پیش‌بینی دینداری با توجه به ابعاد شخصیت درمعلمان زن و مرد
Article data in English (انگلیسی)
سال چهارم، شماره چهارم، زمستان 1390، ص 5 ـ 26
Ravanshenasi-va ـ Din, Vol.4. No.4, Winter 2012
صفورا داوری*/ مسعود باقری**/ حسن بنی اسدی***
چکیده
این پژوهش، با هدف بیان رابطة ابعاد شخصیت و دین داری معلمان و تعیین میزان پیش بینی دین داری توسط ابعاد شخصیت، به روش توصیفی همبستگی انجام گرفته است. از میان جامعه آماری یعنی معلمان شاغل در شهرستان رودان، 274 نفر معلم زن و مرد، با روش نمونه گیری خوشه ای تصادفی متناسب با حجم طبقات انتخاب شدند که به پرسش نامه ویژگی های جمعیت شناختی، دین داری و شخصیت پاسخ داده اند. تحلیل داده ها به روش های آماری ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون گام به گام انجام گرفته است. نتایج نشان می دهد که ابعاد شخصیت برون گرایی، توافق و وجدانی بودن با دین داری رابطة مثبت، و روان رنجورخویی با آن رابطه ای منفی دارد. نتایج تحلیل داده ها به تفکیک جنسیت در معلمان مرد نیز روابطی مشابه با همه معلمان را نشان می دهد. اما در معلمان زن روان رنجورخویی با دین داری رابطة معناداری نشان نداد. نتایج تحلیل رگرسیون نشان می دهد که ابعاد برون گرایی، توافق و وجدانی بودن در همه معلمان به طور مثبت، و بُعد روان رنجورخویی به صورت منفی، دین داری را پیش بینی می کند. اما در معلمان مرد دو بعد برون گرایی وتوافق، و در معلمان زن فقط وجدانی بودن دین داری را پیش بینی کرده است.
کلیدواژه ها: دین داری، روان رنجورخویی، برون گرایی، باز بودن به تجربه، توافق، وجدانی بودن و ابعاد شخصیت.
مقدمه
دین داری امتیاز اصلی انسان در مقایسه با دیگر موجودات است و در طول تاریخ بشر همه قبایل، حتی انسان های اولیه نیز به شکلی از پرستش اعتقاد داشته،1 به طوری که همة اقوام بشری صاحب نوعی دین بوده و می توان گفت که دین در تمام حوزه های جوامع بشری نقشی محوری ایفا کرده است.2
البته در جامعة مذهبی، مانند جامعة ایران، و برای معلمان ـ به علت نوع وظیفه ای که دارند ـ اهمیت دین داری در مقایسه با سایر اقشار جامعه بیشتر است، چرا که با توجه به رابطة مثبت میان دین داری معلمان و دانش آموزان و همچنین نقش الگویی معلمان، آنها بیشترین اثر را روی دین داری دانش آموزان دارند.3 بنابراین، با توجه به اهمیت دین داری معلمان، شناسایی همه عوامل مؤثر و مرتبط با آن مهم می باشد.
یکی از این عوامل بسیار مهم، شخصیت است، زیرا همة جنبه های با ثبات یک فرد (الگوهای تفکر، عواطف و رفتار) را در بر می گیرد.4 یکی از دیدگاه های مهم دربارة شخصیت که در میان روان شناسان اعتبار مناسبی دارد، نظریه پنج عاملی شخصیت است که توسط مک کری5 و کاستا6 در اواخر دهة هشتاد میلادی ارائه شده و پنج عامل آن عبارت است از: روان رنجورخویی7، برون گرایی، باز بودن به تجربه8، توافق و وجدانی بودن.9 به عقیده استریفلر10 و مک نالی11 (1998م)12 این نظریه دیدگاه جامع و فراگیری به شخصیت دارد و طبق آن، صفات شخصیت، تمایلات پایه ای هستند که زمینه زیستی دارند.13
نظریه پنج عاملی بر الگوی صفات شخصیت مبتنی است که به سبب هماهنگی با بسیاری از رویکردهای نظری و راه اندازی پژوهش های زیادی در خصوص شخصیت و استفاده نظری از آن برای تدوین آزمون های شخصیت، مورد توجه و اهمیت بیشتری قرار گرفته و روان شناسی صفت که نقطة اوج آن در دهه های 1970م بود، دوباره رونق زیادی یافته است.14
پژوهش ها نشان می دهند که شخصیت، رابطه دوسویه ای با دین داری دارد؛ یعنی دین داری و مؤلفه های آن از عناصر مؤثر بر شخصیت بوده و ویژگی های شخصیتی نیز بر دین داری تأثیر می گذارند.15 و به طوری که پژوهش ترویت، [16 ایوانز17 و میرز18 (1992م)19 نشان می دهد «16درصد از واریانس تغییرپذیری در دین، ناشی از وراثت است که نمی تواند فقط مربوط به عادت های مذهبی باشد و باید تعدادی صفت وابسته به دین داری نیز وجود داشته باشد».
در واقع، پژوهش های متعددی (با رویکرد صفات شخصیت)، رابطه بین شخصیت و دین داری را تأیید می کند. برای مثال، در مدل سه عاملی آیزنک از شخصیت، دین داری عموماً با روان پریشی خویی پایین همبسته بوده است .20 و از آنجا که سازگاری (توافق) و وجدانی بودن (خوشایندی و وظیفه شناسی) در مدل پنج عاملی می توانند نشان دهنده حد پایین بعد روان پریش خویی (یعنی کنترل تکانه بالا) آیزنک باشند،21 می توان نتیجه گرفت که دین داری رابطه مثبتی با توافق و وجدانی بودن دارد.
همچنین پژوهش فرانسیس و بورکه (2003م)22 روی دانش آموزان دبیرستانی با استفاده از مدل شخصیت کتل نیز نشان می دهد که نگرش مثبت دربارة مسیحیت، با نمره های بالا روی فاکتور G (خلق استوار ـ خلق نارس و وابسته) و فاکتور I (حساسیت هیجانی ـ زمختی رشد یافتگی) و عامل Q3 (مهار کردن اراده و پایداری خلق و خو و خود نظمی)، و نمره های پایین روی عامل E (سلطه پذیری) و عامل F (سرزندگی ـ دل مردگی) و عامل مرتبه دوم انعطاف پذیری مرتبط است. همگی اینها (به غیر از رابطه منفی با سرزندگی که می تواند به تفاوت فر هنگی مربوط باشد) نشان دهندة رابطة مثبت دین داری با فاکتورها وعوامل مثبت شخصیتی است.
به طور مثال، پژوهش تیلور و مک دونالد (1999م)23 برای بررسی رابطه دین (تعریف شده برحسب وابستگی دینی، درگیری دینی و جهت گیری دینی) و مدل پنج عاملی شخصیت (سنجیده شده با پرسش نامه NEO) نیز نشان می دهد که توافق و وجدانی بودن به وسیله دین داری تأثیر پذیرفته، ولی برون گرایی با هیچ یک از انواع سنجش دینی همبستگی نداشته، به جز یک همبستگی وارون که با جهت گیری دینی بیرونی داشت.
در همین راستا پژوهش هنینگز گارد و آرنوی (2008م)24 نیز تأییدکنندة روابط نیرومند دین داری معنویت با شخصیت، در هر دو سطح یک متغیری و چند متغیری است، به طوری که در سطح یک متغیری همه متغیرهای دین داری و معنویت، به جز جهت گیری دینی بیرونی، روابط معناداری با پنج عامل، نشان می دهند، اما در سطوح چند متغیری، جهت گیری جست وجوی بالا، درونی و معنای معنوی پایین (مؤلفه های دین داری معنویت) با نیم رخ روان رنجورخویی و باز بودن بالا و برون گرایی، سازگاری و پیروی وجدان پایین همبسته بودند. جهت گیری بیرونی بالا، جهت گیری جست وجو و درونی و معنای معنوی پایین نیز با نیم رخ روان رنجورخویی، سازگاری و بازی پایین مرتبط بودند.
همچنین پژوهش لوکن هاف و همکاران (2009م)25 روی بیمارانی که مشکل شدید سلامتی داشته اند نیز نشان می دهد که وجدانی بودن با همة مقیاس های دین داری معنویت، و باز بودن به تجربه با همة مقیاس های معنویت و یکی از مقیاس های دین داری، رابطة مثبتی دارند. همچنین سازگاری نیز رابطه مثبتی با همة مقیاس های دین داری و فقط یکی از مقیاس های معنویت داشته و دو عامل روان رنجورخویی و برون گرایی نیز رابطه نسبتاً کمی با معنویت دین داری داشته اند. و در واقع، وجوه واقعی از معنویت و دین داری، حتی میانجی رابطه بازبودن به تجربه و سازگاری با سلامت روان می شدند.
در تکمیل این مطالعات، پژوهش آنتراینر و همکاران(2010م)26 نیز نشان می دهد که شکل های متفاوت دین داری معنویت رابطه مثبتی با برون گرایی و باز بودن به تجربه داشته، و با روان رنجورخویی، رابطة منفی دارند. همچنین دین داری کلی نیز با باز بودن به تجربه بالا و وجدانی بودن رابطه دارد، به طوری که ممکن است دین داری معنویت، نماینده یک وجه مهم از شخصیت انسانی باشد. در این پژوهش، رابطه معناداری بین سازگاری و دین داری معنویت یافت نشد.
پژوهش ملتفت، مزیدی و سعادتی (2010م)27 روی دانشجویان نیز نشان می دهد که وجدانی بودن و باز بودن به تجربه به طور مثبت، و روان رنجورخویی به طور منفی، با جهت گیری دینی درونی همبستگی دارند. همچنین وجدانی بودن نیز به طور منفی جهت گیری دینی بیرونی را پیش بینی می کند. جهانگیرزاده و قربانی (1388)28 نیز در پژوهشی مشابه نشان داده اند که بخشی از واریانس جهت گیری دینی توسط عوامل شخصیت تبیین می شود و وظیفه شناسی و پایداری هیجانی با جهت گیری دینی درونی، و ناپایداری هیجانی با جهت گیری دینی بیرونی مرتبط است. اما برون گرایی و توافق و گشودگی به تجربه با جهت گیری دینی ارتباطی ندارد.
کشاورز، شاه نظری و کلانتری(1388)29 نیز در پژوهش خود نشان داده اند که رابطه مثبت و معناداری بین توافق و وجدانی بودن و عمل به باورهای دینی وجود دارد. همچنین رابطه منفی معناداری بین روان رنجورخویی و پذیرش (باز بودن به تجربه و انعطاف پذیری) و عمل به باورهای دینی وجود دارد، اما برون گرایی، رابطه ای با عمل به باورهای دینی ندارد. همچنین توافق، وجدانی بودن و پذیرش، عمل به باورهای دینی را پیش بینی و تبیین می کنند.
فراتحلیل سارگلو (2010م)30 روی مطالعات دین و شخصیت در نمونه ها و کشورهای مختلف نیز نشان می دهد که همه ابعاد دینی (دین داری، معنویت و بنیادگرایی) به طور مثبت با توافق و وجدانی بودن همبستگی داشته و توافق و وجدانی بودن نیز به عنوان ویژگی های عمده شخصیت دین دار ظاهر می شوند که در میان ابعاد متفاوت دین داری، بافت (جنسیت، سن، گروه، کشور و...)، سنجش های شخصیت، مدل و سطح، همسان هستند و می توانند به عنوان عوامل تعیین کننده از تغییرپذیری فردی در دین داری در نظر گرفته شوند.
با وجود تحقیقات مختلف مبنی بر رابطة دین داری و ابعاد شخصیت، پژوهش جروم و کریستنسن(2004م)31 این نکته را در بر دارد که در نظر گرفتن رابطة خطی میان دین داری و شخصیت، تصویر ناقصی را نشان می دهد، چرا که افراد با سطوح مختلف دین داری، روابط متفاوتی را نشان می دهند، و همچنین متغیرهایی، از قبیل سن و جنس نیز در رابطة میان دین داری و شخصیت، میانجی می شوند. به طور مثال، پژوهش ایگن و همکاران (2004م)32 نیز تأثیر متغیرهایی، از قبیل سن وجنس را در رابطة میان شخصیت و دین تأیید می کند.
با توجه به مبانی نظری بسیار قوی دین داری اسلامی( قرآن و احادیث) و انجام پژوهش های بسیار زیاد نظری و مروری در مورد دین و ابعاد وجودی انسان، انتظار می رفت که پژوهش های تجربی و همبستگی زیادی در مورد رابطه دین داری و ابعاد شخصیت افراد وجود داشته باشد، اما متأسفانه این نوع پژوهش ها خیلی کم است. و مهم تر اینکه همان تعداد کم نیز در جامعه دانشجویی اجرا شده است که به علت خاص بودن نمونه، قابل تعمیم به سایر اقشار جامعه نیستند. بنابراین، پژوهش هایی از قبیل پژوهش حاضر که می توانند روابط بین دین داری و ابعاد شخصیت یا در تقابل با آن، رابطه بین دین داری و تربیت را با روش های علمی مورد قبول همة جوامع نشان دهند، می توانند پیشینه علمی و تجربی قوی برای دفاع و تقویت مبانی نظری اسلامی فراهم کنند. مورد با اهمیت دیگر این است که انجام چنین پژوهش هایی و نتایج آنها می تواند محققان مسلمان را تشویق کند که علاوه بر ساخت پرسش نامه های دین داری، پرسش نامه های شخصیت مبتنی بر مبانی نظری اسلامی را نیز ارائه کنند که باعث به دست آمدن نتایج قوی تری بشود.
با وجود اینکه پیشینة پژوهش، رابطة میان دین داری و ابعاد شخصیت را تأیید می کند، اما با توجه به نتایج مختلف و حتی متناقض به نظر می رسد که نمونه مورد پژوهش و نوع سنجش دین و متغیرهای جمعیت شناختی در این روابط، مؤثر باشند، از این رو، با توجه به آنچه بیان شد، این پژوهش در پی آن است که فرضیه های: 1. رابطه معناداری بین دین داری معلمان و ابعاد شخصیت آنها وجود دارد. 2. رابطه معناداری بین دین داری معلمان مرد و ابعاد شخصیت آنها وجود دارد. و 3. رابطه معناداری بین دین داری معلمان زن و ابعاد شخصیت آنها وجود دارد را همراه با میزان پیش بینی دین داری معلمان توسط ابعاد شخصیت بررسی کند.
روش
پژوهش حاضر از نوع توصیفی و به روش همبستگی است. جامعه آماری این پژوهش، تمام معلمان رسمی یا پیمانی شهرستان رودان در سال تحصیلی 89ـ90 هستند که طبق آمار 920 نفر معلم در این شهرستان مشغول به کار بوده اند. نمونه آماری مورد نظر با توجه به جدول کوجی مارجی و با احتساب افت نمونه 290 نفر در نظر گرفته شد که به روش نمونه گیری خوشه ای طبقه ای تصادفی (طبقات با توجه جنسیت و مقطع تدریس معلمان) انتخاب شده اند. بعد از کنار گذاشتن پرسش نامه های بی اعتبار و ناقص، در نهایت داده های 274 نفر(150 نفر مرد و124 نفر زن) به عنوان نمونه آماری این پژوهش، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
برای جمع آوری اطلاعات، محقق پرسش نامه ها را به مدارس انتخاب شده در نمونه گیری برده و با هماهنگی مدیر مدرسه و کسب اجازه از معلمان در اختیار آنها قرار داده و از آنان خواسته است که آنها را به دقت خوانده و تکمیل کنند. جهت حفظ حقوق شرکت کنندگان و جلوگیری از سوگیری احتمالی در پر کردن پرسش نامه ها برای معلمان توضیح داده شده که از اطلاعات جمع آوری شده فقط برای مقاصد پژوهشی استفاده شده و هیچ گونه اجباری برای شرکت در پژوهش وجود ندارد. پرسش نامه ها بدون نام بوده و به هر شکلی که خودشان تمایل داشته باشند (به صورت جمعی توسط مدیر مدرسه یا به صورت فردی) جمع آوری می شوند.
ابزار
الف) پرسش نامه ویژگی های جمعیت شناختی: اطلاعاتی در خصوص جنس، سن، میزان تحصیلات، مقطع تدریس، وضعیت تأهل، پایگاه اقتصادی ـ اجتماعی، محل زندگی ومحل تولد معلمان را در بر داشته است.
ب)پرسش نامه دین داری خدایاری فرد و همکاران: این آزمون یک مقیاس استاندارد شده برای سنجش دین داری جامعه ایران به عنوان جامعه ای دین دار و مذهبی است که بر اساس تعالیم اسلام ساخته شده است. این پرسش نامه از دو پرسش نامه شماره 1و2 خدایاری فرد و همکاران استخراج شده و متشکل از 97 عبارت سنجش دینداری در سه مؤلفه باور دینی، عواطف دینی و التزام و عمل به وظایف دینی و پنج عبارت مربوط به وانمود اجتماعی و در مجموع 102 سؤال است. مقیاس اندازه گیری و پاسخ گویی به هر یک از عبارت ها طیف لیکرت شش درجه ای است که برای سؤال های توافقی از زیاد موافقم تا زیاد مخالفم و برای سؤال های درجه بندی از همیشه تا هرگز است. نمره هر مؤلفه از جمع نمره های عبارت های مربوط به آن، و نمره دین داری کلی از جمع سه مؤلفه با هم به دست می آید. لازم به یادآوری است که نمره عبارت های وانمود اجتماعی در جمع نمره های دین داری کلی و مؤلفه های آن، تأثیری نداشته و فقط افرادی که از این مقیاس نمره 30 دریافت کرده اند به علت بی اعتباری نمره ها از فهرست اعضای نمونه حذف شده اند.33
روایی صوری این پرسش نامه از طریق انتخاب سؤال های مورد توافق 80 درصد اعضای متخصص طرح و روایی سازه ای آن از روش تحلیل عاملی با انتخاب سؤال هایی با بار عاملی بیش از 40/0 کنترل شده و روایی ملاکی آن نیز با استفاده از پرسش نامه آذربایجانی (1380) انجام گرفته که با آن همبستگی مثبت و معناداری نشان می دهد. ضرایب الفای کرونباخ کلی پرسش نامه شماره 1 و شماره 2 (منبع ساخت این پرسش نامه) بعد از اجرا روی 4403 نفر در سطح کشور به ترتیب، 97/0و96 /0 گزارش شده است. اجرای نهایی این پرسش نامه در جمعیت 15386 در سطح کشور نیز روایی سازه ای و ملاکی، و پایایی بازآزمایی آن را تأیید کرده است.34 در این پژوهش نیز پایایی مقیاس دین داری کلی به روش هم سانی درونی(ضریب الفای کرونباخ) 93/0 به دست آمده که نشان دهنده پایایی خیلی خوب این پرسش نامه است.
ج)پرسش نامه شخصیتیNEO-FFI: این پرسش نامه نوع شصت جمله ای آزمون NEO است که در سال 1985م توسط مک کری و کاستا ارائه شده و در سال 1993م مورد تجدید نظر قرار گرفته با نام NEO-PI-R ارائه شده است که پنج عامل اصلی و شش ویژگی هر عامل را می سنجد. در این فرم، شرکت کنندگان در هر عبارت نمره ای از 0ـ4 را دریافت می کنند و هر دوازده سؤال یکی از عوامل مقیاس را در بر می گیرد. در پایانِ آزمون یا پاسخ نامه آن، سه عبارت مربوط به پاسخ گویی به همه سؤال ها و پاسخ گویی صادقانه و درج پاسخ در محل صحیح قرار داده شده است که اگر پاسخ آنها منفی باشد نباید پرسش نامه را نمره گذاری کرد.35
با اینکه اعتبار این فرم به اندازة آزمون اصلی نیست (بیشتر برای اهداف پژوهشی مناسب است)، ولی ابعاد آن، همبستگی خوبی (از 75/0 برای وجدانی بودن تا 89/0 برای روان رنجورخویی) با ابعاد آزمون اصلی نشان داده اند36 و زیرمقیاس های آن نیز هم سانی درونی خوبی را نشان داده اند، به طوری که مک کری و کاستا در سال 1992م ضرایب الفای کرونباخ 68/0 برای موافق بودن تا 86/0 برای روان رنجورخویی را برای آن گزارش کرده اند.37
این آزمون در ایران در سال های 1378 و 13282 توسط حق شناس اجرا و هنجاریابی شده است که ضرایب الفای کرونباخ آن در مطالعه نمونه 512 نفری، به ترتیب برای روان رنجورخویی، برون گرایی، باز بودن به تجربه، توافق و وجدانی بودن 80/0، 60/0، 51/0، 54/0 و67/0 گزارش شده است.38 البته در هنجاریابی گروسی فرشی در سال 1377 روی دانشجویان نیز اعتبار آن از طریق آزمون ـ آزمون مجدد به ترتیب برای عوامل روان رنجورخویی 83/0، برون گرایی 75/0، باز بودن به تجربه 80/0، توافق 79/0 و وجدانی بودن 79/0 گزارش شده است.39 همچنین پژوهش بردبار، کاظمی و رنجبران (1389)40 نیز ضرایب الفای کرونباخ 81/0، 76/0، 75/0، 79/0 و 83/0 را به ترتیب برای روان رنجورخویی، برون گرایی، پذیرا بودن برای تجربه، توافق پذیری و وجدانی بودن در یک نمونه از معلمان ابتدایی گزارش کرده است.
در پژوهش حاضر نیز ضرایب الفای کرونباخ 75/0 برای روان رنجورخویی و62/0 برای برون گرایی و50/0 برای باز بودن به تجربه و60/0 برای توافق و84/0 برای وجدانی بودن به دست آمده است که تقریباً مشابه ضرایب الفای پژوهش حق شناس درسال1382 است.
یافته ها
وضعیت جمعیت شناختی نمونة آماری نشان می دهد که از 274 معلم مورد پژوهش، تعداد 150 نفر (7/54 درصد) مرد و تعداد 124 نفر (3/45 درصد) زن هستند که 222 نفر (81 درصد) آنها در شهر و52 نفر (19 درصد) آنها در روستا زندگی میکنند. تعداد 231 نفر (3/84 درصد) متأهل و تعداد 38 نفر(9/13 درصد) مجرد، 1 نفر (4/0 درصد) مطلقه و4 نفر آنها (5/1 درصد) بیوه هستند. تحصیلات 14 نفر(1/5 درصد) دیپلم، 119 نفر (4/43 درصد) کاردانی، 137 نفر (50 درصد) کارشناسی، 3 نفر(1/1 درصد) کارشناسی ارشد و
1 نفر (4/0 درصد) حوزوی است. همچنین 70 نفر مرد و 55 نفر زن (6/45 درصد) در مقطع ابتدایی، 48 نفر مرد و 38 نفر زن (4/31 درصد) در مقطع راهنمایی و33 نفر مرد و30 نفر زن (23 درصد) در مقطع دبیرستان تدریس می کنند. و میانگین سن کل نمونه نیز 41/34 سال با انحراف معیار 25/6 است.
همچنین آمار توصیفی متغیرهای پژوهش نشان می دهد که به طور متوسط امتیاز دین داری، روان رنجورخویی، برون گرایی، باز بودن به تجربه، توافق و وجدانی بودن معلمان به ترتیب75/88 (مردان53/88 و زنان 63/88)، 44/41 (مردان 53/38 و زنان 96/44)، 18/63 (مردان14/65 و زنان 82/60)، 8/49 (مردان50 وزنان56/49 )، 67/66 (مردان58/67 و56/65)، 45/73 (مردان 36/74 و35/72) از100 است که نشان می دهد، دین داری و روان رنجورخویی معلمان زن از معلمان مرد بیشتر، اما برون گرایی، باز بودن به تجربه، توافق و وجدانی بودن آنها کمتر است.
نتایج حاصل از ضریب همبستگی پیرسون در کل معلمان نیز نشان می دهد که دین داری با روان رنجورخویی در سطح 05/0 و با برون گرایی، توافق و وجدانی بودن در سطح 01/0 رابطه معناداری دارد به طوریکه میان دین داری با روان رنجورخویی همبستگی منفی
(149/0 ـ = r )، و با برون گرایی همبستگی مثبت ( 316/0= r) و با توافق همبستگی مثبت (317/0= r)، و با وجدانی بودن همبستگی مثبت ( 349/0= r) به دست آمده است. بنابراین، کاهش روان رنجورخویی و افزایش توافق و وجدانی بودن معلمان با افزایش دین داری آنها ارتباط دارد.
نتایج حاصل از ضریب همبستگی پیرسون در معلمان مرد نیز نشان دهندة رابطة معنادار دین داری با روان رنجورخویی و برون گرایی، توافق و وجدانی بودن معلمان در سطح 01/0 است، به طوریکه میان دین داری با روان رنجورخویی، همبستگی منفی(245/0 ـ = r )، و با برون گرایی، همبستگی مثبت (417/0= r) و با توافق، همبستگی مثبت (402/0= r)، و با وجدانی بودن همبستگی مثبت (405/0= r) به دست آمده که رابطه مثبت دین داری و برون گرایی، توافق و وجدانی بودن، و رابطه منفی دین داری و روان رنجورخویی را نشان می دهد.
نتایج حاصل از ضریب همبستگی پیرسون در معلمان زن نیز نشان دهنده رابطه معنادار دین داری با وجدانی بودن در سطح 01/0 و رابطه میان دین داری و برون گرایی و توافق معلمان در سطح 05/0 است، به طوری که بین دین داری با برون گرایی همبستگی مثبت (181/0= r) و بین دین داری با توافق همبستگی مثبت (190/0= r)، و بین دین داری با وجدانی بودن همبستگی مثبت (266/0= r) به دست آمد که رابطه مثبت دین داری و برون گرایی، توافق و وجدانی بودن را در معلمان زن نشان می دهد.
تحلیل رگرسیون گام به گام نمره های دین داری معلمان از طریق ابعاد شخصیت آنها، برای بررسی دقیق تر روابط و تعیین نقش پیش بینی کننده ابعاد شخصیت بر دین داری (جدول 1) نیز نشان می دهد که مقدار آماره F محاسبه شده برای مدل رگرسیونی در گام چهارم (4/14 F=) در سطح 01/0 α= معنادار است. بنابراین، با اطمینان 99% می توان دین داری معلمان را با استفاده از ابعاد شخصیت آنها پیش بینی کرد. همچنین با توجه به جدول 2، در گام اول عامل وجدانی بودن که بیشترین همبستگی جزئی معنا دار را با دین داری داراست، وارد مدل شده که 8/11 درصد از تغییرات دین داری را پیش بینی می کند. در گام دوم، با وارد شدن عامل توافق، این پیش بینی به 1/14 درصد افزایش یافته است. در گام سوم نیز ورود عامل برون گرایی، پیش بینی را بهبود بخشیده و به 3/15 درصد رسانده است. و در پایان در گام چهارم نیز با ورود عامل روان رنجورخویی به مدل، پیش بینی به 4/16 درصد رسیده است. بنابراین، همان طور که در این گام مشخص است 4/16% از پیش بینی دین داری معلمان با استفاده از چهار بعد شخصیت آنها (وجدانی بودن، توافق، برون گرایی و روان رونجورخویی) تبیین می شود. همچنین برای ضریب استاندارد نیز نشان می دهد که وجدانی بودن و توافق و برون گرایی، دین داری را به صورت مثبت، و روان رنجورخویی دین داری را به صورت منفی تبیین می کنند.
جدول 1: تحلیل واریانس نمره های دین داری از طریق ابعاد شخصیت معلمان
|
گام |
منبع تغییر |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی |
میانگین مجذورات |
مقدار آماره F |
سطح معناداری |
|
1 |
رگرسیون |
7/895 |
1 |
7/895 |
6/37** |
000/0 |
|
باقیمانده |
2/6476 |
272 |
8/23 |
|||
|
کل |
9/7371 |
273 |
||||
|
2 |
رگرسیون |
2/1087 |
2 |
6/543 |
4/23** |
000/0 |
|
باقیمانده |
7/6284 |
271 |
2/23 |
|||
|
کل |
9/7371 |
273 |
||||
|
3 |
رگرسیون |
7/1194 |
3 |
2/398 |
4/17** |
000/0 |
|
باقیمانده |
2/6177 |
270 |
9/22 |
|||
|
کل |
9/7371 |
273 |
||||
|
4 |
رگرسیون |
1299 |
4 |
8/324 |
4/14** |
000/0 |
|
باقیمانده |
9/6072 |
269 |
6/22 |
|||
|
کل |
9/7371 |
273 |
01/0**P<
جدول 2: ضرایب رگرسیون در مدل میان دین داری با ابعاد شخصیت معلمان
|
گام |
متغیر پیش بین |
خطای انحرافاستاندارد |
ضریب استاندارد |
سطح معناداری |
همبستگی جزئی |
ضریب تعیین تعدیل شده |
|
1 |
وجدانی بودن |
022/0 |
349/0 |
000/0 |
349/0 |
118/0 |
|
2 |
وجدانی بودن |
025/0 |
252/0 |
000/0 |
228/0 |
141/0 |
|
توافق |
037/0 |
188/0 |
004/0 |
172/0 |
||
|
3 |
وجدانی بودن |
027/0 |
191/0 |
008/0 |
162/0 |
153/0 |
|
توافق |
038/0 |
156/0 |
020/0 |
141/0 |
||
|
برون گرایی |
033/0 |
146/0 |
031/0 |
131/0 |
||
|
4 |
وجدانی بودن |
027/0 |
193/0 |
007/0 |
165/0 |
164/0 |
|
توافق |
037/0 |
15/0 |
025/0 |
136/0 |
||
|
برون گرایی |
033/0 |
164/0 |
016/0 |
146/0 |
||
|
روان رنجورخویی |
035/0 |
12/0- |
033/0 |
13/0- |
تحلیل رگرسیون گام به گام نمره های دین داری معلمان با استفاده از ابعاد شخصیت آنها به تفکیک جنسیت، برای مردان (جدول 3) نیز نشان می دهد که آماره F محاسبه شده برای مدل رگرسیونی (9/21 F=) در سطح 01/0 α= معنادار است. بنابراین، با اطمینان 99% می توان دین داری معلمان مرد را با استفاده از دو عامل برون گرایی و توافق آنها پیش بینی کرد. همچنین با توجه به جدول 4، در گام اول، عامل برون گرایی که بیشترین ضریب همبستگی جزئی معنادار را با دین داری دارد، وارد مدل شده و 8/16 درصد از تغییرات دین داری را پیش بینی می کند، و در گام دوم با ورود توافق به مدل این پیش بینی به 9/21 درصد افزایش پیدا می کند. بقیه عوامل به علت نداشتن همبستگی جزئی معنادار با دین داری وارد مدل نشده اند.
جدول 3: تحلیل واریانس نمره های دین داری معلمان مرد از طریق ابعاد شخصیت
|
گام |
منبع تغییر |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی |
میانگین مجذورات |
مقدار آماره F |
سطح معنا داری |
|
1 |
رگرسیون |
67/875 |
1 |
67/875 |
1/31** |
000/0 |
|
باقیمانده |
91/4166 |
148 |
15/28 |
|
|
|
|
کل |
58/5042 |
149 |
|
|
|
|
|
2 |
رگرسیون |
81/1158 |
2 |
41/579 |
9/21** |
000/0 |
|
باقیمانده |
77/3883 |
147 |
42/26 |
|
|
|
|
کل |
58/5042 |
149 |
|
|
|
01/0**P<
جدول4: ضرایب رگرسیون در مدل میان دین داری با ابعاد شخصیت معلمان مرد
|
گام |
متغیر |
خطای انحرافاستاندارد |
ضریب استاندارد |
سطح معناداری |
همبستگی جزئی |
ضریب تعیین تعدیلشده |
|
1 |
برون گرایی |
041/0 |
417/0 |
000/0 |
417/0 |
168/0 |
|
2 |
برون گرایی |
045/0 |
294/0 |
000/0 |
261/0 |
219/0 |
|
توافق |
051/0 |
267/0 |
001/0 |
237/0 |
نتایج حاصل از تحلیل رگرسیون گام به گام نمره های دین داری معلمان زن (جدول5) نیز نشان می دهد که، آماره F محاسبه شده برای مدل رگرسیونی (9/21 F=) در سطح 01/0 α= معنادار است. بنابراین، با اطمینان 99% می توان دین داری معلمان زن را با استفاده از وجدانی بودن آنها پیش بینی کرد. و با توجه به جدول 6، عامل وجدانی بودن به علت داشتن همبستگی جزئی معنادار با دین داری وارد مدل شده (بقیه عوامل به علت نداشتن همبستگی جزئی معنادار وارد مدل نشده اند) و 3/6 درصد از دین داری معلمان زن را پیش بینی می کند.
جدول 5: تحلیل واریانس نمره های دین داری معلمان زن از طریق ابعاد شخصیت
|
گام |
منبع تغییر |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی |
میانگین مجذورات |
مقدار آماره F |
سطح معناداری |
|
1 |
رگرسیون |
57/164 |
1 |
57/164 |
3/9** |
003/0 |
|
باقیمانده |
08/2164 |
122 |
74/17 |
|
|
|
|
کل |
64/2328 |
123 |
|
|
|
01/0**P<
جدول6: ضرایب رگرسیون در مدل میان دین داری با ابعاد شخصیت معلمان زن
|
گام |
متغیر |
خطای انحرافاستاندارد |
ضریب استاندارد |
سطح معناداری |
همبستگی جزئی |
ضریب تعیین تعدیلشده |
|
1 |
وجدانی بودن |
029/0 |
266/0 |
003/0 |
266/0 |
063/0 |
یافته های جانبی این پژوهش نیز نشان می دهد که سن در روابط میان دین داری و ابعاد شخصیت معلمان نقشی ندارد و نمیتواند دین داری آنها را پیش بینی و تبیین کند.
بحث و نتیجه گیری
پژوهش حاضر نشان می دهد که رابطه مثبتی بین ویژگی های شخصیتی برون گرایی، توافق و وجدانی بودن با دین داری معلمان وجود دارد و به طور مثبت دین داری را پیش بینی و تبیین می کنند. همچنین ویژگی شخصیتی روان رنجورخویی با دین داری رابطه ای منفی دارد و به طور منفی دین داری را پیش بینی می کند. و در مجموع این چهار عامل با هم 14/16 درصد از واریانس دینداری معلمان را پیش بینی و تبیین می کنند.
در تبیین این روابط می توان گفت که برون گرایی با در برگیری ویژگی هایی، از قبیل: فعال و پر انرژی بودن، اجتماعی و اهل معاشرت بودن، شاد وخوش بین و مهربان بودن،41 با یکی از مهم ترین ویژگی های شخص دین دار از نظر اسلام، یعنی ایجاد روابط عاطفی با دیگران، از قبیل رابطه با مؤمنان،42 والدین،43 معلمان،44 اهل کتاب45 و افراد بشر46 مطابقت دارد. بنابراین، اشخاصی که این ویژگی ها را دارند ممکن است به علت داشتن آمادگی های زیستی، تمایل بیشتری به ایجاد روابط فردی و اجتماعی مورد نظر دین اسلام داشته و به تبع آن در این خرده مقیاس های دین داری، نمره های بالاتری به دست بیاورند. رابطة مثبت میان دین داری معنویت و برون گرایی با پژوهش آنتراینر و همکاران (2010م)،47 و بخش هایی از پژوهش هنینگز گارد و آرنوی (2008م)48 و تا حدی پژوهش لوکن هاف و همکاران (2009م)،49 هم سو می باشد، اما با پژوهش های تیلور و مک دونالد (1999)50؛ ملتفت، مزیدی و سعادتی (2010م)51؛ کشاورز، شاه نظری و کلانتری (1388)52 و جهانگیرزاده و قربانی (1388)،53 مطابقت ندارد که ممکن است مربوط به نوع سنجش دین داری یا حتی نمونه خاصی باشد.
توافق (سازگاری) نیز با در برگیری ویژگی هایی، از قبیل خوش قلبی، خوش خلقی، گذشت، بخشش، دلسوزی، همدلی و ادب و تواضع،54 با ویژگی های سخاوتمندی55، احسان (نیکوکاری و نیک گفتن و بخشش)،56 مدارا (ملاطفت و به نرمی رفتارکردن)،57 حسن خلق،58 تعاون،59 عفو و گذشت60 و همدلی (عیادت مریض، حمایت مصیبت زده، رسیدگی به خویشان و همسایگان)61 افراد دین دار تا حد بسیار زیادی هم سو می باشد و بنابراین، مشابه افراد برون گرا، این افراد نیز به آسانی می توانند پذیرای تعالیم فراوان اسلام در این زمینه باشند و در نتیجه، نمره های دین داری بالایی در این خرده مقیاس ها به دست بیاورند. رابطه مثبت توافق و دین داری را بیشتر پژوهش ها، از جمله وایلد و جوزف(1997م)62؛ مالت بای (1999م)؛63 تیلور و مک دونالد (1999م)64؛ جروم و کریستنسن(2004م)65؛ هیلز و همکاران(2004م)66؛ ایگن و همکاران (2004م)67؛ هنینگز گارد و آرنموی(2008)68؛ لوکن هاف و همکاران (2009م)69؛ کشاورز، شاه نظری و کلانتری(1388)70 و سارگلو (2010م)71 تأیید می کنند. البته تعدادی از پژوهش ها مثل آنتراینر و همکاران (2010م)72؛ ملتفت، مزیدی و سعادتی (2010)73 و جهانگیرزاده و قربانی (1388)74 آن را رد می کنند.
وجدانی بودن با در برگیری ویژگی هایی، از قبیل نظم، آراستگی، تمیزی، کفایت، پایبندی به اصول اخلاقی، تفکر دقیق، تأمل در کار و احساس مسئولیت75 با زیر مؤلفه های دین داری، مثل، پرورش نیروی عقلانی،76 حفظ عزت نفس،77 تقویت اراده78 و عدم اصرار بر گناه،79 خودسازی و تزکیه نفس،80 پرهیز از لغو،81 صبر،82 حلم،83 وفای به عهد،84 اطاعت از قانون (قوانین خدا و پیامبرˆ و اولی الامر)85 و رعایت بهداشت جسمانی و روانی86 مطابقت داشته و یکی از مؤلفه های شخصیت است که مشابهت های زیادی با شخصیت دین دار دارد. بنابراین، شخص بالا در این ویژگی شخصیتی، به علت تمایل ذاتی به انجام بعضی از کارها به راحتی فرامین اسلام در این موارد را پذیرا می شود و در نتیجه نمره های دین داری بالاتری کسب می کند. تقریباً تمام پژوهش های انجام شده در این حوزه، رابطة مثبت وجدانی بودن و دین داری را تأیید می کنند.
به طور کلی می توان گفت که افراد بالا در این سه ویژگی مثبت شخصیتی (برون گرایی، توافق و وجدانی بودن) تعارضی در پذیرش آموزه های دینی منطبق با این ویژگی های شخصیتی پیدا نمی کنند و به علت زمینه های مساعد شخصیتی، با اشتیاق به آنها عمل کرده و احتمالاً این ابعاد شخصیت از این طریق می توانند با دین داری رابطة مثبتی پیدا نموده و آن را به طور مثبت تبیین و پیش بینی نمایند.
اما روان رنجورخویی با در برگیری ویژگی هایی، از قبیل نگرانی و دلشوره، اضطراب، ناامنی، غمگینی، بدخلقی، عصبی بودن و تحریک پذیری با آموزه های دینی، از قبیل عواطف مثبت، توکل، سپاس و شکرگزاری، رعایت بهداشت روانی، صبر، احسان، مدارا، خوش خلقی و... در تضاد است و بنابراین، شخص روان رنجورخو احتمال دارد که بعضی از این تعالیم را انجام نداده، یا اینکه به سختی و به صورت حداقل انجام داده و در نتیجه نمره های کمتری در این خرده مقیاس های دین داری کسب کرده و در نتیجه روان رنجورخویی، دین داری را به صورت منفی تبیین و پیش بینی کند. رابطة منفی روان رنجورخویی و دین داری را پژوهش های زیادی، از قبیل هنینگز گارد و آرنوی (2008م)87؛ لوکن هاف و همکاران (2009م)88؛ آنتراینر و همکاران (2010م)89؛ ملتفت، مزیدی و سعادتی (2010م)90؛ جهانگیرزاده و قربانی (1388)91 و کشاورز، شاه نظری و کلانتری(1388)92 گزارش داده اند.
یافته های پژوهش حاضر در خصوص رابطه ابعاد شخصیت و دین داری معلمان به تفکیک جنسیت نیز نشان می دهد که در مورد رابطة ابعاد شخصیت و دین داری معلمان مرد با اینکه همان روابط همبستگی به دست آمده در مورد کل معلمان تکرار می شد، ولی ضرایب همبستگی به میزان قابل توجهی بالاتر است. و همچنین اینکه فقط دو عامل برون گرایی و توافق، 9/21% تغییرات دین داری مردان را تبیین و پیش بینی کرده اند. اما در مورد معلمان زن روابط همبستگی متفاوتی به دست آمد؛ به طوری که دین داری رابطه معناداری با روان رنجورخویی نداشته و ضرایب همبستگی در مورد رابطه برون گرایی، توافق و وجدانی بودن با دین داری نیز به طور قابل توجهی پایین تر از مردان است. و فقط عامل وجدانی بودن، آن هم به میزان 3/6% دین داری زنان را تبیین و پیش بینی می کند. به دست آمدن نتایج متفاوت و میانجی شدن و تأثیر متغیر جنسیت در رابطة میان دین و شخصیت، توسط پژوهش های جروم وکریستنسن (2004م)93 و ایگن و همکاران (2004م)94 تأیید شده است.
بیشتر بودن روان رنجورخویی معلمان زن در مقایسه با مردان، حکایت از این دارد که زنان با هر سطحی از دین داری به طور متوسط روان رنجورخویی بالاتری در مقایسه با مردان دارند و این می تواند عدم رابطه معنادار روان رنجورخویی و دین داری را در معلمان زن توجیه کند.
در مورد پایین تر بودن ضرایب همبستگی میان برون گرایی، توافق و وجدانی بودن با دین داری معلمان زن در مقایسه با به معلمان مرد می توان این تبیین را ارائه کرد که به علت فرهنگ منطقه مورد مطالعه (تفاوت در چگونگی، تربیت دینی دختران و پسران) نه تنها فشارهای محیطی بیشتری برای دین دار کردن دختران وجود دارد، بلکه انتظارات بیشتری نیز از آنان در خصوص پذیرش و رعایت تعالیم دینی نیز وجود دارد و در نتیجه، زنان فارغ از هر ویژگی شخصیتی که دارند به علت عرف جامعه، همنوایی با اکثریت یا الگوبرداری از جامعه، دین داری بالایی دارند. اما با توجه به اینکه فشارهای محیطی برای رعایت تعالیم دینی بر پسران کمتر است و در این مورد نیز از آنها انتظارات کمتری وجود دارد، آمادگی های زیستی (ویژگی های شخصیتی) ممکن است پذیرش و رعایت تعالیم دینی را تسهیل بخشد و در نتیجه با دین داری مردان روابط قوی تری را نشان دهد.
یافته جانبی این پژوهش در مورد عدم رابطه و تأثیر سن در رابطة دین و ابعاد شخصیت معلمان که مغایر با پژوهش های جروم و کریستنسن(2004م) و ایگن و همکاران (2004) است، ممکن است به سبب خاص بودن نمونه مورد پژوهش باشد، چرا که معمولاً با توجه به انتظارات جامعه از معلمان، حتی جوان ترین آنها پختگی مناسبی دارند یا به نوعی بزرگ تر از سن خود رفتار می کنند، و بدیهی است که این موضوع، تفاوت خصوصیات افراد را از نظر سنی کاهش می دهد.
با وجود روابط یافت شده در مورد رابطه دین داری و ابعاد شخصیت در این پژوهش، به نظر می رسد که در بهترین حالت (برای مردان) فقط 9/21 درصد از تغییرپذیری دین توسط ابعاد شخصیت تبیین می شود و باقی مانده دین داری توسط عوامل دیگری غیر از شخصیت تبیین می شود. از این موضوع می توان نتیجه گرفت که با اینکه نمی توان منکر تأثیر آمادگی های شخصیتی در دین داری افراد شد، اما ظاهراً به نظر می رسد که نقش عوامل محیطی و تربیتی (یا حتی به نوعی نقش اختیار و انتخاب انسان) خیلی پررنگ تر است و بنابراین، توجه خاصی را می طلب اند.
یکی از محدودیت های این پژوهش مربوط به نوع ابزارهای این پژوهش است که به علت خودگزارش دهی بودن آنها (با وجود کنترل)، احتمال دارد داده ها کاملاً مطابق واقعیت نباشند. بنابراین، به محققان آینده، پیشنهاد می شود که تا آنجا که امکان دارد در تحقیقات خود علاوه بر این ابزارها از روش های دیگری، مثل مصاحبه و ارزیابی هم سالان نیز استفاده کنند. همچنین پیشنهاد می شود که برای روشن تر شدن همه عوامل مؤثر بر دین داری و مقایسة میزان روابط متغیرهای دیگر با آن، همراه با ابعاد شخصیت، رابطه متغیرهای محیطی و تربیتی، مانند دین داری والدین و دوستان و... نیز بررسی شود.
منابع
پروین، لورنس ای و جان الیور پی، شخصیت نظریه و پژوهش، ترجمه محمدجعفر جوادی و پروین کدیور، چ دوم، تهران، آییژ، 1386.
جهانگیرزاده، محمدرضا و نیما قربانی، «رابطه عوامل شخصیت وخودشیفتگی بیمارگون با جهت گیری دینی»، روان شناسی ودین، ش 2، 1388، ص 41 ـ 70.
تابع بردبار، فریبا و سلطانعلی کاظمی، و جبار رنجبران، « رابطه سلامت روان و عملکرد شغلی بر اساس ویژگی شخصیتی معلمان در راستای پیشنهاد یک مدل علّی»، روش ها و مدل های روان شناختی، ش 2، 1389، ص 13ـ23.
حق شناس، حسن، روانشناسی شخصیت، شیراز، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی، 1388.
خدایاری فرد و همکاران، « آماده سازی مقیاس دین داری و ارزیابی سطوح دین داری اقشار مختلف جامعه ایران (مراکز استان ها)»، گزارش، تهران، دانشگاه تهران، دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی، 1388.
شولتز، دوان وشولتز، سیدنی الن، نظریه های شخصیت، ترجمه یحیی سیدمحمدی، چ شانزدهم، تهران، ویرایش، 1389.
فتحی آشتیانی، علی و داستانی، محبوبه، آزمون های روانشناختی ارزیابی شخصیت و سلامت روان، چ دوم، تهران، بعثت، 1389.
کشاورز، امیر و شاه نظری، مهدی و کلانتری، مهرداد، «رابطه بین ویژگیهای شخصیتی با عمل به باروهای دینی در دانشجویان»، مطالعات اسلام و روان شناسی،ش 3، 1388،ص 83-93.
کیومرثی، محمدرضا، « رابطه جهت گیری مذهبی با عوامل شخصیت»، معرفت، ش 75، 1382،ص 59-77.
مغانلو، مهناز و وفایی، مریم و شهرآرای، مهرناز، « رابطه عوامل مدل پنج عاملی شخصیت و سبک های هویت»، پژوهش های روان شناختی، 1و 2، 1387، ص 79-93.
موسوی نسب، سیدمحمدرضا، « ثبات و تغییر شخصیت»، معرفت، ش 112، 1386، ص 89-108.
Egan,E. ,Kroll,J. ,Carey,K. ,Johnson,M. ,Erickson,p, "Eysenck’s personality scales and religiosity in a US outpatient sample," Personality and Individual Differences,37,2004,1023-1031.
Francis,L. J. & Bourke,R. , "Personality and religion: Applying cattell's model among secondary school pupils", Current Psycnology: developmental, learning personality social, 2,2003, 125-137
Henningsgaard,J. &Arnau,R. C. , "Relationship between religiosity, spirituality , and personality: Amultivarate and analysis", personality and individual Differences, 45,2008, 703-708.
Hills,P. ,Francis,L. J. ,Argayle,M. & Jackson,C. J. , "Primary personality trait correlates of religious practice and orientation", personality and individual Differences,36,2004,61-73.
Jorm,A. F. &Christensen,H. , "Religiosity and personality :evidence for non-linear associations" , personality and individual Differences ,36,2004,1433-1441.
Locknhoff, C. E. , Ironson, G. , O'Cleirigh,C. & Costa, P. T. , " Five-factor model personality traits, spirituality/Religiousness, and mental health among people living with HIV", Journal of Personality, 5,2009, 1411-1436.
Maltby, J.,"Religious orientation and Eysenck’s personality dimensions:The use the amended religious orientation scale to examine the relationship between religiosity, psychoticism, neuroticism and extraversion" , personality and individual Differences, 26 ,1999,79-84.
Moltafet,G. ,Mazidi,M. & Sadati,S, " personality trait, Religious orientation and happiness", Peocedia social and Behavioral sciences,9,2010,63-69.
Saroglou, V. , "Religouness as a cultural adaptation of basic Traits: A five-factor moder perspective", Personality and Social Psychology review, 14,2010, 108-125.
Taylor, A. & Mac Donald, D. A. , "Religion and the five factor model of personality: An exploratory in vestigation using a canadian university sample", Personality and Individual Differences, 27,1999, 1243-1259.
Unterrainer, H. F. , Ladenhauf, K. H. , Moazedi, M. L. , Wallner-Liebmann, S. J. & Fink, A., "Dimensions of religious/spiritual well-being and their relation to personality and psychologyical well-Being", personality and individual Differences, 49,2010,192-197.
Wild, A., & Joseph, S., "Religiosity and Personality in a Moslem context", Personality and Individual Differences, 23,1997,899-900.
* دانشجوی کارشناسی ارشد روان شناسی عمومی davarisafoora51@yahoo.com
** استادیار و عضو هیئت علمی بخش روان شناسی دانشگاه شهید باهنر کرمان mbibagheri@yahoo.com
*** استادیار و عضو هیئت علمی بخش روان شناسی دانشگاه شهید باهنر کرمان baniasadi44@gmail.com
دریافت: 15/6/90 ـ پذیرش: 18/12/90
1. محمد خدایاری فرد و همکاران، « آماده سازی مقیاس دین داری و ارزیابی سطوح دین داری اقشار مختلف جامعه ایران (مراکز استان ها)»، گزارش، ص 17.
2. محمدرضا کیومرثی، « رابطه جهت گیری مذهبی با عوامل شخصیت»، معرفت، ش 75، ص 59.
3. محمد خدایاری فرد وهمکاران، همان، ص126.
4. لورنس ای، پروین و الیور پی، جان، شخصیت نظریه و پژوهش، ترجمه محمدجعفر جوادی و پروین کدیور، ص3.
5. MC Crae
6. Costa
7. neuroticism
8. openness to experience
9. حسن حق شناس، روانشناسی شخصیت، شیراز، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی، 1388، ص 8
10. Streyffeler
11. Mc Nally
12. مهناز مغانلو و مریم وفایی و مهرناز شهرآرای، «رابطه عوامل مدل پنج عاملی شخصیت و سبک های هویت»، پژوهش های روان شناختی، ش 1و 2، ص81 .
13 .Locknhoff, C. E. , Ironson, G. , O'Cleirigh,C. & Costa, P. T. , " Five-factor model personality traits, spirituality/Religiousness, and mental health among people living with HIV", Journal of Personality, 5,2009, 1411-1436
14. سیدمحمدرضا موسوی نسب ،« ثبات و تغییر شخصیت»، معرفت، ش 112، ص 95.
15. امیر کشاورز، و دیگران، «رابطه بین ویژگی های شخصیتی با عمل به باروهای دینی در دانشجویان»، مطالعات اسلام و روان شناسی، ش 3، ص85.
16. Truett
17. Evans
18. Meyers
19. امیر کشاورز و دیگران، همان، ص85 .
20. A. Wild ,& S. Josep, " Religiosity and Personality in a Moslem context", Personality and Individual Differences, 23,899-900; J. Maltby, "Religious orientation and Eysenck’s personality dimensions:The use the amended religious orientation scale to examine the relationship between religiosity, psychoticism, neuroticism and extraversion" , Personality and Individual Differences, v26, p. 79-84; A. F. Jorm, & H. Christensen, "Religiosity and personality :evidence for non-linear associations" personality and individual Differences ,36 ,1433-1441.
21. دوان، شولتز و سیدنی الن، شولتز، نظریه های شخصیت، ترجمه یحیی سیدمحمدی، ص326.
22. L. J. Francis, & R. Bourke, "Personality and religion: Applying cattell's model among secondary school pupils" ,Current Psycology: developmental, learning personality social, 2, 125- 137.
23. A. Taylor, & D. A. Mac Donald, "Religion and the five factor model of personality : An exploratory in vestigation using a canadian university sample" Personality and Individual Differences, 27, 1243-1259.
24. J. Henningsgaard, & R. C. Arnau, "Relationship between religiosity, spirituality , and personality: Amultivarate and analysis", Personality and Individual Differences, 45, 703-708.
25. C. E. Locknhoff , G. Ironson , C.O'Cleirigh, & P. T. Costa , " Five- factor model personality traits, spirituality/ Religiousness, and mental health among people living with HIV", Journal of Personality, 5 , 1411-1436.
26. H. F. Unterrainer, K. H. Ladenhauf, M. L. Moazedi , S. J. Wallner- Liebmann, & A. Fink, "Dimensions of religious/ spiritual well- being and their relation to personality and psychologyical well- Being", Personality and Individual Differences, 49 ,192-197.
27. G. Moltafet , M. Mazidi, & S.Sadati, " personality trait, Religious orientation and happiness", Peocedia social and Behavioral sciences,9 ,63-69.
28. محمدرضا جهانگیرزاده، نیما قربانی، « رابطه عوامل شخصیت وخودشیفتگی بیمارگون با جهت گیری دینی»، روان شناسی ودین، ش 2، ص58 و59 و70.
29. امیر کشاورز، و دیگران، همان، ص83 و 90 و92 .
30. V. Saroglou , "Religouness as a cultural adaptation of basic trats: A five – factor moder perspective", Personality and Social Psychology Review, 14 , 108-125.
31. A. F. Jorm, & H. Christensen , "Religiosity and personality :evidence for non-linear associations" , personality and individual Differences ,36 ,1433-1441.
32. E. Egan, J. Kroll , K. Carey , M. Johnson, p. Erickson , "Eysenck’s personality scales and religiosity in a US outpatient sample", Personality and Individual Differences,37,1023-1031.
33. محمد خدایاری فرد و همکاران، همان، ص 17.
34. همان، ص187 و 189 و 190 و 252.
35. حسن حق شناس، همان، ص14و127-129.
36. همان، ص127 و 130 .
37. علی فتحی آشتیانی و محبوبه داستانی، آزمون های روانشناختی ارزیابی شخصیت و سلامت روان، ص49.
38. حسن حق شناس، همان، ص142.
39. علی فتحی آشتیانی و محبوبه داستانی، همان، ص50.
40. فریبا تابع بردبار و همکاران، «رابطه سلامت روان و عملکرد شغلی بر اساس ویژگی شخصیتی معلمان در راستای پیشنهاد یک مدل علّی»، مجله روش ها و مدل های روان شناختی، ش 2، ص 17.
41. لورنس ای پروین، و الیور پی جان، همان، ص218؛ حسن حق شناس، همان، ص19؛ علی فتحی آشتیانی و محبوبه داستانی، همان، ص42.
42. محمد خدایاری فرد و همکاران، همان
43. اسرا: 23.
44. محمد خدایاری فرد و همکاران، همان
45. ممتحنه: 8.
46. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار،1،131 ،3؛ نهج البلاغه، حکمت 142.
47. H. F. Unterrainer , K. H. Ladenhauf , M. L. Moazedi, S. J. Wallner- Liebmann, & A. Fink, "Dimensions of religious/ spiritual well- being and their relation to personality and psychologyical well- Being", Personality and Individual Differences, 49 ,192-197.
48. J. Henningsgaard, & R. C. Arnau, "Relationship between religiosity, spirituality , and personality: Amultivarate and analysis", Personality and Individual Differences, 45,2008, 703-708.
49. C. E. Locknhoff, G. Ironson, , C. O'Cleirigh, & P. T. Costa , " Five- factor model personality traits, spirituality/ Religiousness, and mental health among people living with HIV", Journal of Personality, 5 , 1411-1436.
50. A. Taylor, & D. A. Mac Donald, , "Religion and the five factor model of personality : An exploratory in vestigation using a canadian university sample", Personality and Individual Differences, 27 , 1243-1259.
51. G. Moltafet, , M. Mazidi, & S. Sadati, , "personality trait, Religious orientation and happiness", Peocedia Social and Behavioral Sciences,9 ,63-69.
52. امیر کشاورز وهمکاران، ص 90.
53. محمدرضا جهانگیرزاده و نیما قربانی، «رابطه عوامل شخصیت وخودشیفتگی بیمارگون با جهت گیری دینی»، روان شناسی ودین، ش 2، ص 90.
54. لورنس ای پروین و الیور پی جان، همان، ص218؛ حسن حق شناس، همان، ص22؛ علی فتحی آشتیانی و محبوبه داستانی، همان، ص44-45.
55. آل عمران: 92.
56. اسرا: 7؛ نحل: 90؛ یوسف: 56.
57. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج1، باب 4، ص 204.
58. محمد خدایاری فرد و همکاران، همان، ، ج2، ص100 و 102.
59. مائده: 2.
60. بقره: 273؛ شوری: 40؛ تغابن: 14.
61. نساء: 36.
62. A. Wild, & S. Joseph , " Religiosity and Personality in a moslem context", Personality and Individual Differences, 23 ,899-900.
63. J.Maltby, "Religious orientation and Eysenck’s personality dimensions:The use the amended religious orientation scale to examine the relationship between religiosity, psychoticism, neuroticism and extraversion" , Personality and Individual Differences, 26 ,79-84.
64. A. Taylor, & D. A. Mac Donald , "Religion and the five factor model of personality : An exploratory in vestigation using a canadian university sample", Personality and Individual Differences, 27 , 1243-1259.
65. A. F. Jorm, & H. Christensen, "Religiosity and personality :evidence for non-linear associations" , Personality and Individual Differences ,36 ,1433-1441.
66. P. Hills , L. J. Francis, M. Argayle, & C. J. Jackson , "Primary personality trait correlates of religious practice and orientation", Personality and Individual Differences,36 ,61-73.
67. E. Egan, J. Kroll , K. Carey , M. Johnson, p. Erickson , "Eysenck’s personality scales and religiosity in a US outpatient sample", Personality and Individual Differences,37 ,1023-1031.
68. J. Henningsgaard, & R. C. Arnau , "Relationship between religiosity, spirituality , and personality: Amultivarate and analysis", Personality and Individual Differences, 45 , 703-708.
69. C. E. Locknhoff , G. Ironson, C. O'Cleirigh, & P. T. Costa, " Five- factor model personality traits, spirituality/ Religiousness, and mental health among people living with HIV", Journal of Personality, 5 , 1411-1436.
70 ـ امیر کشاورز و همکاران، همان، ص 83 و 90.
71. V. Saroglou, "Religouness as a cultural adaptation of basic trats: A five – factor moder perspective", personality and Social Psychology review, 14 , 108-125.
72. H. F. Unterrainer , K. H. Ladenhauf, M. L. Moazedi , S. J. Wallner- Liebmann & A. Fink , "Dimensions of religious/ spiritual well- being and their relation to personality and psychologyical well- Being", Personality and Individual Differences, 49 ,192-197.
73. G. Moltafet, M. Mazidi, & S. Sadati , " personality trait, Religious orientation and happiness", Peocedia social and Behavioral sciences,9 ,63-69.
74. محمدرضا جهانگیرزاده و نیما قربانی، همان، ص 58.
75. لورنس ای پروین و الیور پی جان، همان، ص218؛ حسن حق شناس، همان،ص23؛ علی فتحی آشتیانی و محبوبه داستانی، همان، ص46.
76. نور: 61؛ بقره: 219.
77. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج65، باب15، ص16.
78. طه: 115؛ آل عمران: 135.
79. نساء: 31.
80. شمس: 9؛ آل عمران: 164.
81. مومنون: 2؛ فرقان: 72.
82. بقره: 153؛ کلینی، کافی، ج2، ص87 و 92.
83. محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج2،ص110.
84. مائده: 1؛ انعام: 152؛ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج67، باب 56، ص283.
85. محمد: 34؛ نساء: 59.
86. محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج6، ص 41 و 288.
87. J. Henningsgaard, & R. C. Arnau , "Relationship between religiosity, spirituality , and personality: Amultivarate and analysis", Personality and Individual Differences, 45 , 703-708.
88. C. E. Locknhoff, G. Ironson, C. O'Cleirigh, & P. T. Costa , " Five- factor model personality traits, spirituality/ Religiousness, and mental health among people living with HIV", Journal of Personality, 5 , 1411-1436.
89. H. F. Unterrainer, K. H. Ladenhauf, M. L. Moazedi, S. J. Wallner- Liebmann, & A. Fink, , "Dimensions of religious/ spiritual well- being and their relation to personality and psychologyical well- Being", Personality and Individual Differences, 49 ,192-197.
90. G. Moltafet, M . Mazidi, & S. Sadati, " personality trait, Religious orientation and happiness", Peocedia social and Behavioral sciences,9 ,63-69.
91. محمدرضا جهانگیرزاده و نیما قربانی، همان، ص56.
92. امیر کشاورز و همکاران، همان، ص 90.
93. A. F. Jorm, & H. Christensen , "Religiosity and personality :evidence for non-linear associations", Personality and Individual Differences ,36 ,1433-1441.
94. E. Egan , J. Kroll , K. Carey, M. Johnson , p. Erickson , "Eysenck’s personality scales and religiosity in a US outpatient sample", Personality and Individual Differences,37 ,1023-1031.
