقبال»، طرح پژوهشی شورای تحقیقات آموزش و پرورش، اراک، ص 1.

21. شمسی سبیلان اردستانی، «راههای گسترش فرهنگ نماز در بین دانش آموزان مقطع متوسطه شهرستان اردستان»، پایان نامه، دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان، ص 1.

22. کیومرث بشلیده و دیگران، «بررسی عوامل موثر درون مدرسه ای جذب دانش آموزان مقطع متوسطه استان خوزستان به نماز با روش تحلیل عوامل»، مطالعات تربیتی و روانشناسی، 4 (2 (پیاپی 8))، 1382، ص 41.

23. Hackney, C., and Sanders, G,Religiosity and mental health: A meta-analysis of recent studies, Journal for the Scientific Study of Religion 42, pp. 43 .

24. Maltby, J., Day, L, Should never the twain meet? Integrating models of religious personality and 26-religious mental health. Personality and Individual Differences 36, 1275.

25 .Cohen, L, Manion, L. & Morrison, Research Method in education, Rutledge Flamer.ISBN: 0415368782, 9780415368780, p 210

26 .Nielsen, M.E, Operationalizing religious orientation. The Journal of Psychology, 129 (5): 485

27. کیومرث بشلیده و دیگران، همان ص 63.
28. احمدرضا نصر و دیگران، همان، ص 63.

29. Kaiser-Meyer-Olkin of sampling Adequacy
30 .independent or 90 degree angle
31 .Varimax

32 . احمدرضا نصر، و دیگران، همان، ص 67.
33. خدابخش احمدی و زهرا بیگدلی وفاطمه رییسی، «عوامل مرتبط با میزان شرکت کارکنان در نماز جمعه»، مجله علوم رفتاری، 2 (4)، ص 317.
34. احمدرضا نصر و دیگران، همان، ص 68
35. همان ص 69.