روان شناسی و دين

سال چهارم، شماره چهارم، زمستان 1390، ص 75 ـ 102

Ravanshenasi-va ـ Din, Vol.4. No.4, Winter 2012

رمضانعلی حسنی* / محمد رضا احمدی** / رحیم میردریکوندی***

چکیده

هدف از این پژوهش، شناسایی رابطه بین خوش بینی اسلامی، خوش بینی آموخته شدة سلیگمن و امنیت روانی است. در این پژوهش، از روش همبستگی استفاده شده است. 300 نفر از طلبه ها و دانش پژوهان مؤسسه آموزش عالی علوم انسانی جامعةالمصطفی(ص) به صورت تصادفی انتخاب شدند که به سه پرسش نامه خوش بینی اسلامی نوری، خوش بینی ـ بدبینی سلیگمن و ایمنی ـ ناایمنی مازلو پاسخ دادند. نتایج به دست آمده نشان می دهد که بین این سه متغیر رابطه مثبت و معنادار وجود دارد. سطح دو نوع خوش بینی و امنیت روانی بر اساس متغیرهای جمعیت شناختی تفاوت معنادار پیدا می کند؛ مردان نسبت به زنان، دانش پژوهان نسبت به طلبه ها، افراد متأهل نسبت به افراد مجرد، از خوش بینی و امنیت روانی بالاتری برخوردارند. در بین چهار گروه سنّی (20ـ40)، گروه سنّی (20ـ25) از خوش بینی و امنیت روانی پایین تری برخوردارند.

واژگان کلیدی: خوش بینی آموخته شده، خوش بینی اسلامی، امنیت روانی، سبک تبیین، توجه مثبت، تبیین مثبت، انتظار مثبت.

---

مقدمه

برخلاف روان شناسان پیشین که محور پژوهش ها و کارهای علمی شان را جنبه های منفی و مخرب افکار، باورها و احساس های انسان قرار داده و تمام سعی و تلاش شان را بر مدار جنبه های اختلال انگیز افکار و ابعاد بیمار گونه روان انسان متمرکز کرده و تمام وقت و انرژی شان را روی رفع و زدودن نشانه های بیماری های روانی هزینه می کردند، امروزه بسیاری از روان شناسان علاوه بر پرداختن به جنبه های مرضی و بیمار گونة روان انسان، به جنبه های مثبت افکار، باورها، احساس ها و رفتارهای انسان نیز توجه دارند.1

در دهة اخیر، روان شناسان مثبت گرا بیشتر بر توانمندی ها، شایستگی ها و داشته های انسان تأکید کرده و بر این باورند که هدف روان شناسی باید بهبود و ارتقای سطح زندگی انسان و شکوفا کردن استعدادها و توانمندی های به ودیعه نهاده شده در درون انسان باشد. بر این اساس، روان شناسان مثبت گرا به جنبه های مثبت روانی انسان، نظیر مثبت اندیشی، خوش بینی، شادکامی، خلاقیت، هوش هیجانی، خردمندی، خود آگاهی و مانند آن پرداخته و سعی دارند تا با روش ها و نگاه علمی، حضور مؤلفه های مثبت را در ابعاد گوناگون زندگی انسان پر رنگ تر و چشم گیر تر جلوه دهند. در روان درمانی نیز از رویکردهای مثبت درمانی، امید درمانی و معنا درمانی بهره گرفته و سعی می کنند توجه انسان را به جنبه های مثبت وجودی و روانی اش معطوف سازند.2

مفهوم خوش بینی از مفاهیم مطرح شده در روان شناسی مثبت است. اگرچه لازمه خوش بینی، تکرار جمله ها و عبارت های مثبت، نیرو دهنده و انگیزه بخش، نظیر «من هر روز گام های پیشرفت و ترقی را بر می دارم»، «هر روز در مسیر خوش بختی، سعادت و پیروزی سیر می کنم»، می باشد، اما در عین حال، خوش بینی چیزی بیش از این مسائل و عمیق تر از اینهاست. تلاش های پژوهشگران از چیزی ورای این گزاره های امیدوار کننده حکایت می کند. نتایج به دست آمده بیانگر این مطلب اند که خوش بینی در چگونگی تفکر و تبیین افراد درباره علل رویدادها و حوادث ریشه دارد. هر فردی برای نسبت دادن پدیده ای به علتی معین، گرایش های خاص خود را دارد که از آن به سبک تبیین یاد می شود.3

از مطالعه پژوهش های متعدد روان شناختی به دست می آید که خوش بینی با بسیاری از متغیرها، نظیر سلامت جسمانی،4 سلامت روانی،5 رضایت از زندگی،6 انگیزه پیشرفت،7 امید به زندگی،8 سازگاری با بیماری های مزمن جسمی،9 راهبرد های مقابله با استرس10 و مانند آن رابطه مثبت و معناداری دارد. امنیت روانی، از جمله متغیرهایی است که می تواند با خوش بینی رابطه داشته باشد.

مسلماً بسیاری از ما با واژه امنیت و مشتقات آن، نظیر امنیت روانی، امنیت شغلی، امنیت اجتماعی، امنیت جانی، امنیت ملی و مانند آن آشنا هستیم. امنیت، یکی از نیاز های اولیه و غریزی بشر بوده، چنان که از دیر باز یکی از دغدغه های اساسی بشر، تأمین امنیت در حوزه های مختلف زندگی بوده است. بسیاری از جنگ ها و صلح ها برای تأمین و حفظ امنیت رخ داده و می دهد. امنیت به دو بخش امنیت درونی و بیرونی دسته بندی می شود. امنیت درونی یا امنیت روانی، یکی از مهم ترین فاکتورهای زندگی سالم هر فرد را تشکیل می دهد. با رشد صنعت و تکنولوژی و پیچیده شدن جوامع، روابط اجتماعی نیز دست خوش تغییرات شده و پیچیدگی های خاصی در آن پدید آمده است. همچنین متغیر های تأثیر گذار بر امنیت روانی، نظیر شغل، طبقه اجتماعی، امید به زندگی، سیاست، عشق، اعتبار اجتماعی و بسیاری از موارد دیگری که می توانند امنیت روانی افراد را تضمین یا مختل نمایند، ساحت ها و حوزه های گسترده ای را به خود اختصاص داده اند. با توجه به اینکه امنیت اجتماعی لازم و ملزوم امنیت روانی یک جامعه است، نیاز جامعه سالم و انسانی به امنیت روانی برای رشد و تحول در ابعاد گوناگون زندگی، بیشتر از نیاز به آسایش و رفاه است، زیرا در سایه امنیت و آرامش روانی است که هر هدف ابتدایی، متوسط و غایی قابل دسترسی و تحقق یافتنی است، از این رو، تأمین امنیت در همة ابعاد آن، به ویژه امنیت روانی و آرامش جمعی، مهم ترین وظیفه و مسئولیت دولت ها و خواسته ملت ها و جوامع به شمار می رود.11

مکاتب روان درمانی، اهداف اصلی خود را زدودن نشانه های اضطراب و پدید آوردن احساس امنیت روانی قرار داده اند. رویکردهای گوناگون روان درمانی با استفاده از روش ها و راهبردهای متفاوت، سعی و تلاش لازم را برای پیشگیری از ابتلا به اضطراب و افسردگی، مبذول داشته اند. برخی از رویکردهای جدید روان درمانی به تأثیر دین و ایمان نیز در سلامت و بهداشت روان اشاره کرده اند. ایمان به خدا از نگاه این دسته از روان شناسان، سر چشمه ای بیکران برای آرامش روانی قلمداد شده است که انسان را در برابر هر گونه اضطراب و نگرانی بیمه کرده و در برابر هر گونه فشار درونی و بیرونی به انسان مصونیت می بخشد.12

دین اسلام خوش بینانه ترین نگرش و نگاه به خدا، انسان، جهان هستی و زندگی را فراروی بشر قرار می دهد. خداوند متعال در آیات متعدد قرآن کریم انسان را به تفکر، تدبر و تعقل در مورد نشانه های انفسی و آفاقی، دعوت کرده و از او می خواهد که به یادآوری و توجه به نعمت ها، زیبایی ها و شگفتی های جهان هستی بپردازد تا از این راه به مبدأ و خاستگاه این نعمت ها و زیبایی های وجودی پی برده، به او ایمان آورده، سرِ تسلیم و بندگی به درگاه پاکش ساییده و شکر گزار نعمت های او باشد. احساس امنیت واقعی فقط در سایه خدا باوری حاصل می شود، چون میل به احساس امنیت، زائیده ترس از محرک های واقعی یا خیالی است. اما فرد مؤمن و موحّد با استناد به دو منبع گران سنگ وحیانی (قرآن کریم) و نقلی (روایات)، به پدیده ها و رویدادهای اضطراب زا و نگران کننده زندگی اسناد منطقی می دهد؛ به این بیان که پاره ای از رویدادها را از جانب خداوند برای آزمایش خویش دانسته و برخی از آنها را محصول رفتارهای نابهنجار خویش در نظر گرفته و در برابر رویدادهای نوع اوّل، صبر و بردباری پیشه کرده و آنها را نردبان ترقی و تکامل مادی و معنوی خویش قرار می دهد. همچنین در برابر رویدادهای نوع دوم، احساس پشیمانی و ندامت کرده و درصدد تلافی و جبران بر می آید. انسان مؤمن، مشکلات و سختی ها را موقتی و قابل حل در نظر گرفته و در همه حال به قدرت بی نهایت خداوند متعال متکی شده و به او توکل می کند. همچنین با یادآوری، نیایش و توکل به خداوند بر نگرانی ها فایق می آید.13

پژوهش های متعدد14 نشان داده اند که خوش بینی رابطه مستقیم و مثبتی با سلامت روانی دارد، زیرا خوش بینی، امنیت روانی را در پی دارد، و امنیت روانی به نوبه خود بستر سلامت روانی را فراهم می کند، از این رو، افرادی که امنیت روانی دارند، از سلامت روانی نیز بهره مندند. بیشتر بیماری های روانی از ناامنیِ روانی سرچشمه می گیرند. فردی که به طور مداوم از محرک های درونی و بیرونی احساس ناامنی، ترس و خطر می کند، سلامت جسمی و روانی او در معرض خطر واقع می شود، در بسیاری از موقعیت ها با پرخاشگری یا اضطراب واکنش نشان می دهد و در دنیای ذهنی او مدام کشمکش و حالت تدافعی وجود دارد. احساس نا امنی دائمی، متابولیسم بدن را به هم می ریزد، زیرا دستگاه ایمنی بدن، توان محدود دارد و از تحمل تنش دائمی ناتوان است، در نتیجه، ادامه این وضع، فرد را به سمت و سوی بیماری های جسمی و روانی سوق خواهد داد. امنیت روانی باعث می شود که انسان احساس آرامش کند؛ به بیان دیگر، فردی می تواند احساس آسودگی و اطمینان کند که احساس تهدید نکرد و امنیت روانی داشته باشد.15

دو دیدگاه عمده در مورد خوش بینی وجود دارد: 1. خوش بینی سرشتی16 که توسط کارور17 و شییر18 مطرح شده و پژوهش های مختلفی را به سوی خود منعطف ساخته است؛ 2. خوش بینی آموخته شده که سلیگمن آن را مطرح ساخته و یکی از جدیدترین دیدگاه ها در روان شناسی شناختی شمرده می شود که توانسته نظر بسیاری از افراد مشهور در روان شناسی معاصر، از جمله آلبرت الیس،19 آیرون بک20 و سایرین را به خود جلب کند.21

توجه به چند نکته، اهمیت و ضرورت پرداختن به موضوع مورد پژوهش حاضر را آشکار و روشن می سازد:

تحقیقات و بررسی های میدانی نشان می دهد که متغیر خوش بینی رابطه مستقیم و معناداری با سلامت جسمی،22 سلامت روانی،23 سلامت معنوی،24 سبک اسناد،25 روابط نزدیک،26 کارآمدی خانواده،27 رضایتمندی از زندگی،28 رضایت شغلی،29 رضایت زناشویی،30 سازگاری با تنش های زندگی31 و مانند آن دارد. از جمله متغیرهایی که می توان درباره رابطه آن با خوش بینی بحث کرد، امنیت روانی است.

از سوی دیگر بزرگ ترین دستاورد ادیان الهی، به ویژه دین اسلام، حفظ امنیت روحی و روانی انسان هاست. و بدیهی است که تأمین امنیت روانی در گرو تأمین و ارضای نیازهای غریزی، فطری و معنوی انسان است.

بیشتر روان شناسان، رویکرد مادّی به انسان و زندگی دارند و محور پژوهش ها و مطالعاتشان جنبه های مادّی، زیستی و اجتماعی انسان است، از این رو، از جنبه های معنوی انسان غفلت کرده و در روش های گوناگون روان درمانی نیز به جنبه معنوی بیمار اهمیت نمی دهند.32

مربیان و اساتید اخلاق اسلامی در بحث خوش بینی و بدبینی، بیشتر روی سوءظن و بدبینی متمرکز شده و روان شناسان مسلمان نیز آن گونه که باید و شاید به جنبه های خوش بینی از دیدگاه اسلام نپرداخته اند، و نیز با توجه به اینکه روان شناسان غربی بیشتر درباره خوش بینی سرشتی بررسی و تحقیق کرده و به خوش بینی آموخته شدة سلیگمن33 کمتر پرداخته اند، پژوهشگر ضرورت پرداختن به این موضوع را احساس نموده و درصدد بررسی رابطه بین خوش بینی اسلامی، خوش بینی آموخته شده سلیگمن و امنیت روانی34 برآمده است.

پرسش های پژوهش

آیا رابطه ای بین خوش بینی آموخته شدة سلیگمن و امنیت روانی وجود دارد؟

آیا رابطه ای بین خوش بینی اسلامی و امنیت روانی وجود دارد؟

آیا میزان خوش بینی و امنیت روانی بر اساس متغیرهای جمعیت شناختی، نظیر جنسیت، سن و سطح تحصیلات تغییر معناداری پیدا می کند؟

روش پژوهش

روش تحقیق در پژوهش حاضر، توصیفی از نوع همبستگی است. روش همبستگی به روشی گفته می شود که پژوهشگر گروهی از آزمودنی ها را به وسیله یکی از روش های نمونه برداری انتخاب نموده و می خواهد دست کم درباره دو متغیر، بدون اینکه هیچ یک از این متغیر ها را دست کاری یا کنترل کند، اطلاعاتی به دست آورد.35

جامعه آماری و حجم نمونه

جامعه آماری در پژوهش حاضر کلیه دانش پژوهان مرد مؤسسه علوم انسانی (مربوط به جامعة المصطفی) (حدود پانصد نفر) و همه دانش پژوهان خواهر (مربوط به جامعة المصطفی) (حدود سیصد نفر) می باشند که در سال تحصیلی 1389ـ1390 اشتغال به تحصیل داشته اند.

حجم نمونه در پژوهش حاضر با استفاده از جدول نمونه گیری مورگان36 انتخاب شده است. در این جدول، 260 نفر از جامعه هشتصد نفری به عنوان نمونه، کافی دانسته شده است، اما برای اطمینان از معرف بودن نمونه، حجم نمونه، سیصد نفر (120 نفر زن، 180 نفر مرد) در نظر گرفته شده است.

روش نمونه برداری

در پژوهش حاضر از روش نمونه برداری اتفاقی37 استفاده شده است. نمونه برداری اتفاقی به روشی اطلاق می شود که واحدهای نمونه به صورت اتفاقی در دسترس پژوهشگر قرار می گیرند.38 از روش نمونه گیری اتفاقی به دو صورت استفاده شده است: 1. هفت کلاس درس (120 نفر) به صورت اتفاقی انتخاب شده است؛ 2. 180 نفر از دانش پژوهان که در محوطه مؤسسه علوم انسانی جامعة المصطفی و کتابخانه مربوطه قرار داشتند، به صورت اتفاقی و در دسترس انتخاب شده و از آنها خواسته شده است تا به این پرسش نامه ها پاسخ دهند.

ابزار پژوهش

در پژوهش حاضر از سه پرسش نامه خوش بینی اسلامی نوری، پرسش نامه خوش بینی ـ بدبینی سلیگمن و پرسش نامه ایمنی ـ ناایمنی مازلو (SII) استفاده شده است.

1. پرسش نامه خوش بینی اسلامی

پرسش نامه خوش بینی اسلامی در سال 1388 توسط نجیب الله نوری ساخته شده است. این پرسش نامه سه مؤلفه (توجه به جنبه های مثبت، تفسیر مشکلات و رویدادها، انتظار مثبت) 21 زیر مؤلفه و شصت گزاره دارد. برای سنجش اعتبار پرسش نامه از تعیین ضریب آلفا، دو نیمه سازی و همبستگی استفاده شده است. ضریب آلفای کرونباخ در سه مرحله اجرا به ترتیب 92/0، 80/0 و 86/0 به دست آمده است. برای سنجش روایی پرسش نامه از دو روش تحلیل روایی محتوایی و روایی مبتنی بر ملاک استفاده شده است. در روش روایی محتوایی از نظر پانزده نفر کارشناس در این زمینه استفاده شده است. میانگین نظرات کارشناسان فاصله نزدیکی به هم دارند و این مسئله از روایی محتوایی این پرسش نامه حکایت دارد. در روش روایی مبتنی بر ملاک، همبستگی این پرسش نامه با پرسش نامه خوش بینی سرشتی مد نظر قرار گرفته است. همبستگی این دو پرسش نامه مثبت و معنادار است (436/0r = ). این پرسش نامه به شیوه لیکرت طراحی شده و برای هر گزارة آن، پنج گزینه لحاظ شده است. گزینه ها عبارت اند از: کاملاً موافقم (5)، موافقم (4)، نظری ندارم (3)، مخالفم (2) و کاملاً مخالفم (1).39

2. پرسش نامه خوش بینی ـ بدبینی سلیگمن40

این پرسش نامه توسط پترسون، سمل41، وون بیر،42 آبرامسون،43 سلیگمن و همکاران (1982) ساخته شده و سه مؤلفه (1. پایدار / ناپایدار؛ 2. خاص / فراگیر؛ 3.
درونی / بیرونی)، هفت مقیاس (تداوم رویدادهای منفی/ مثبت44، فراگیری رویدادهای منفی/ مثبت45، مالامال از امید46، شخصی سازی رویدادهای منفی/ مثبت47) و 46 گزاره فرضی (23 گزاره مثبت و 23 گزاره منفی) دارد.48 برای سنجش اعتبار آزمون از روش دوبار اجرا استفاده شده است. نتایج به دست آمده نشان دهنده اعتبار آزمون است.49 برای روایی آزمون از فنون تحلیل محتوایی کلمه به کلمه و همبستگی با آزمون های مشابه استفاده شده است. نتایج به دست آمده بیانگر روایی محتوایی و همبستگی معنادار آزمون با آزمون های مشابه است.50

این پرسش نامه در کشور جمهوری اسلامی ایران نیز توسط هاله خواجه امیری هنجار یابی شده است. پژوهشگر به منظور هنجاریابی این پرسش نامه، گروه نمونه 750 نفری از دانشجویان شهر تهران (گروه سنی 30ـ45) را به روش نمونه برداری تصادفی چند مرحله ای انتخاب نموده و پرسش نامه را روی آنها اجرا کرده است. ضریب اعتبار آلفای کرونباخ به دست آمده برابر 59/0 می باشد. برای محاسبه روایی ملاکی آزمون، از دو روش ضریب همبستگی با مقیاس افسردگی بک، و روش آزمون مجدد استفاده کرده است. ضریب همبستگی با مقیاس افسردگی بک، با رویدادهای ناخوشایند 42/0 و با رویداد خوشایند 77/0، و ضریب همبستگی آزمون مجدد برابر با 78/0 می باشد.51

شیوه نمره گذاری کلی

اگر نمره G منهای B بالای 8 باشد؛ یعنی بسیار خوش بین. اگر نمره G منهای B 6ـ8 باشد؛ یعنی نسبتاً خوش بین. اگر نمره G منهای B 3 ـ 5 باشد؛ یعنی نسبتاً بدبین. و اگر نمره G منهای B0 و 1 و 2 باشد؛ یعنی بسیار بدبین.

3. پرسش نامه ایمنی ـ ناایمنی مازلو (SII)52

مازلو در سال 1952م در قدم اوّل، آزمون مقدماتی ای را که 349 گزاره داشت، تهیه کرده و در اختیار پانصد دانش آموز که به عنوان ایمن یا ناایمن شناخته شده بودند، قرار داد. وی بدین طریق، در مجموع 46 نفر ناایمن و 66 نفر ایمن شناسایی کرده و با آنها مصاحبه کرد. پس از ارزیابی مجدد این آزمون، مجموعاً صد گزاره به عنوان بهترین گزاره هایی که به وضوح، ایمنی ـ ناایمنی را نشان می دادند انتخاب نموده و روی صد دانشجوی دانشگاه بروکلین53 اجرا کرد. پس از بررسی ها و ارزیابی های مکرر، 75 گزاره را از میان صد گزاره، گزینش نمود. این گزاره ها در سه گروه 25 گزاره ای دسته بندی شده و شکل هم سان و مشابهی دارند.

همان طور که در مراحل ساخت این آزمون گفته شد، این آزمون تنها از گزاره هایی ساخته شده است که از لحاظ بالینی معتبر بوده اند. علاوه بر این، بررسی های دیگری نیز برای اعتباریابی این آزمون انجام شده است. برای مثال، از آزمودنی ها خواسته شده است تا اعتبار این آزمون را از راه مقایسه نمره های کسب شده با نظری که در باره خود دارند، ارزیابی کرده و برآورد کنند. نتایج به دست آمده نشان داده که 88% آزمودنی ها معتقد بوده اند که نتایج به دست آمده از آزمون بسیار دقیق یا بالنسبه دقیق است. نکته ای دیگر اینکه دانشجویانی که به علت مشکلات روانی برای دریافت خدمات درمانی مراجعه کرده بودند، با اجرای این آزمون از لحاظ احساس ناایمنی نمره های بالایی کسب کرده اند.54

روایی این آزمون با فنون مختلف، بررسی شده است. برای بررسی هم سانی درونی این آزمون، از دو روش دونیمه کردن و دسته بندی زوج سؤال هایی که هریک چهار زیر نشگان را اندازه گیری می کنند، استفاده شده است. نتایج به دست آمده همبستگی 91% را نشان می دهد که این میزان برای یک آزمون کوتاه، بالنسبه بالاست. هبستگی این آزمون با آزمون های مشابه، نظیر پرسش نامه روان آزردگی ترستن55 و آزمون تمایلات روان آزرده وار برن رویتر56 نیز ارزیابی شده که به ترتیب همبستگی (30% ± 68%) و (60% ± 58%) را کسب نموده است.57

این آزمون در جمهوری اسلامی ایران نیز برای اولین بار توسط طاهره حق طلب (1373) هنجار یابی شده است. گروه هنجاریابی چهارصد دانشجوی دختر و پسر دانشگاه های بوعلی سینا و علوم پزشکی همدان بوده که در نیم سال دوم سال تحصیلی 1372-1373، به تحصیل اشتغال داشته اند. پژوهشگر به منظور بررسی روایی آزمون در بحث نظری، از روایی سازه و همچنین روش هم سانی درونی، و در بررسی اعتبار آن، از روش آلفای کرونباخ(a) استفاده کرده و ضریب اعتبار 9161/0 را به دست آورده است که این ضریب از اعتبار بالای این آزمون حکایت دارد.

روش نمره گذاری

این آزمون، 75 گزاره دارد. حداکثر نمره ای که یک آزمودنی در این آزمون می تواند کسب کند، 75 نمره است. به علت اینکه این آزمون، احساس ناایمنی را اندازه گیری می کند، نمره بالا نشانه ناایمنی بیشتر، و نمره پایین، نشانه ایمنی بیشتر است.58

یافته های پژوهش

تحلیل داده ها در ارتباط با سؤال و فرضیه اول و دوم پژوهش

آیا رابطه ای بین خوش بینی آموخته شده سلیگمن و امنیت روانی وجود دارد؟ آیا رابطه ای بین خوش بینی اسلامی و امنیت روانی وجود دارد؟

جدول 1: تحلیل رابطه همبستگی بین خوش بینی اسلامی، خوش بینی آموخته شده سلیگمن و امنیت روانی

متغیر		خوش بینی اسلامی	خوش بینی آموخته شده
امنیت روانی	همبستگی پیرسون	(**)163/0	(**)366/0
	سطح معناداری دو سویه	005/0	001/0

در جدول1 رابطه همبستگی بین سه متغیر خوش بینی اسلامی، خوش بینی آموخته شده سلیگمن و امنیت روانی ارائه شده است. همان گونه که مشاهده می شود، رابطه مثبت و معناداری بین خوش بینی اسلامی و خوش بینی آموخته شده سلیگمن وجود دارد (474/0r=). همچنین رابطه مثبت و معناداری بین خوش بینی اسلامی و امنیت روانی وجود دارد (163/0r=). همین طور رابطه مثبت و معناداری بین خوش بینی آموخته شده سلیگمن و امنیت روانی وجود دارد (366/0r=).

تحلیل داده ها در ارتباط با سؤال و فرضیة سوم پژوهش

آیا میزان خوش بینی و امنیت روانی بر اساس متغیرهای جنسیت، سن و سطح تحصیلات تغییر می کند؟

جنسیت

آیا مردان و زنان از لحاظ دو نوع خوش بینی و امنیت روانی با یکدیگر تفاوت دارند یا نه؟ در جدول زیر به مقایسه این دو گروه پرداخته شده است.

جدول 2: آزمون تی برای مقایسه میانگین ها بر اساس جنسیت

متغیر		آزمون لوین برای واریانس های برابر		آزمون تی برای مقایسه میانگین ها
		F	سطح معناداری	T	درجه آزادی	سطح معناداری دوسویه	تفاوت میانگین	تفاوت خطای استاندارد
خوش بینی اسلامی	فرض واریانس های برابر	348.	556.	-17.156	298	000.	-44.96389	2.62090
	فرض واریانس های نابرابر			-18.267	295.952	000.	-44.96389	2.46148
خوش بینی سلیگمن	فرض واریانس های برابر	026.	872.	-44.218	298	000.	-5.94444	13444.
	فرض واریانس های نابرابر			-44.870	267.588	000.	-5.94444	13248.
امنیت روانی	فرض واریانس های برابر	45.303	000.	33.314	298	000.	3.33889	10023.
	فرض واریانس های نابرابر			29.568	160.119	000.	3.33889	11292.

داده های جدول 2 نشان می دهد که تفاوت معناداری بین گروه زنان و مردان از نظر خوش بینی اسلامی، خوش بینی آموخته شده سلیگمن و امنیت روانی در هر دو فرض واریانس های برابر و نابرابر در سطح (05/0) وجود دارد، زیرا (t) مشاهده شده در خوش بینی اسلامی و خوش بینی آموخته شده سلیگمن، کوچک تر از (96/1-) و در امنیت روانی بزرگ تر از (96/1+) است، از این رو، گروه مردان در مقایسه با زنان، از نظر دو نوع خوش بینی و امنیت روانی، در سطح بالاتری قرار دارند.

شغل

آزمودنی ها از لحاظ شغل به دو گروه دسته بندی شده اند: 1. طلبه: آزمودنی هایی که فقط مشغول درس حوزوی هستند؛ 2. دانش پژوه: آزمودنی هایی که علاوه بر درس حوزوی، به فراگیری علوم انسانی نیز اشتغال دارند.

جدول 3: آزمون تی برای مقایسه میانگین ها بر اساس شغل

متغیر		آزمون لوین برای واریانس های برابر		آزمون تی برای مقایسه میانگین ها
		F	سطح معناداری	t	درجه آزادی	سطح معناداری دوسویه	تفاوت میانگین	تفاوت خطای استاندارد
خوش بینی اسلامی	فرض واریانس های برابر	709.	401.	8.256-	298	000.	-29.6750	3.59450
	فرض واریانس های نابرابر			7.817-	207.122	000.	-29.6750	3.79625
خوش بینی سلیگمن	فرض واریانس های برابر	084.	772.	19.573-	298	000.	-2.5417	12985.
	فرض واریانس های نابرابر			19.962-	271.603	000.	-2.5417	12732.
امنیت روانی	فرض واریانس های برابر	37.135	000.	8.867	298	000.	5.6528	63751.
	فرض واریانس های نابرابر			8.269	194.824	000.	5.6528	68357.

در جدول 3 دو گروه آزمودنی با استفاده از آزمون تی مقایسه شده اند. همان گونه که مشاهده می شود، تفاوت این دو گروه از نظر خوش بینی اسلامی، خوش بینی آموخته شده سلیگمن و امنیت روانی در سطح (05/0) در هر دو فرض واریانس های برابر و نابرابر معنادار است، زیرا مقدار(t) مشاهده شده در دو نوع خوش بینی کوچک تر از (96/1-) و در امنیت روانی بزرگ تر از (96/1+) است، از این رو، دانش پژوهان در مقایسه با طلبه ها در دو نوع خوش بینی و امنیت روانی، در سطح بالاتری قرار دارند.

وضعیت تأهل

آیا تفاوتی بین افراد مجرد و متأهل از لحاظ خوش بینی اسلامی، خوش بینی آموخته شده سلیگمن و امنیت روانی وجود دارد؟ جدول 4 برای مقایسه آزمودنی ها بر اساس تأهل و تجرد اختصاص یافته است.

در جدول 4 دو گروه آزمودنی با استفاده از آزمون t مقایسه شده اند. همان گونه که مشاهده می شود، تفاوت این دو گروه از نظر خوش بینی اسلامی، خوش بینی آموخته شده سلیگمن و امنیت روانی در سطح (05/0) در هر دو فرض واریانس های برابر و نابرابر معنادار است؛ زیرا مقدار(t) مشاهده شده در دو نوع خوش بینی کوچکتر از (96/1-) و در امنیت روانی بزرگتر از (96/1+) است، از این رو، افراد متأهل در مقایسه با افراد مجرد از لحاظ دو نوع خوش بینی و امنیت روانی، در سطح بالاتری قرار دارند.

جدول 4: آزمون تی برای مقایسه میانگین ها بر اساس تأهل و تجرد

متغیر		آزمون لوین برای واریانس های برابر		آزمون تی برای مقایسه میانگین ها
		F	سطح معناداری	t	درجه آزادی	سطح معناداری دوسویه	تفاوت میانگین	تفاوت خطای استاندارد
خوش بینی اسلامی	فرض واریانس های برابر	8.301	004.	-12.748	298	000.	-40.13729	3.14857
	فرض واریانس های نابرابر			-15.191	271.072	000.	-40.13729	2.64214
خوش بینی سلیگمن	فرض واریانس های برابر	25.588	000.	-21.463	298	000.	-5.26726	24541.
	فرض واریانس های نابرابر			-26.697	290.484	000.	-5.26726	19730.
امنیت روانی	فرض واریانس های برابر	743.	389.	30.818	298	000.	3.47530	11277.
	فرض واریانس های نابرابر			30.649	174.953	000.	3.47530	11339.

سن

آیا تفاوت معناداری بین سطح های مختلف سنی از لحاظ خوش بینی اسلامی، خوش بینی آموخته شده سلیگمن و امنیت روانی وجود دارد؟ جدول 5 برای مقایسه آزمودنی ها بر اساس سن اختصاص یافته است.

نتایج به دست آمده از جدول 5 نشان می دهد که گروه سنّی (20ـ25) از لحاظ دو نوع خوش بینی و امنیت روانی با سه گروه دیگر، تفاوت معناداری دارد و سایر گروه ها در مقایسه با این گروه از لحاظ دو نوع خوش بینی و امنیت روانی، در سطح بالاتری قرار دارند. گروه سنّی (26ـ30) با گروه سنی (20ـ25) و گروه سنی (31ـ35) از لحاظ دو نوع خوش بینی و امنیت روانی، تفاوت معناداری دارد، اما با گروه سنّی (36ـ40) تفاوت معناداری ندارد. گروه سنی (31ـ35) از لحاظ خوش بینی آموخته شده سلیگمن با سایر گروه ها تفاوت معناداری دارد. گروه سنی (26ـ30) از لحاظ امنیت روانی با سایر گروه ها تفاوت معناداری داشته و در مقایسه با سایر گروه ها در سطح پایین تری قرار دارد.

جدول 5: مقایسه یک به یک گروه های سنّی از لحاظ دو نوع خوش بینی و امنیت روانی

LSD
متغیر وابسته	گروه سنّی (I)	گروه سنّی (J)	تفاوت میانگین (J-I)	انحراف استاندارد	سطح معناداری	فاصله اطمینان 95%
						حد پایین	حد بالا
خوش بینی اسلامی	20 ـ 25 سال	26 ـ 30 سال	*26.01342-	4.6296	000.	35.1245-	16.9023-
		31 ـ 35 سال	*37.76475-	4.67334	000.	46.9619-	28.5676-
		36 ـ40 سال	*32.66161-	5.05609	000.	42.6121-	22.7112-
	26 ـ 30 سال	20 ـ 25 سال	*26.01342	4.6296	000.	16.9023	35.1245
		31 ـ 35 سال	*11.75134-	5.22085	025.	22.0260-	1.4766-
		36 ـ40 سال	6.64819-	5.56608	233.	17.6023-	4.3059.
	31 ـ 35 سال	20 ـ 25 سال	*37.76475	4.67334	000.	28.5676	46.9619
		26 ـ 30 سال	*11.75134	5.22085	025.	1.4766	22.0260
		36 ـ 40 سال	5.10315	5.60251	363.	5.9226-	16.1289
	36 ـ 40 سال	20 ـ 25 سال	*32.66161	5.05609	000.	22.7112	42.6121
		26 ـ 30 سال	6.64819	5.56608	233.	4.3059-	17.6023
		31 ـ 35 سال	5.10315-	5.60251	363.	16.1289-	5.9226
خوش بینی سلیکمن	20 ـ 25 سال	26 ـ 30 سال	*2.19556-	16606.	000.	2.5224-	1.8687-
		31 ـ 35 سال	*2.87560-	16763.	000.	3.2055-	2.545-
		36 ـ 40 سال	*2.40823-	18136.	000.	2.7652-	2.0513-
	26 ـ 30 سال	20 ـ 25 سال	*2.19556	16606.	000.	1.8687	2.5224
		31 ـ 35 سال	*68004.-	18727.	000.	1.0486-	3115.-
		36 ـ 40 سال	21267.-	19966.	288.	6056.-	1803.
	31 ـ 35 سال	20 ـ 25 سال	*2.87560	16763.	000.	2.5457	3.2055
		26 ـ 30 سال	*68004.	18727.	000.	3115.	1.0486
		36 ـ 40 سال	*46737.	20096.	021.	0719.	8629.
	36 ـ 40 سال	20 ـ 25 سال	*2.40823	18136.	000.	2.0513	2.7652
		26 ـ 30 سال	21267.	.19966.	288.	1803.-	6056.
		31 ـ 35 سال	*46737.	20096.	021.	8629.-	0719.-
امنیت روانی	20 ـ 25 سال	26 ـ 30 سال	*2.25052	83092.	007.	6153.	3.8858
		31 ـ 35 سال	*5.60925	83876.	000.	3.9586	7.2599
		36 ـ 40 سال	*6.52767	90746.	000.	4.7418	7.3136
	26 ـ 30 سال	20 ـ 25 سال	*2.25052-	83092.	007.	3.8858-	6153.-
		31 ـ 35 سال	*3.35873	93703.	000.	1.5146	5.2028
		36 ـ 40 سال	*4.27715	99899.	000.	2.3111	6.2432
	31 ـ 35 سال	20 ـ 25 سال	*5.60925-	83876.	000.	7.2599-	3.9586-
		26 ـ 30 سال	*3.35873-	93703.	000.	5.2028-	1.5146-
		36 ـ 40 سال	91841.	1.00553	362.	1.0605-	2.8973
	36 ـ 40 سال	20 ـ 25 سال	*6.52767-	90746.	000.	8.3136-	4.7418-
		26 ـ 30 سال	*4.27715-	99899.	000.	6.2432-	2.3111
		31 ـ 35 سال	*91841.-	1.00553	362.	2.8973-	1.0605
* معنادار بودن میانگین در سطح (0.05)

سطح تحصیلات

آیا بین افرادی که سطوح مختلف تحصیلی دارند، تفاوت معناداری از لحاظ خوش بینی اسلامی، خوش بینی آموخته شده سلیگمن و امنیت روانی وجود دارد؟ جدول 6 برای مقایسه آزمودنی ها بر اساس سطح تحصیلات اختصاص داده شده است.

جدول 6: مقایسه یک به یک گروه های آزمودنی بر اساس سطح تحصیلات

LSD
متغیر وابسته	سطح تحصیلات (ب)	سطح تحصیلات (ج)	تفاوت میانگین (ب-ج)	انحراف استاندارد	سطح معناداری	فاصله اطمینان 95%
						حد پایین	حد بالا
خوش بینی اسلامی	دیپلم	کارشناسی	*35.01429-	3.73834	000.	42.3713-	27.6573-
		ارشد	10.42500-	5.48639	058.	21.2221-	3721.
	کارشناسی	دیپلم	*35.01429	3.73834	000.	27.6573	42.3713
		ارشد	*24.58929	5.38753	058.	13.9867	35.1918
	کارشناس ارشد	دیپلم	10.42500	5.48639	000.	3721.-	21.2221
		کارشناسی	*24.58929-	5.38753	000.	35.1918-	13.9867-
خوش بینی سلیکمن	دیپلم	کارشناسی	*2.76667-	13121.	000.	3.0249-	2.5084-
		ارشد	*1.84167-	19256.	000.	2.2206-	1.4627-
	کارشناسی	دیپلم	*2.76667	13121.	000.	2.5084	3.0249
		ارشد	*92500.	18909.	000.	5529.	1.2971
	کارشناس ارشد	دیپلم	*1.84167	19256.	000.	1.4627	2.2206
		کارشناسی	*92500.-	18909.	000.	1.2972-	5529.-
امنیت روانی	دیپلم	کارشناسی	*5.99286	71128.	001.	4.5931	7.3926
		ارشد	*3.52500	1.04387	000.	1.4707	5.5793
	کارشناسی	دیپلم	*5.99286-	71128.	017.	7.3926-	4.5931-
		ارشد	*2.46786-	1.02506	001.	4.4852-	4506.-
	کارشناس ارشد	دیپلم	*3.52500-	1.04387	017.	5.5793-	1.4707-
		کارشناسی	*2.46786	1.02506	001.	4506.	4.4852

* معنادار بودن میانگین در سطح (0.05)

نتایج به دست آمده از جدول 6 نشان می دهد که تفاوت معناداری بین گروه دیپلمه و کارشناسی از لحاظ خوش بینی اسلامی وجود دارد و گروه کارشناسی در مقایسه با افراد دیپلمه، از خوش بینی بالاتری بهره مندند، اما تفاوت معناداری بین گروه دیپلمه و کارشناسی ارشد، مشاهده نمی شود. همچنین تفاوت معناداری بین گروه کارشناسی و کارشناسی ارشد، وجود دارد و گروه کارشناسی در مقایسه با گروه کارشناسی ارشد از خوش بینی بالاتری بهره مندند. از لحاظ خوش بینی آموخته شدة سلیگمن نیز تفاوت معناداری بین افراد دیپلمه، کارشناسی و کارشناسی ارشد وجود دارد و گروه کارشناسی در سطح بالاتری از افراد دیپلمه و پایین از کارشناسی ارشد قرار دارند. از لحاظ امنیت روانی نیز تفاوت معناداری بین افراد دیپلمه، کارشناسی و کارشناسی ارشد وجود دارد و گروه کارشناسی ارشد در مقایسه با دو گروه دیگر، از امنیت روانی بالاتری بهره مندند.

نتیجه گیری

تفسیر نتایج مربوط به سؤال اول و دوم و فرضیه اول و دوم پژوهش

نتایج به دست آمده از پژوهش حاضر نشان می دهد که رابطه مثبت و معناداری بین سه متغیر خوش بینی اسلامی، خوش بینی آموخته شده سلیگمن و امنیت روانی وجود دارد. میزان همبستگی بین خوش بینی اسلامی و امنیت روانی 163/0 و میزان همبستگی بین خوش بینی آموخته شده سلیگمن و امنیت روانی 366/0 است (جدول 1).

رابطه خوش بینی و امنیت روانی را از سه جهت می توان تفسیر کرد:

تفسیر اوّل بر اساس مؤلفه های خوش بینی آموخته شدة سلیگمن

الف ـ تداوم؛ گاهی در برابر همیشگی: برخی افراد علل رویدادهای ناخوشایند را همیشگی دانسته و استدلال شان این است که این گونه رویدادها دوباره تکرار شده و راه گریزی وجود ندارد، از این رو، مقاومت و تحملشان را در برابر مشکلات و سختی ها از دست داده و در معرض افسردگی و ناامنی روانی قرار می گیرند. اما خوش بینان وقتی با مشکلی روبه رو می شوند، روش منطقی در پیش گرفته و آن را موقتی و قابل حل توصیف می کنند، از این رو، دچار حیرت و سردرگمی نشده و امنیت روانی شان را از دست نمی دهند.59

ب ـ فراگیر بودن؛ خاص در برابر کلی: افراد بدبین، علت رخداد هر پدیده و رویداد را کلی و فراگیر دانسته و آن را به جنبه های گوناگون زندگی سرایت می دهند، از این رو، توان مقابله و تصمیم گیری را از دست داده و دچار ناامنی روانی شوند. اما در مقابل، خوش بینان علت وقوع یک رویداد را خاص همان مورد دانسته و از تعمیم آن در موارد دیگر خودداری می کنند. این شیوه باعث می شود که آنها کنترل بیشتر و بهتری بر اوضاع و شرایط داشته و از امنیت روانی بهره مند شوند.60

ج ـ شخصی؛ درونی در برابر بیرونی: افراد بدبین، عامل وقوع رویدادهای نامطلوب را خود، یعنی عامل درونی، در نظر گرفته در قبال آن احساس گناه، شرمساری و ناامنی روانی می کنند. اما در مقابل، خوش بینان هنگامی که با پدیده های آسیب زای زندگی روبه رو می شوند، تنها خود را مقصر قلمداد نکرده و در پی یافتن تأثیر احتمالی سایر عوامل و شرایط در این مشکل بر می آیند. این شیوه باعث می شود که هم عزت نفسشان آسیب نبیند و هم با امنیت خاطر به فعالیت ادامه دهند.61

تفسیر دوم بر اساس مؤلفه های خوش بینی اسلامی

الف ـ توجه مثبت: افراد بدبین همواره به جنبه های منفی زندگی، نظیر شکست ها، بی عدالتی ها، فقدان ها، کمبودها، جنگ ها، خشونت ها و مانند آن توجه دارند، از این رو، همواره احساس تهدید و خطر کرده و از امنیت روانی بهره مند نیستند. در مقابل، افراد خوش بین از آنجا که همواره به جنبه های مثبت استعدادها و توانمندی های خود، گفتار، رفتار و ویژگی های مثبت دیگران توجه داشته و همیشه فرصت ها را مغتنم شمرده و به نعمت ها، زیبایی ها و داشته ها توجه دارند، هیچ گاه از ناحیه دیگران و عوامل بیرونی احساس خطر و تهدید نکرده و در امنیت و آرامش به سر می برند.

ب ـ تبیین خوش بینانه و مثبت از حوادث و پدیده ها: از آنجا که خوش بینان از حوادث و پدیده های پیرامونی تبیین مثبت دارند، مشکلات را موقتی و قابل حل در نظر گرفته، اطراف آن حصار کشیده و به سایر جنبه های زندگی سرایت نمی دهند، از این رو، هیچ گاه خود را در برابر رویدادهای ناخوشایند زندگی نباخته و احساس تهدید نمی کنند. طبق آموزه های دینی، پایان پذیری و قابل حل بودن سختی ها و مشکلات از اصول مسلم و قطعی زندگی دنیوی است. قرآن کریم می فرماید: «به یقین، با (هر) سختی آسانی است. (آری) مسلّماً با (هر) سختی آسانی است.»62 خوش بینان، طبق آموزه های دین اسلام، برخی از سختی ها و مشکلات را از ناحیه خداوند متعال دانسته و به جنبه آزمایشی بودن آن تأکید دارند و پاره ای از مشکلات را برای توانمندسازی خود در نظر گرفته و برخی از مشکلات و سختی ها را اثر وضعی رفتارهای خود قلمداد می کنند، از این رو، با صبر، توکل و استغفار به جنگ مشکلات رفته و هیچ گاه احساس درماندگی و ناامنی روانی نمی کنند.

ج ـ انتظار مثبت: کودک در گستره تحول و رشد، متوجه می شود که اطرافیان، به ویژه پدر و مادر از او انتظارات و توقعاتی دارند که کودک باید آن انتظارات و توقعات را برآورده کند. به مرور زمان، این انتظارات و توقعات را درون فکنی کرده و در واقع، توقعات و انتظاراتی می شود که خود کودک از خود دارد. رهاورد تحقق این انتظارات، احساس ایمنی و امنیت روانی است، چنان که اگر نتواند از عهده تحقق این انتظارات برآید، احساس ناایمنی می کند.63 انسان منتظر با توجه به الگوهای ارائه شده از رفتار، افکار و ارزش ها در احادیث و روایات، توقعات و انتظاراتی از خود دارد و همیشه درصدد است تا به این انتظارات، جامه تحقق بپوشاند و به هر میزان که در راستای تحقق بخشی به این انتظارات موفق ظاهر شود احساس ایمنی می کند. بر عکس اگر نتواند به این انتظارات جامه تحقق بپوشاند، احساس ناایمنی، وجود او را فرا خواهد گرفت. در مقابل، افراد بدبین چون نگاه بدبینانه به آینده داشته و انتظار رویدادهای ناخوشایند را می کشند، امنیت، آرامش روانی و امید به آینده نداشته و در راستای تحقق بخشی به انتظارات بر نمی آیند.64

تفسیر سوم بر اساس عوامل ناایمنی و ایمنی روانی

الف ـ کفر و شرک در برابر ایمان: مهم ترین عامل ایجاد ناامنی روانی از دیدگاه آیات و روایات، از خود بیگانگی و در نتیجه، از خدا بیگانگی انسان است، زیرا ناامنی روانی زاییده تضاد درونی انسان است. انسان به صورت فطری خداجوست، بنابراین، فردی که در مقام عمل بر خلاف گرایش های فطری خویش رفتار می کند، دچار تضاد درونی شده و امنیت روانی وی با چالش روبه رو می شود.65 اما افراد خوش بین از آنجا که به نعمت های مادی و معنوی خداوند، و زیبایی های عالم خلقت توجه داشته و در نتیجه به منشأ این نعمت ها و سرچشمه این زیبایی ها شناخت و ایمان دارند و طبق خواست ها و گرایش های فطری خویش عمل می کنند، هرگز دچار نگرانی و ناامنی روانی نمی شوند.

ب ـ دوری از یاد خداوند در برابر یاد او: رو گردانی از یاد خدا باعث دشواری و سختی زندگی می شود.66 همچنان که در مقابل، یاد خداوند متعال باعث امنیت و آرامش روانی انسان می شود.67 یاد خداوند متعال موجب می شود که انسان به امیال و تکانش هایى که نرسیدن به آنها تنیدگى، سختی و نگرانی ایجاد می کند، پشت پا بزند.68 از آنجا که خوش بینان همواره به یاد خدا هستند، به ویژگی ها، نعمت ها و الطاف خداوند توجه داشته و خداوند را قادر مطلق، حاضر و ناظر و پاسخ گوی نیازهای خویش دانسته، احتمال وقوع رویدادهای خوشایند را برای خود بیشتر دانسته و رویدادهای منفی را با توکل به خداوند به راحتی پشت سر می گذارند، از این رو، از آرامش و امنیت روانی بهره مندند.

ج ـ اعتماد در برابر بی اعتمادی: انسان یک موجود اجتماعی است و در سایه تعاملات اجتماعی و روابط میان فردی است که نیازهای مادی و معنوی انسان برآورده می شود. استحکام و دوام روابط اجتماعی به اعتماد متقابل نیاز دارد. هر گونه حرکت یا عاملی که فضای اعتماد اجتماعی را خدشه دار کند، عامل به هم زنندة امنیت روانی و اجتماعی شمرده می شود.69 افراد خوش بین از آنجا که بیشتر به جنبه های مثبت ویژگی ها، افکار، احساس ها، گفتارها و رفتارهای دیگران توجه دارند، از لغزش های دیگران چشم پوشی کرده و رفتار دیگران را حمل بر درستی نموده، جذب دیگران می شوند، در نتیجه، فضای بی اعتمادی از بین رفته و جو اعتماد حاکم می شود و از ناحیه دیگران احساس خطر و تهدید نکرده و امنیت روانی برای او پدید می آید. حضرت علی(ع) می فرماید: «کسى که به مردم خوش گمان باشد محبت آنها را به سوى خود جلب خواهد کرد»70

د ـ مشکلات معیشتی در برابر تأمین معیشت: از جمله عواملی که در بسیاری از افراد ایجاد ناامنی روانی می کند، مشکلات معیشتی است. در مقابل، تأمین معیشت، زمینه امنیت و آرامش روانی انسان را فراهم می سازد.71 از آنجا که خوش بینی با رضایت شغلی ارتباط مثبت و معناداری دارد،72 افراد خوش بین هنگام روبه رو شدن با رویدادهای تنش زای زندگی، احتمال بیشتر دارد که برای رسیدن به اهداف شان تلاش کنند.73 افراد خوش بین بیشتر از افراد بدبین از راهبردهاى کنارآمدن مسئله مدار استفاده کرده، از ذهن انعطاف پذیر بهره مند بوده و راه حل های مختلفی را برای حل مشکلات آزمایش می کنند،74 از این رو، هنگام مواجه شدن با مشکلات معیشتی امنیت روانی شان را از دست نمی دهند.

ﻫ ـ تنهایی در برابر دوست و همسر: انسان، موجودی اجتماعی است، به گونه ای که بدون داشتن همدم و معاشرت با دیگران، احساس ناامنی روانی کرده و دچار دغدغه خاطر می شود.75 گذراندن تمام اوقات در عالمِ تنهایی یکی از دردناک ترین تجربیات بشر به شمار می آید. آنچه در عالم تنهایی مهم است، کم ارزشیابی کردن خویشتن است، و بدیهی است که این دریافت به احساس ناایمنی منجر شده و بیش از پیش فرد را به سمت انزوا و افسردگی سوق می دهد.76 در حالی که که نگرش خوش بینانه باعث می شود که افراد خوش بین جذب دیگران شده و روابط دوستی آنها قوی تر گردد و در نتیجه از شبکه گستردة حمایتی قوی بهره برده،77 و احساس تنهایی نکرده و دچار ناامنی روانی نمی شوند.

و ـ سوء ظن در برابر حسن ظن: یکی از بارز ترین پیامد شوم بدگمانى از بین رفتن اعتماد است. عدم اعتماد، فضای جوامع انسانی را به جهنم سوزانی تبدیل می کند که هیچ کسی نمی تواند به دیگری اعتماد کرده و احساس امنیت کند.78 از آنجا که افراد خوش بین نگاه خوش بینانه به دیگران داشته و همیشه به ویژگی ها، افکار، گفتار و رفتار مثبت دیگران توجه دارند، از ناحیه دیگران احساس تهدید و خطر نکرده و امنیت روانی دارند.

تفسیر نتایج مربوط به سؤال و فرضیه سوم پژوهش

فرضیه سوم پژوهش طبق سؤال سوم این بود که در پژوهش حاضر، سطح دو نوع خوش بینی و امنیت روانی به لحاظ متغیرهای جمعیت شناختی تغییر معناداری پیدا نمی کنند. اما نتایج به دست آمده از پژوهش حاضر نشان داد که سطح دو نوع خوش بینی و امنیت روانی بر اساس متغیرهای جمعیت شناختی تغییر معناداری پیدا می کنند.

جنسیت

تفاوت بین گروه زنان و مردان از نظر خوش بینی اسلامی، خوش بینی آموخته شده سلیگمن و امنیت روانی معنادار است و گروه مردان در مقایسه با زنان، از نظر دو نوع خوش بینی و امنیت روانی در سطح بالاتری قرار دارند (جدول 2). این یافته ها با نتایج به دست آمده از برخی مطالعات همخوانی ندارد. پژوهشی که روی 467 دانش آموز دبیرستانی انجام شده است، نشان می دهد که تفاوت معناداری بین دختران و پسران از لحاظ خوش بینی سرشتی به چشم نمی خورد.79 در ایران موسوی نسب و تقوی در پژوهشی نشان داده اند که تعداد خوش بینان در بین دختران بیشتر از پسران است.80 پژوهش کجباف و دیگران نیز نشان می دهد که جنسیت بر میزان خوش بینی تأثیری ندارد.81 نتیجه به دست آمده از پژوهش حاضر را می توان این گونه تفسیر کرد که گروه زنان در این پژوهش همگی در مقاطع ابتداییِ درس های حوزوی قرار داشته و زیر 25 سال سن دارند، از این رو، احتمال اینکه هنوز هویت دینی اینها به خوبی شکل نگرفته باشد، وجود دارد.

شغل

نتایج به دست آمده از پژوهش حاضر نشان می دهد که تفاوت معناداری بین دو گروه شغلی (طلبه ها و دانش پژوهان) از نظر خوش بینی اسلامی، خوش بینی آموخته شده سلیگمن و امنیت روانی وجود دارد و دانش پژوهان در مقایسه با طلبه ها، هم از لحاظ دو نوع خوش بینی و هم از لحاظ امنیت روانی، در سطح بالاتری قرار دارند (جدول 3). نتیجه به دست آمده از پژوهش حاضر با یافته های نوری همخوانی ندارد. در پژوهشی که ایشان روی 269 نفر طلبه، دانش پژوه، کارمند مؤسسه امام خمینی(ره) و دانشجویان دانشگاه آزاد قم انجام داده، تفاوت معناداری بین طلبه ها و دانش پژوهان به دست نیاورده است.82 نتیجه به دست آمده از پژوهش حاضر را می توان این گونه تفسیر کرد که مشکلات معیشتی و نداشتن شغل، از جمله عواملی هستند که در بسیاری از افراد ایجاد ناامنی روانی می کنند. در مقابل، داشتن شغل مناسب و تأمین معیشت زمینه امنیت و آرامش روانی انسان را فراهم می سازند.83 از آنجا که دانش پژوهان علاوه بر داشتن تحصیلات حوزوی، تحصیلات دانشگاهی نیز دارند، طبیعی است که با افراد بیشتری در ارتباط بوده، علاوه بر تدریس در حوزه های علمیه، در دانشگاه ها نیز می توانند تدریس کرده و به انجام پژوهش های علمی و کاربردی بپردازند، از این رو، این گروه ممکن است در مقایسه با طلبه ها کمتر دچار کمبود شغل و مشکلات معیشتی شوند و در نتیجه از سبک تبیین خوش بینانه تری بهره مند بوده و امنیت روانی بهتری داشته باشند.

وضعیت تأهل

یافته ها نشان می دهد که تفاوت معناداری، بین دو گروه مجرد و متأهل از لحاظ خوش بینی اسلامی، خوش بینی آموخته شده سلیگمن و امنیت روانی، وجود داشته و افراد متأهل در مقایسه با افراد مجرد در سطح بالاتری قرار دارند (جدول 4). این یافته ها با پژوهش نوری که بر روی 269 نفر انجام داده است، همخوانی دارد و در پژوهش ایشان نیز افراد متأهل در مقایسه با افراد مجرد، از لحاظ خوش بینی اسلامی در سطح بالاتری قرار دارند.84 انسان مجموعه‏ای از نیازها و غرایز، از جمله غریزه جنسی را دارد که عدم ارضا یا ارضای غیر صحیح آنها، پیامدهای منفی فراوانی به بار آورده، آرامش روانی را از انسان سلب می کند. غریزه جنسی یکی از نیرومندترین غریزه هایی است که ارضای صحیح آن فقط از طریق ازدواج امکان پذیر است. از مطالعه تعالیم اسلام به این نتیجه می رسیم که یکی از مهم‏ترین و شاید اولین انگیزه ازدواج، کسب آرامش روانی است85 و قرآن کریم یکی از فلسفه‏های ازدواج را آرامش روانی انسان بیان کرده است.86 نتیجه به دست آمده از پژوهش حاضر را می توان این گونه تفسیر کرد که افراد مجرد به دلیل احساس تنهایی، احساس فشار از ناحیه غریزه جنسی و مشکلات فراوانی که فراروی آنها برای ازدواج قرار دارد، احساس ناامنی روانی و اضطراب کرده و برداشت بدبینانه از رویدادهای زندگی دارند.

ســن

نتایج به دست آمده از پژوهش حاضر نشان می دهد که تفاوت معناداری بین گروه سنی (20ـ25) از لحاظ دو نوع خوش بینی و امنیت روانی و سه گروه دیگر، وجود داشته و سایر گروه ها در مقایسه با این گروه، از لحاظ دو نوع خوش بینی و امنیت روانی در سطح بالاتری قرار دارند (جدول 5). یافته های پژوهش حاضر با پژوهش براندون87 که به مقایسه نوجوانان 13ـ19 با بزرگسالان 20ـ59 و کهن سالان بالای شصت سال پرداخته است، همخوانی دارد. پژوهش براندون نشان می دهد که نوجوانان بدبینی بیشتری به بزرگسالان گزارش داده اند.88 نتیجه به دست آمده از پژوهش حاضر را می توان این گونه تفسیر کرد که گروه سنّی (20ـ25) ممکن است هنوز هویت دینی شان به خوبی شکل نگرفته و در مقایسه با سایر گروه ها از تجارب کمتری بهره مند باشند.

سطح تحصیلات

یافته ها نشان می دهند که تفاوت معناداری بین گروه دیپلمه و کارشناسی از لحاظ خوش بینی اسلامی وجود دارد و گروه کارشناسی در مقایسه با افراد دیپلمه، خوش بینی بالاتری دارند، امّا تفاوت معناداری بین گروه دیپلمه و کارشناسی ارشد مشاهده نمی شود. همچنین تفاوت معناداری بین گروه کارشناسی و کارشناسی ارشد وجود دارد و گروه کارشناسی در مقایسه با گروه کارشناسی ارشد نیز از خوش بینی بالاتری بهره مندند. از لحاظ خوش بینی آموخته شده سلیگمن نیز تفاوت معنادار بین افراد دیپلمه، کارشناسی و کارشناسی ارشد وجود داشته و افراد دیپلمه در سطح پایین تری از کارشناسی و کارشناسی ارشد قرار دارند. از لحاظ امنیت روانی نیز تفاوت معناداری بین افراد دیپلمه، کارشناسی و کارشناسی ارشد، وجود دارد گروه کارشناسی ارشد در مقایسه با دو گروه دیگر از امینت روانی بالاتری بهره مند می باشند (جدول 6). یافته های پژوهش حاضر با پژوهش نوری در زمینه خوش بینی اسلامی همخوانی ندارد، زیرا در آن پژوهش، گروه کارشناسی در مقایسه با گروه دیپلمه و کارشناسی ارشد، سطح خوش بینی کمتری دارند.

نتیجه به دست آمده از پژوهش حاضر را می توان این گونه تفسیر کرد که در زمینه خوش بینی اسلامی، از آنجا که این نوع خوش بینی از مؤلفه های دینی تشکیل شده است و افراد دیپلمه در مقطع های ابتدایی درس های حوزوی قرار دارند، احتمال اینکه هویت دینی شان هنوز به خوبی شکل نگرفته باشد منتفی نیست. اما در گروه کارشناسی ارشد این احتمال وجود دارد که این ها چون سالیان طولانی با درس های غیر حوزوی سر و کار داشته اند، ممکن است تحت تأثیر علوم انسانی که برگرفته از فرهنگ کشورهای غربی است، قرار گرفته باشند.

گروه کارشناسی ارشد در مقایسه با گروه دیپلمه و کارشناسی، از لحاظ خوش بینی آموخته شده سلیگمن و امنیت روانی، در سطح بالاتری قرار دارند و این یافته را می توان این گونه تفسیر کرد که دیدگاه‏های شناختی، سلامت یا عدم سلامت روانی، امنیت یا عدم امنیت روانی ما را ناشی از چگونگی دریافت و تفسیر ما از هستی و رویدادهای زندگی می دانند. بر این اساس، هرچه دریافت و تفسیر ما از رویدادها و پدیده های زندگی نزدیک‏تر به واقعیت باشد، در روابط با محیط، تعامل با دیگران و چگونگی واکنش‏ها در برابر رویدادها منطقی‏تر عمل کرده و به سلامت و امنیت روانی نزدیک‏تر می شویم و در غیر این صورت از مبتلا شدن به انواع آسیب های روانی و اجتماعی در امان نیستیم.89 آگاهی و تجارب، برداشت ها و تفسیرهای ما را تحت تأثیر قرار می دهند، از این رو، گروه کارشناسی ارشد در مقایسه با دو گروه دیگر در سطح بالاتری از خوش بینی و امنیت روانی قرار داشته و از شناخت و تجارب بیشتری بهره مندند. به هر حال، هرچه شناخت و آگاهی ما به محیط پیرامون، دیگران و رویدادهای زندگی بیشتر باشد، به همان میزان تفسیرمان از جهان هستی به واقعیت نزدیک تر است.

هر پژوهشی با محدودیت های خاص خود روبه روست، از این رو، پژوهش حاضر نیز از این امر مستثنا نبوده و محدودیت هایی به شرح ذیل داشته است:

1. به سبب عدم همکاری مراکز آموزشی برای ارائه لیست اسامی طلبه ها و دانش پژوهان، در پژوهش حاضر از روش نمونه گیری در دسترس استفاده شده است.

2. پژوهش حاضر تنها در بین دانش پژوهان مؤسسه آموزش عالی علوم انسانی جامعة المصطفی و طلبه های آن مرکز انجام شده است.

3. تعداد زنان و مردان در گروه نمونه، مساوی نیستند، بنا براین، تعمیم نتایج به سایر دانش پژوهان و طلبه های حوزه های علمیه باید با احتیاط صورت گیرد.

اجرای پژوهش های زیر می تواند کاستی های این پژوهش را بر طرف سازد:

1. از سایر روش های نمونه گیری برای شناسایی رابطه بین خوش بینی آموخته شده سلیگمن، خوش بینی اسلامی و امنیت روانی استفاده شود.

2. رابطه بین خوش بینی سرشتی و امنیت روانی نیز مطالعه و بررسی شود.

3. رابطه متغیرهای پژوهش حاضر در سایر مراکز و اقشار مختلف جامعه نیز بررسی شود.

منابع

آقایی، اصغر و همکاران، « رابطه خوش بینی و بدبینی با سلامت روان در افراد بزرگسال شهر اصفهان»، مجله دانش و پژوهش در روان شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان (اصفهان)، ش 33، پاییز 1386، ص 130ـ117.

آمدی، عبدالواحد ابن محمد تمیمی، غررالحکم ودرالکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1366،

بیانی، احمد، روش های تحقیق و سنجش در علوم تربیتی و روان شناسی، تهران، رهیافت، 1378،

جمالی زواره، نسرین،« بررسی رابطه کارایی خانواده با خوش بینی وسلامت روانی در دانشجویان پسر دانشگاه آزاد اسلامی شهر زواره»، پایان نامه کارشناسی ارشد روان شناسی، دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی، 1387.

حسن شاهی، محمد مهدی، « بررسی ارتباط میان خوش بینی و راهبردهای مقابله با استرس در دانشجویان دانشگاه»، فصلنامه اصول بهداشت روانی، ش 15-16، سال چهارم، پاییز و زمستان 1381

حسینی زاده، سید مهدی، جوان و آرامش روان (به کوشش علی نقی فقیهی)، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1382.

حسینی، سید مهدی، مشاوره قبل از ازدواج،چ پنجم، تهران، آوای نور.

خواجه امیری خالدی، هاله،« هنجار یابی آزمون خوش بینی ـ بدبینی سلیگمن بر روی دو گروه سنی 25 ـ 18 و 45 ـ 30 سال در شهر تهران»، پایان نامه کارشناسی ارشد روان شناسی، تهران، دانشگاه الزّهرا (دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی)، 1382.

زینتی، علی، « بررسی تأثیر احساس ایمنی ـ ناایمنی بر حرمت خود طلاب پایه اول و هفتم در سال تحصیلی 78-77»، پایان نامه کارشناسی ارشد روان شناسی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1377.

سرایی، حسن، مقدمه ای بر نمونه گیری در تحقیق، تهران، سمت، 1384.

سلیگمن، مارتین و همکاران، کودک خوش بین، ترجمه فروزنده داورپناه، تهران، انتشارات رشد، 1383.

شاملو، سعید، بهداشت روانی، چ سیزدهم، تهران، رشد، 1378.

شهنی ییلاق، شکرکن و موحد، « رابطه علی بین نگرشهای مذهبی، خوش بینی، سلامت روانی و سلامت جسمانی در دانشجویان دانشگاه شهید چمران اهواز»، مجله علوم تربیتی و روان شناسی، دانشگاه چمران اهواز، دوره سوّم، سال یازده هم، شماره های 1 و 2، 1383.

عبادی، ندا و علی نقی فقیهی، « بررسی اثربخشی آموزش مثبت نگری در افزایش امید به زندگی زنان بدون همسر شهر اهواز؛ با تأکید بر قرآن»، مجله روان شناسی و دین، ش دوم، سال سوم، تابستان 1389، ص61 ـ 74.

عسکری، پرویز و همکاران، « رابطه اعتقادات مذهبی و خوش بینی با سلامت معنوی دانشجویان دانشگاه آزاد اهواز»، فصلنامه یافته های نو در روان شناسی، ش دهم، سال چهارم، بهار 1388، ص39-27.

عطاری، یوسفعلی و همکاران « بررسی روابط ساده و چندگانه نگرش مذهبی، خوش بینی و سبک های دلبستگی با رضایت زناشویی در دانشجویان مرد متاهل دانشگاه شهید چمران اهواز»، مجله علوم تربیتی و روان شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز، دوره سوّم، ش 1، سال سیزدهم، بهار 1385، ص110-93.

فروم، آلن؛ درون های ناآرام، ترجمه علی زنجیره ای، چاپ اوّل، تهران، نشر اوحدی، 1378.

گروسی، سعیده و دیگران،« بررسی رابطه اعتماد اجتماعی و احساس امنیت (مطالعه موردی دانشجویان دختر دانشگاه آزاد جیرفت)»، فصلنامه دانش انتظامی، دوّم، سال نهم، 1385.

کجباف، محمد باقر و دیگران، « هنجاریابی، پایایی و روایی مقیاس خوش بینی و بررسی رابطه بین خوش بینی، خود تسلط یابی و افسردگی در شهر اصفهان»، فصلنامه مطالعات روان شناختی دانشکدة علوم تربیتی و روان شناسی دانشگاه الزهرا(س)، دوره 2، ش 1 و 2، بهار و تابستان 1385، ص68-51.

مکارم شیرازی، ناصر، حکومت جهانی مهدی(عج)، قم، نسل جوان، 1357.

نجاتی، محمد عثمان، حدیث و روان شناسی، ترجمه حمید رضا شیخی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1387.

موسوی نسب، سید محمدحسین و همکاران، « خوش بینی ـ بدبینی و راهبردهای کنارآمدن: پیش بینی سازگاری روانشناختی در نوجوانان»، فصلنامه روان پزشکی و روان شناسی بالینی ایران، ش 4 (پیاپی 47)، سال دوازدهم، زمستان 1385، ص380.

نوری، نجیب الله، « بررسی رابطه بین خوش بینی سرشتی، خوش بینی از دیدگاه اسلام و رضایتمندی از زندگی»، پایان نامه کارشناسی ارشد روان شناسی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1388.

نوری، نجیب الله، « بررسی رابطه میان انگیزه پیشرفت و خوش بینی»، فصلنامه روان شناسی در تعامل با دین، ش دوّم، سال اوّل، تابستان 1387.

نیک منش، زهرا و یحیی کاظمی، « تأثیر الگوی آموزش خوش بینی به روش قصه گویی بر سبک اسناد کودکان»، فصلنامه علمی– پژوهشی پژوهش در سلامت روان شناختی، دوره دوّم، ش سوّم، پاییز 1387.

ویلیام جیمز، دین و روان، ترجمه مهدی قائن، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1356.

هومن، حیدرعلی، شناخت روش علمی در علوم رفتاری، چ پنجم، تهران، پارسا، 1383.

یونسی، سید جلال، « نقش اساسی معنا شناختی حوادث در کاهش آسیب های روانی»، مجله حوزه و دانشگاه، ش 41، زمستان 1383، ص29-8.

Brandon, Eric A. (2006). The effect of age on optimism, CALIFORNIA STATE SCIENCE FAIR 2006 PROJECT SUMMARY, project Number S0304.

Conway, Francine; Magai, Carol; Springer, Carolin & Jones C. Optimism and pessimism as predictors of physical and psychological health among grandmothers raising their grandchildren, Journal of Research in personality, Volume 42, Issue 5, Otober 2008, pages 1352-1357.

Friedman, L. C., Nelson, D. V., Baer, P. E., Lane, M., Smith, F. E., & Dworkin, R. J. (1992). The relationship of dispositional optimism, daily life stress, and domestic environment to coping methods used by cancer patients. Journal of Behavioral Medicine, 15, 127–141.

Golin, S., Sweeney, P.D., & Schoeffer, D. E. (1981). The causality of causal attributions in depression: A cross-lagged panel correlational analysis. Journal of Abnormal Psychology, 90, 14-22

Luthans. F. & Youssef, C. M. (2007). Positive Organizational Behavior in the Workplace:The impact of hope, Optimism, and Resilience. Journal of Management. 2007; 33; 77r.

Maslow, A. H. (1952) The S-I Test: a measure of psychological security-insecurity, Palo Alto, Calif: consulting psychologists press

Peterson, C., Semmel, A., von Baeyer, C., Abramson, L. Y., Metalsky, G.I., & Seligman, M.E.P. (1982). The Attributional Style Questionnaire. Cognitive Therapy and Research, 6, 287-299.

Reber. S. Ditionary of Psychology, Second.

Seligman, M. E. P & Csikszentmihalyi, M, (2000). Positive Psychology: An introduction, American Psychologist, 55, 5-14.

Scheier, M. F., & Carver, C. S. (1985). Optimism, coping, and health: Assessment and implications of generalized outcome expectancies. Health Psychology, 4, 219–247.

Smith T. W., Pope M. K., Rhodewalt F, Poulton J. L. (1989). Optimism, neuroticism, coping, and symptom reports: an alternative interpretation of the Life Orientation Test. J Pers Social Psychol; 56: 640–648.

Patton, Wendy; Bartrum, Dee A. and Creed, Peter A. (2004) Gender differences for optimism, self esteem, expectations and goals in predicting career planning and exploration in adolescents. International Jouanal for Educational and Vocational Guidance, Volum 4 (3), pages 193-209.

Steptoe, A., Reivich, K. and Seligman, M.E.P. (1993). Mozart's Optimism: A study of explanatory style. The Psychologist, 69-71.

---

* دانش آموخته حوزه علمیه قم و کارشناس ارشد روان شناسی khan_bulbul80@yahoo.com

** استادیار گروه روان شناسی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) m.r.Ahmadi313@Gmail.com

*** استادیار گروه روان شناسی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) mirderikvandi@qabas.net

دریافت: 23/8/90 ـ پذیرش: 25/12/90

---

1. مارتین سلیگمن و همکاران، کودک خوش بین، ترجمه فروزنده داورپناه، ص 15-14

2. همان

3. مارتین سلیگمن و همکاران، همان، ص73-72.

4. Smith T. W., & Others, "Optimism, neuroticism, coping, and symptom reports: an alternative interpretation of the Life Orientation Test". J Pers Social Psychol; V.56, p. 640-648.

5. شهنی ییلاق، شکرکن و موحد، «رابطه علی بین نگرش های مذهبی، خوش بینی، سلامت روانی و سلامت جسمانی در دانشجویان دانشگاه شهید چمران اهواز»، علوم تربیتی و روان شناسی، ش 1 و 2، 1383. ص34ـ19.

6. نجیب الله نوری، «بررسی رابطه بین خوش بینی سرشتی، خوش بینی از دیدگاه اسلام و رضایتمندی از زندگی»، پایان نامه کارشناسی ارشد روان شناسی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، ص179-1.

7. نوری، 1385، ص144-131.

8. ندا عبادی و علی نقی فقیهی، «بررسی اثربخشی آموزش مثبت نگری در افزایش امید به زندگی زنان بدون همسر شهر اهواز؛ با تأکید بر قرآن»، روان شناسی و دین، ش 2، ص61 ـ 74.

9. Friedman, L. C., Nelson, D. V., Baer, P. E., Lane, M., Smith, F. E., & Dworkin, R. J. The relationship of dispositional optimism, daily life stress, and domestic environment to coping methods used by cancer patients. Journal of Behavioral Medicine, 15, 127–141

10. محمد مهدی حسن شاهی،« بررسی ارتباط میان خوش بینی و راهبردهای مقابله با استرس در دانشجویان دانشگاه»، اصول بهداشت روانی، ش 15-16، ص86- 98

11. سعیده گروسی و دیگران،«بررسی رابطه اعتماد اجتماعی و احساس امنیت ...»، دانش انتظامی، دوّم، سال نهم، ص 23

12. ویلیام جیمز، دین و روان، ترجمه مهدی قائن، ص 178

13. نجیب الله نوری، همان، ص84-3

14. از جمله پژوهش آقایی و همکاران (1385، ص130-117)، شهنی و همکاران (1383، ص34-19)، کانوی و همکاران (2008، ص1357-1352).

15. سعید شاملو، بهداشت روانی، ص 92-91

16. Dispositional optimism

17. Carver, C.

18. Scheier, M.

19. Albert, E.

20. Iron, B.

21. نجیب الله نوری، همان، ص25-13

22. Smith T. W., Pope M. K., Rhodewalt F, Poulton J. L. Optimism, neuroticism, coping, and symptom reports: an alternative interpretation of the Life Orientation Test. J Pers Social Psychol; 56: 640–648.

23. شهنی ییلاق، شکرکن و موحد، همان، ص34-19

24. پرویز عسکری و همکاران، « رابطه اعتقادات مذهبی و خوش بینی با سلامت معنوی دانشجویان دانشگاه آزاد اهواز»، یافته های نو در روان شناسی، ش دهم، سال چهارم، بهار 1388، ص39-27.

25. زهرا نیک منش و یحیی کاظمی، «تأثیر الگوی آموزش خوش بینی به روش قصه گویی بر سبک اسناد کودکان»، پژوهش در سلامت روان شناختی، دوره دوّم، ص 13-5

26. Scheier, M. F., & Carver, C. S. Optimism, coping, and health: Assessment and implications of generalized outcome expectancies. Health Psychology, 4, 219–247

27. نسرین جمالی زواره،« بررسی رابطه کارایی خانواده با خوش بینی وسلامت روانی در دانشجویان پسر دانشگاه آزاد اسلامی شهر زواره»، پایان نامه کارشناسی ارشد روان شناسی، دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی، 1387

28. نجیب الله نوری، همان، ص79-1

29. Luthans. F. & Youssef, C. M. Positive Organizational Behavior in the Workplace:The impact of،p: 33-74

30. یوسفعلی عطاری و همکاران «بررسی روابط ساده و چندگانه نگرش مذهبی، خوش بینی و سبک های دلبستگی با رضایت زناشویی در دانشجویان مرد متاهل دانشگاه شهید چمران اهواز»، علوم تربیتی و روان شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز، دوره سوّم، ش 1، سال سیزدهم، ص110-93.

31. محمدمهدی حسن شاهی، همان، ص86-98

32. محمد عثمان نجاتی، حدیث و روان شناسی، ترجمه حمید رضا شیخی، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، ص 9-7

33. Learned optimism

34. Mental security

35. حیدرعلی هومن، شناخت روش علمی در علوم رفتاری، ص252

36. ر.ک: احمد بیانی، روش های تحقیق و سنجش در علوم تربیتی و روان شناسی.

37. Haphazard samlilng.

38. حسن سرایی، مقدمه ای بر نمونه گیری در تحقیق، ص11.

39. نجیب الله نوری، همان، ص132-126.

40. Explanatory Style Questionnaire

41. Semmel, A.

42. von Baeyer, C.

43. Abramson, L.

44 Permanence Good/Permanence Bad

45. Pervasiveness Bad/Pervasiveness Good

46. Stuff of Hope

47. Personalization Bad

48. پترسون، سمل، وون بیر، آبرامسون، سلیگمن و همکاران 1982، ص299-287

49. Golin, S., Sweeney, P.D., & Schoeffer, D. E). The causality of causal attributions in depression: A cross-lagged panel correlational analysis. Journal of Abnormal Psychology, 90, 14-22

50. استپتو، ریویچ و سلیگمن، 1993، ص71-69

51. هاله خواجه امیری خالدی، « هنجار یابی آزمون خوش بینی ـ بدبینی سلیگمن بر روی دو گروه سنی 25 ـ 18 و 45 ـ 30 سال در شهر تهران»، پایان نامه کارشناسی ارشد روان شناسی.

52. Security Inseurity Inventory

53. Brooklyn

54. علی زینتی، « بررسی تأثیر احساس ایمنی ـ ناایمنی بر حرمت خود طلاب پایه اول و هفتم در سال تحصیلی 78-77»، پایان نامه کارشناسی ارشد روان شناسی، ص 83-80

55. Thurstone

56. Bernreuter

57. علی زینتی، «بررسی تأثیر احساس ایمنی ـ ناایمنی بر حرمت خود طلاب پایه اول و هفتم در سال تحصیلی 78-77»، همان.

58. همان

59. مارتین سلیگمن و همکارن، همان، ص74-73

60. همان، ص75

61. همان، ص79-75

62. انشراح: 6-5.

63. سعید شاملو، همان، ص97-92

64. مکارم شیرازی، ناصر، حکومت جهانی مهدی، ص 98

65. سیدمهدی حسینی زاده، جوان و آرامش روان، ص 129-127.

66. طه:124.

67. رعد: آیه 28.

68. سیدمهدی حسینی زاده، همان، ص129-127

69. سعیده گروسی و دیگران، همان، ص32

70. عبدالواحدبن محمد تمیمی آمدی، غررالحکم ودرالکلم، حدیث 8842.

71. سیدمهدی حسینی زاده، همان، ص129-127

72. Srivaser, Deepak. Sectorial comparison of factors influencing job Satisfaction in banking sector. Singapore Management review;P: 1-200

73. Scheier, M. F., & Carver, C. S. Optimism, coping, and health: Assessment and implications of generalized outcome expectancies. Health Psychology, 4, 219–247

74. Luthans. F. & Youssef, C. M. Positive Organizational Behavior in the Workplace:The impact of، p. 774

75. دوآن شولتز، نظریه های شخصیت، ترجمه یوسف کریمی و همکاران، چ چهارم، تهران، ارسباران، 1383، ص 365-364

76. آلن فروم؛ درون های ناآرام، ترجمه علی زنجیره ای، تهران، نشر اوحدی، 1378، ص 18-16

77. Carver, C. S., Kus, L. A., & Scheier, M. F. Effects of good versus bad mood and optimistic versus pessimistic outlook on social acceptance versus rejection. Journal of Social and Clinical Psychology, 13, 138–151.

78. سیدمهدی حسینی زاده، همان، ص129-127

79. Patton, Wendy; Bartrum, Dee A. and Creed, Peter A. Gender differences for optimism, self esteem, expectations and goals in predicting career planning and exploration in adolescents. International Jouanal for Educational and Vocational Guidance, Volum 4 (3), pages 193-209

80. سیدمحمد حسین موسوی نسب، و همکاران، « خوش بینی ـ بدبینی و راهبردهای کنارآمدن: پیش بینی سازگاری روانشناختی در نوجوانان»، فصلنامه روان پزشکی و روان شناسی بالینی ایران، ش4 (پیاپی 47)، سال دوازدهم، زمستان 1385، ص380-389

81. محمد باقرکجباف و دیگران، « هنجاریابی، پایایی و روایی مقیاس خوش بینی و بررسی رابطه بین خوش بینی، خود تسلط یابی و افسردگی در شهر اصفهان»، مطالعات روان شناختی دانشکدة علوم تربیتی و روان شناسی دانشگاه الزهرا(س)، دوره 2، ش 1 و 2، بهار و تابستان 1385، ص68-51

82. نجیب الله نوری، همان، ص156-155

83. سیدمهدی حسینی زاده، همان، ص129-127

84. نجیب الله نوری، همان، ص176

85. سیدمهدی حسینی، همان، ص10

86. روم: 21

87. Brandon, E.

88. Brandon, Eric A. (2006). The effect of age on optimism, CALIFORNIA STATE SCIENCE FAIR 2006 PROJECT SUMMARY, project Number S0304

89. سیدجلال یونسی، « نقش اساسی معنا شناختی حوادث در کاهش آسیب های روانی»، حوزه و دانشگاه، ش 41، زمستان 1383، ص29-8.