روان شناسی و دين

بررسى رابطه میان انگیزه پیشرفت و خوش‏بینى

نجیب‏اللّه‏ نورى297

مسعود جان‏بزرگى298

چکیده

هدف این پژوهش، بررسى رابطه میان انگیزه پیشرفت و خوش‏بینى و روشن ساختن رابطه میان مؤلفه‏هاى این دو متغیر و نیز متغیرهایى همچون رقابت‏جویى و سطح تحصیلات است. پژوهشگر به منظور آزمودن فرضیه‏هایش، از میان دانش‏پژوهان مرد مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس‏سره قم در سال تحصیلى 86 - 1385، 63 نفر را به تصادف برگزید. تمامى شرکت کنندگان، «آزمون انگیزه پیشرفت هلمریچ» را که در استان مازندران هنجاریابى شده است و نیز آزمون خوش‏بینى را که پژوهشگر ترجمه و اعتباریابى کرده است، پاسخ دادند. داده‏ها به روش هم‏بستگى پیرسون، آماره t و رگرسیون تحلیل شدند. نتایج نشان داد که میان انگیزه پیشرفت بدون احتساب یکى از مؤلفه‏هاى آن با خوش‏بینى تعمیم یافته رابطه مثبت معنادار وجود دارد. همچنین دو مؤلفه «گرایش به پیشرفت» و «پشتکار» از مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت، با خوش‏بینى رابطه مثبت معنادار دارند. بین «رقابت‏جویى» یکى دیگر از مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت با خوش‏بینى، رابطه معنادارى مشاهده نشد. نمره‏هاى انگیزه پیشرفت و خوش‏بینى دانش‏پژوهان دوره کارشناسى با دانش‏پژوهان دوره کارشناسى ارشد تفاوت معنادارى ندارند. نتیجه اینکه سه فرضیه از چهار فرضیه یاد شده تأیید مى‏شود؛ یعنى بین خوش‏بینى و انگیزه پیشرفت، رابطه معنادارى وجود دارد. پنج مؤلفه انگیزه پیشرفت از نظر میزان رابطه با خوش‏بینى متفاوت هستند و رقابت‏جویى با خوش‏بینى، رابطه منفى دارد. همچنین میان سطح تحصیلات و میزان انگیزه پیشرفت رابطه‏اى وجود ندارد.

کلید واژه‏ها: خوش‏بینى، انگیزه پیشرفت، پشتکار، اجراى شایسته کار، رقابت‏جویى.

مقدمه

دین مبین اسلام، همواره انسان‏ها را به سوى کمال و پیشرفت فراخوانده است. امیرالمؤمنین علیه‏السلام مى‏فرماید: «هر کس دو روزش یکسان باشد (و پیشرفتى نکند) زیان کرده است».299 در زمینه اندازه‏گیرى سطح «انگیزه پیشرفت»300 و شناخت عوامل مؤثر بر آن، پژوهش‏هاى علمى بسیارى شده است. با اندازه‏گیرى سطح انگیزه پیشرفت یک ملت، به خوبى مى‏توان رشد یا زوال اقتصادى آن را پیش‏بینى کرد. پژوهش‏هاى تجربى دیوید مک کللند301 بر روى 45 فرهنگ معاصر و باستانى، نشان داد که سطح انگیزهپیشرفت در یک جامعه، پیش‏بینى کننده مؤثرى از رشد یا زوال آن جامعه به شمار مى‏رود. (پترى،302 1996م.) انگیزه پیشرفت، به عنوان یکى از انگیزه‏هاى اجتماعى مهم،تأثیرهاى بسیارى بر رشد و توسعه ملى دارد. (تهمتن، 1377)

هنرى مورى،303 اولین پژوهشگرى است که در 1938م. انگیزه پیشرفت را به عنوانیکى از نیازهاى بیست‏گانه خود مطرح کرد و براى سنجش آن، آزمون اندریافت موضوع (TAT)304 را که براى سنجش نیازهاى مختلف ابداع کرده بود، معرفى کرد. (خداپناهى،1379) مورى، انگیزه پیشرفت را این گونه تعریف کرد: «به نتیجه رساندن کار دشوار، دست‏کارى یا سازمان دادن اشیا، افراد و عقاید، چیره شدن بر موانع، دست یافتن به معیار عالى، رقابت با دیگران و پیش افتادن از آنها». (شولتز و شولتز، 1998م.، ترجمه: سیدمحمدى، 1379، ص222)

پژوهش‏ها در زمینه انگیزه پیشرفت از سال 1953م. به بعد، در دو جهت ادامه یافتند: جهتى که دیوید مک کللند برمى‏گزیند و بیشتر به نقش انگیزه پیشرفت در زمینه رشد اجتماعى و اقتصادى مى‏پردازد و دیگرى جهتى که جان اتکینسون305 در پیش گرفت ومؤلفه‏هاى درونى انگیزه پیشرفت را در نظر آورد و میان مؤلفه‏هاى فردى و موقعیتى آن، رابطه ریاضى برقرار کرد و نظریه «انتظار ارزش»306 را در این زمینه ارائه داد. (خدا پناهى،1379) اتکینسون انگیزه پیشرفت را برایندى از «گرایش به پیشرفت»307 و «گرایش بهاجتناب از شکست»308 مى‏داند. «گرایش به پیشرفت» از ارتباط مضربى «انگیزهموفقیت»،309 «احتمال رسیدن به موفقیت»310 و «ارزش تشویقى رسیدن به موفقیت»311 بهوجود مى‏آید. گرایش اجتناب از شکست نیز از ارتباط مضربى «انگیزه اجتناب از شکست»،312 «احتمال فاعلى رسیدن به شکست»313 و «ارزش تشویقى اجتناب ازشکست»314 شکل مى‏گیرد. (پترى، 1990م.)

پژوهش‏هاى بعدى در زمینه متغیرهاى مرتبط یا مؤثر بر انگیزه پیشرفت را که بیشتر «مک کللند» زمینه‏ساز آنهاست، مى‏توان در دو جنبه «زمینه‏هاى خانوادگى» و «متغیرهاى شناختى» خلاصه کرد:

درباره زمینه‏هاى خانوادگى، مک کللند (1957، 1961م.) بین نمره‏هاى انگیزه پیشرفت در بزرگ‏سالى و روش‏هاى تربیتى مادر (تعیین ساعت‏هاى تغذیه در 5 سالگى، پرتوقع بودن مادر در نظافت، سخت‏گیرى در آداب توالت رفتن، انتظار کفایت315 از کودکان، تأکیدبر استقلال و تسلط316) رابطه مثبت معنادار به دست آورد. (به نقل از پترى، 1997م.)

ریو (2001م.) با جمع‏بندى پژوهش‏هاى مختلف به این نتیجه رسید که اگر والدین، استقلال317 (خودپشتوانى،318 خودمختارى319)، آرمان‏هاى عملکرد عالى،320 معیارهاىواقع‏بینانه برترى،321 خودپنداره توانایى عالى،322 ارزش مثبت براى تکالیف پیشرفتى،323معیارهاى روشن براى برترى، محیط خانوادگى غنى (فراهم بودن کتاب براى خواندن، به‏ویژه داستان‏هاى تخیلى پیشرفتى) و تجربه‏هاى گسترده مانند مسافرت را تأمین کنند، کودکان انگیزه پیشرفت قوى‏ترى از خود نشان مى‏دهند. همچنین رابطه انگیزه پیشرفت با چهار عامل گرایش عقلانى ـ فرهنگى، نظم، استقلال و مراقبت در محیط خانواده، مثبت و معنادار به دست آمد. (دارابى، 1380) هرچند در پژوهشى دیگر، محبت و مراقبت در خانواده، هر یک جداگانه ارتباط معنادارى با انگیزه پیشرفت پیدا نکرد، ولى تأثیر تعاملى این دو، رابطه معنادارى با انگیزه پیشرفت نشان داد. (تهمتن، 1377)

برخلاف یافته‏هاى بالا، باقرى (1372) نشان داد که بین متغیرهاى «استقلال‏آموزى»،324 «تسلط‏آموزى»325 و «مراقبت‏آموزى»326 به عنوان مؤلفه‏هاىفرزندپرورى، با انگیزه پیشرفت رابطه معنادار منفى وجود دارد.

عوامل شناختى فراوانى نیز با انگیزه پیشرفت زیاد در ارتباط هستند. امس و امس327(1984م.) روشن ساختند که برخى افراد گونه‏هاى اندیشیدن پیشرفته‏ترى در مقایسه با برخى دیگر دارند؛ مانند ادراک توانایى بالا،328 گرایش به تسلط،329 انتظارات بالا در موردموفقیت،330 ارزیابى نیرومند از موفقیت331 و سبک اسناد خوش‏بینانه.332 گرایش به تسلطباعث مى‏شود افراد تکالیف به نسبت دشوار را برگزیند و تلاش خود را در جهت حل مشکل افزایش دهند. انتظار موفقیت، رفتارهاى گرایشى همچون جست‏وجو کردن چالش‏هاى بهینه333 و عملکرد خوب را ایجاد مى‏کند. ارزش نهادن به پیشرفت در یک حوزه خاص،استقامت در آن حیطه را افزایش مى‏دهد. (به نقل: از ریو، 2001م.) ولى فهیم‏زاده (1381) آموزش راهبردهاى فراشناختى را در افزایش انگیزه پیشرفت مؤثر نیافت.

مفهوم خوش‏بینى با پژوهش‏هاى مارتین اى. پى. سلیگمن334 و نظریه او در مورد «درماندگىآموخته شده»،335 وارد عرصه روان‏شناسى شد. او خوش‏بینى را نوعى «سبک تبیین»336رویدادها و تشکیل یافته از سه مؤلفه تداوم،337 فراگیرى338 و شخصى‏سازى339 مى‏داند.تداوم یعنى بدبین‏ها رخدادهاى منفى و خوش‏بین‏ها رویدادهاى مثبت را دائمى مى‏دانند. فراگیرى به این معناست که بدبین‏ها، شکست‏ها و خوش‏بین‏ها، موفقیت‏ها را فراگیر مى‏دانند. شخصى‏سازى یعنى ناکامى‏ها از نظر خوش‏بین‏ها ناشى از علل بیرونى و از دید بدبین‏ها، ناشى از عوامل درونى هستند. (سلیگمن و همکاران، 1996. ترجمه: داورپناه، 1383) بنابراین، منظور از خوش‏بینى در این پژوهش، «تلفیقى از گرایش و نگرش خوش‏بینانه درباره خدا، خود، افراد، اشیا، رویدادها و به‏طور کلى جهان طبیعت است که بر اساس آن، نتیجه‏هاى امیدوار کننده را بسته به توانایى‏هاى خود از جهان و رویدادهاى آن انتظار دارد و روش تبیین افراد نیز در آن نقش دارد». (نورى، زیر چاپ)

پژوهش‏ها در زمینه رابطه خوش‏بینى و انگیزه پیشرفت در قالب «روش اسناد»،340«روش تبیین خوش‏بینانه»،341 «مکان کنترل»342 و رابطه آنها با انگیزه پیشرفت مطرح شده‏اندو بررسى‏ها در این زمینه به نتایج هم‏سو دست نیافته‏اند. رابطه خوش‏بینى با انگیزه پیشرفت را نخستین بار فیلسون و فلیپس343 (1984م.) مطرح کردند. به گفته آنان، روش اسناد خوش‏بینانه،هیجان‏هاى مثبت مانند امیدوارى و افتخار پس از موفقیت را افزایش مى‏دهد و هیجان‏هاى منفى مانند ترس و اضطراب را از انسان دور مى‏سازد. (به نقل از: ریو، 2001م.)

در پژوهشى دیگر، میان انگیزه پیشرفت و روش اسناد براى رویدادهاى خوب در ابعاد درونى‏ـ بیرونى، کلى‏ـ اختصاصى و پایدارـ ناپایدار، رابطه مثبت و معنادارى مشاهده شد. (زارعى، 1380) سخت‏کوشى و رقابت‏جویى، دو مؤلفه از مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت هستند. در این زمینه، بین انگیزه پیشرفت با عملکرد دبیران به دلیل رقابت‏جویى و سخت‏کوشى، رابطه مثبت و معنادارى به دست آمد. (محمدى‏زاده، 1377) در بررسى دیگرى، میان امید، خوش‏بینى، مکان کنترل و خودمختارى رابطه مثبت قوى به دست آمد. (کراى آ. شوگرن،344 شان ج. لوپز،345 میشیل ال. ویمییر،346 تاد دى.لیتل،347 کیندى ال. پرسگراد،348 2006م.)

برخلاف پژوهش‏هاى بالا که نشان‏دهنده رابطه مثبت و معنادارى میان انگیزه پیشرفت و خوش‏بینى بودند، پژوهش‏هاى زیر به نتیجه‏هاى متفاوتى دست یافته‏اند. منظرى توکلى (1375) میان مکان کنترل و انگیزه پیشرفت، رابطه منفى و معنادار نشان داد. در پژوهشى دیگر، میان هیچ‏کدام از وضعیتى که «من» با خود درگیر349 است ووضعیتى که با تکالیف درگیر350 مى‏شود، با انگیزه پیشرفت رابطه معنادار به دست نیامد.(سلمانى‏مقدم، 1380) همچنین میان انگیزه پیشرفت با روش اسناد براى رویدادهاى بد در بعد درونى‏ـ بیرونى، رابطه منفى و معنادار به دست آمد و بین انگیزه پیشرفت با روش اسناد براى رویدادهاى بد در ابعاد پایدار ـ ناپایدار و کلى ـ اختصاصى رابطه‏اى مشاهده نگردید. (زارعى، 1380)

پرسش‏هایى که هدف این پژوهش را تشکیل مى‏دهند، با توجه به بررسى‏هاى انجام یافته در این زمینه مطرح مى‏شوند؛ پژوهش‏هاى انجام شده رابطه خوش‏بینى را در قالب «روش اسناد» و «روش تبیین» با «انگیزه پیشرفت» بررسى کرده‏اند و انگیزه پیشرفت را بدون تفکیک مؤلفه‏هاى آن در نظر گرفته‏اند. بنابراین، پرسش‏هاى زیر مطرح مى‏شوند که خوش‏بینى به صورت تعمیم یافته351 (خوش‏بین بودن به زندگى، دوستان، مدرسه،هم‏سالان، خانواده، هم‏کلاسى‏ها، توانایى‏هاى خود و مردم) چه رابطه‏اى با انگیزه پیشرفت دارد؟ مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت (گرایش به پیشرفت زیاد، اجراى شایسته کار، انتخاب تکالیف دشوار، پشتکار و رقابت‏جویى) چه رابطه‏اى با خوش‏بینى دارد؟ خوش‏بینى فرد در زمینه‏هاى خاص چه رابطه‏اى با مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت دارد؟ آیا سطح تحصیلات، نقشى در کاهش یا افزایش انگیزه پیشرفت دارد؟

فرضیه‏هایى که پژوهش حاضر درصدد آزمودن آنهاست، با توجه به نظریه اتکینسون و زمینه‏هاى پژوهشى در این زمینه مطرح مى‏شوند. اتکینسون احتمال فاعلى فرد درباره رسیدن به موفقیت و شکست را بخشى از مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت مى‏داند. از سوى دیگر، افراد خوش‏بین رسیدن به موفقیت و شکست را با درجه احتمال بالاتر ارزیابى مى‏کنند. روش تبیین، بر اساس برخى پژوهش‏ها با انگیزه پیشرفت رابطه مثبت معنادارى دارد. بنابراین، فرضیه اصلى این است که انگیزه پیشرفت با خوش‏بینى رابطه مثبت دارد. فرضیه‏هاى دیگر پژوهش عبارتند از: 1. «گرایش به پیشرفت» به عنوان یکى از مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت، با خوش‏بینى رابطه مثبت دارد؛ 2. «پشتکار» به عنوان یکى دیگر از مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت، با خوش‏بینى رابطه مثبت دارد؛ 3. «اجراى شایسته کار» و «انتخاب تکلیف‏هاى دشوار» با خوش‏بینى رابطه مثبت دارد؛ 4. «رقابت‏جویى» به عنوان یکى از مؤلفه‏هاى خوش‏بینى نمى‏تواند با خوش‏بینى رابطه مثبت داشته باشد؛ زیرا نگرش مثبت افراد به دیگران مانع رقابت مى‏شود؛ 5. افراد در موقعیت بالاتر، انگیزه پیشرفت کمترى دارند و میان افراد با توجه به سطح تحصیلات آنها، از نظر انگیزه پیشرفت تفاوت وجود دارد. مک کللند با ارزیابى مدیران ارشد دریافت که با افزایش موقعیت‏هاى شغلى و اجتماعى، انگیزه‏هاى دیگرى غیر از انگیزه پیشرفت در افراد فعال مى‏شوند. (شولتز و شولتز، 1998م.، ترجمه: سیدمحمدى، 1379)

خوش‏بینى و بدبینى در منابع دینى با چه متغیرهاى روانى و معنوى ارتباط دارند؟ در آموزه‏هاى اسلامى بر مفهوم خوش‏بینى بسیار توجه شده است. در یک بررسى تطبیقى، مفهوم خوش‏بینى در دیدگاه روان‏شناسى و آموزه‏هاى دینى از چهار جنبه مقایسه شده است: 1. در آموزه‏هاى دینى از خوش‏بینى در محیط فاسد و افراد غیر دین‏دار منع شده، ولى در پژوهش‏هاى روان‏شناسى، خوش‏بینى بدون توجه به جوامع و محیط‏ها مطرح شده است؛ 2. منابع دینى خداوند را به عنوان تکیه‏گاه بزرگ خوش‏بینى مطرح مى‏کنند (اسناد کارها به خداوند)، ولى در روان‏شناسى علمى به این جهت توجه نشده است؛ 3. روان‏شناسى، خوش‏بینى را تنها در ارتباط با متغیرهاى مادى (موفقیت، رضایت از زندگى، افسردگى، پیشرفت تحصیلى و...) بررسى مى‏کند، ولى در منابع دینى، رابطه خوش‏بینى با متغیرهاى مادى و معنوى (افزایش ایمان، کاهش گناه، رسیدن به بهشت، پرهیزکارى، سلامت دین، خردمندى، موفقیت، آرامش روان، کسب محبوبیت و اخلاق نیکو) مطرح شده است؛ 4. ایجاد خوش‏بینى فعال352 در روان‏شناسى و دین مطرح شده است ویافته‏هاى روان‏شناسى در این زمینه، با آموزه‏هاى دینى هم‏سو است. (نورى، زیر چاپ)

مهم‏ترین متغیرهایى که در آموزه‏هاى دینى با خوش‏بینى و بدبینى مرتبط شده‏اند، در ادامه مطرح مى‏گردند:

1. خوش‏بینى مایه آرامش قلب و روان انسان است: «حُسْنُ الظَّنِّ راحَةُ الْقَلْبِ وَ سَلامَةُ الدّینِ؛353 خوش‏بینى مایه راحتى قلب و سلامت دین است». بر همین معنا، در نامه امیرالمؤمنین علیه‏السلام به مالک اشتر نیز تأکید شده است: «...بحسن الظن برعیتک فان حسن الظن یقطع عنک نصبا طویلا؛354 در مقام یک فرماندار، به مردم، خوش‏بین باش که خوش‏بینى رنج و اندوه درازمدت را از شما دور مى‏سازد».

همچنین در روایت‏هاى اسلامى آمده است: «خذ من حسن الظن بطرف تروح به قلبک...؛355 چنان به مردم خوش‏بین باش که قلبت در سایه آن آرام گیرد». نیز آمده است: «حسن الظن یخفف الهم؛356 خوش‏بینى اندوه را کاهش مى‏دهد». امام صادق علیه‏السلام از قول پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهمى‏فرماید: «احسنو ظنونکم باخوانکم تغتنموا بها صفاء القلب و نماء الطبع؛357 فرد بدبین همواره از دیگران هراس دارد. از این رو، آرامش ندارد». نیز مى‏خوانیم: «من لم یحسن ظنه استوحش من کل احد؛358 هر که خوش‏بین نباشد، از هر کسى مى‏هراسد».

2. خوش‏بینى روابط میان‏فردى را آسان مى‏سازد و به جلب محبت دیگران مى‏انجامد: «من حسن ظنه بالناس حاز منهم المحبه».359

3. خوش‏بینى سبب موفقیت مى‏گردد: «بحسن النیات تنجح المطالب».360

4. خوش‏بینى به آسان شدن کارها مى‏انجامد: «خذ من حسن الظن بطرف... یرخ به أمرک؛361 آن‏چنان خوش‏بین باش که موجب راحتى کارَت شود»، ولى «بدبینى سبب خرابى کارها و تحریک بدى‏ها مى‏گردد؛ سوء الظن یفسد الامور و یبعث على الشرور».362

5. خوش‏بینى با خردمندى در ارتباط است و از ویژگى‏هاى خردمندان به شمار مى‏رود: «ظن الصواب من شیم اولى الالباب»؛363 «حسن الظن من احسن الشیم و افضل القسم؛364 خوش‏بینى از بهترین ویژگى‏هاست»؛ «حسن الظن من افضل السجایا و اجزل العطایا؛365 خوش‏بینى از بهترین خلق‏هاست».

6. خوش‏بینى با نیت پاک در ارتباط است: «من حسن ظنه حسنت نیته».366 فرد بدبین، خصلت‏هاى بد خود را به دیگران فرافکنى مى‏کند. از همین رو، به همگان بدبین است: «الرجل السوء لا یظن باحد خیرا لانه لا یراه الا بوصف نفسه».367 کسانى که دیگران را تنها با حدس و گمان سرزنش مى‏کنند، نکوهش شده‏اند: «یا عبید السوء تلومون الناس على الظن»؛368 یعنى خودشان بدند و از این رو، دیگران را بدون شواهد کافى بد مى‏دانند.

7. خوش‏بینى راه عبادت و پرستش را هموار مى‏سازد. پیامبر اسلام صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مى‏فرماید: «حب الدنیا رأس کل خطیئه و رأس العباده حسن الظن باللّه‏»؛369 یعنى همچنان که حب دنیا در انجام دادن گناهان نقش اساسى دارد، خوش‏بینى به خداوند نیز در پرستش او نقش کلیدى دارد. از این رو، سلامت دین در گرو خوش‏بینى است. در مقابل، بدبینى عبادت را فاسد مى کند: «ایاک ان تسى‏ء الظن فان سوء الظن یفسد العباده...».370 چه بسا یکى از موارد فاسد شدن عبادت این باشد که پاکى روان که هدف عبادت است، در اثر بدبینى از میان مى‏رود و دل انسان چرکین مى‏گردد.

8. خوش‏بینى، فرد را از مبتلا شدن به گناه باز مى‏دارد: «حسن الظن... ینجى من تقلد الإثم».371 بدبینى سبب افزایش گناهان مى‏گردد. در روایتى مى‏خوانیم: «ایاک ان تسى‏ء الظن فان سوء الظن... یعظم الوزر».372 فرد بدبین چون دیگران را بد مى‏داند، از آنان بد مى‏گوید و در حق آنان، کارهاى ناروا انجام مى‏دهد. در نتیجه، گناهانش زیاد مى‏گردد.

9. خوش‏بینى از روابط با دیگران تأثیر مى‏پذیرد: «مجالسه الاشرار توجب سوء الظن بالاخیار؛373 هم‏نشینى با افراد فاسد، سبب بدبین شدن به افراد نیک مى‏گردد».

10. خوش‏بینى در نتیجه توجه به جنبه‏هاى مثبت دیگران به دست مى‏آید: «لا تظنن بکلمة خرجت من احد سوءا و انت تجد لها فى الخیر محتملا؛374 سخنى را که از دیگران مى‏شنوى، اگر مى‏تواند معناى خوب داشته باشد به معناى بد آن حمل نکن». افراد بدبین به سخنان بى‏اساس دیگران درباره دوستان خود توجه مى‏کنند: «یسمعون فیهم اقاویل الناس...».375

11. بدبینى با احساس حقارت فرد ارتباط دارد: «سوء الظن بمن لایخون من اللؤم؛376 بدبینى به فردى که خیانت نکرده باشد، ناشى از روحیه پست بودن فرد است».

12. بدبینى به دیگران، راه ستم کردن به آنها را هموار مى‏سازد: «سوء الظن بالمحسن شر الاثم و اقبح الظلم»؛377 بدبینى به فرد درست‏کار، بدترین گناه و زشت‏ترین ستم است». همین معنا در روایت دیگرى نیز آمده است:

اذا استولى الصلاح على الزمان و اهله ثم اساء الظن رجل برجل لم یظهر منه خزیه فقد ظلم و اعتدى؛378 هرگاه درست‏کارى بر جامعه‏اى حاکم باشد و انسان به فردى که کار ناپسندى از او ندیده است، بدبین شود، در حق او ظلم کرده است.

13. بدبینى موجب بدگویى و غیبت از دیگران مى‏گردد: «من کثرت ریبته کثرت غیبته».379 به بیان دیگر، بین بدگویى از دیگران و بدبینى به آنها، رابطه تنگاتنگى وجود دارد.

14. بدبینى انسان را در شناخت افراد دچار مشکل مى‏سازد. در نتیجه، فرد بدبین نمى‏داند که چه کسى بدخواه او و چه کسى خیرخواه اوست: «من ساء ظنه بمن لایخون حسن ظنه بما لایخونه؛380 کسى که به افراد امین بدبین شود، به افراد خائن خوش‏بین مى‏گردد».

15. بدبینى اعتماد در روابط اجتماعى را از میان مى‏برد؛ فرد بدبین به دیگران اعتماد ندارد و دیگران نیز به او بى‏اعتمادند: «شر الناس من لا یثق بأحد لسوء ظنه و لا یثق به أحد لسوء فعله؛381 بدترین مردم کسى است که به سبب بدبینى، بر دیگران اعتماد ندارد و دیگران نیز به خاطر بدرفتارى‏اش به او اعتماد ندارند».

16. بدبینى سبب کنج‏کاوى بیهوده و فضولى در کارهاى دیگران مى‏گردد: «سوء الظن یدعو الى التجسس...؛382 بدبینى فرد را به کنج‏کاوى و تجسس وا مى‏دارد».383

17. بدبینى به روابط اجتماعى دوستانه آسیب مى‏رساند و دوستى‏ها را خدشه‏دار مى‏کند: «لا خیر فى صدیق ظنین؛384با وجود بدبینى میان دو نفر،دوستى بین آنها برقرار نمى‏ماند»؛ نیز در روایتى آمده است: «من غلب علیه سوء الظن لم یترک بینه و بین خلیل صلحا؛ کسى که بدگمانى بر او چیره شود، میان او و دوستش، صلح و آرامشى نخواهد بود».385

18. بدبینى با ویژگى‏هاى درونى ترس، بخل و حرص در ارتباط است: «لا اجبن من مریب»؛386 «فان البخل و الجبن و الحرص غرایز شتى یجمعها سوء الظن باللّه‏؛387 بخل و ترس و حرص از خاستگاه واحد، یعنى بدبینى به خداوند ریشه مى‏گیرند».

19. بدبینى با ویژگى درونى نفاق و دورویى ارتباط دارد: «وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُشْرِکاتِ الظّانِّینَ بِاللّهِ ظَنَّ السَّوْءِ». (فتح: 6) این آیه، ویژگى بارز منافقان را بیان مى‏کند که بدبینى به خداوند است.

20. بدبینى از شک و تردید برمى‏آید: «الظن ارتیاب»، «الریبة توجب الظنة».388

21. بدبینى با زوال دین و ایمان در ارتباط است: «لا دین لمسئ الظن؛389 فرد بدبین دین ندارد»؛ «لا ایمان مع سوء الظن؛390 با بدبینى ایمانى براى فرد باقى نمى‏ماند».

روش پژوهش

جامعه آمارى: جامعه آمارى این پژوهش، همه دانش‏پژوهان مرد مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس‏سرهدر سال تحصیلى 86 ـ 1385 است. دامنه سنى این دانش‏پژوهان، بین 20 تا 40 سال و شمار آنها1070 نفر است. نمونه مورد پژوهش، شامل 63 دانش‏پژوه است که به صورت نمونه‏گیرى تصادفى انتخاب شدند.

ابزار پژوهش: براى سنجش انگیزه پیشرفت از «آزمون انگیزه پیشرفت هلمریچ»391 استفادهشده است. این آزمون را هلمریچ و اسپنس392 در سال 1977م. تدوین کردند که شامل 19گویه است و به صورت کاملاً موافق، کمى موافق، نظرى ندارم، کمى مخالف و کاملاً مخالف درجه‏بندى شده‏اند. هر گویه به ترتیب نمره‏هاى 5، 4، 3، 2 و 1 را دریافت مى‏دارند. در گزارش برگر اعتبار و روایى آزمون، مطلوب گزارش شده است. (به نقل از: دارابى، 1380) شریفى و دارابى براى نخستین بار آن را به فارسى برگرداندند و شاخص‏هاى روایى، اعتبار و هنجار آزمون مورد بررسى مجدد قرار گرفت. (دارابى و شریفى، 1378) در این بررسى، ضریب اعتبار آزمون با روش بازآزمایى به فاصله زمانى سه هفته 81/0، به روش دونیمه‏سازى 83/0 و آلفاى کرونباخ 62/0 گزارش شده است. روایى مقیاس با روش تحلیل عاملى تأیید شده و هم‏بستگى تمام گویه‏ها با نمره کل معنادار بوده است. هم‏بستگى نمره‏هاى کل با معدل درسى نیز معنادار گزارش شده است.

براى سنجش خوش‏بینى از «آزمون خوش‏بینى»393 استفاده گردید. این آزمون از پایگاهاینترنتى «تست کافه کام»394 دریافت شد و با مشاورت استاد راهنماى پژوهش، از میانچندین آزمون دیگر براى این پژوهش مناسب تشخیص داده شد. این آزمون، داراى 40 گویه است که پاسخ فرد در هر گویه به صورت کاملاً موافق، موافق، نسبتا موافق و مخالف درجه‏بندى شده است و به ترتیب، نمره‏هاى 3، 2، 1 و صفر دریافت مى‏دارند. نسخه اصلى آزمون، خوش‏بینى را در هشت زمینه کار، امور منزل، دوستان، هم‏سالان، زندگى، همکاران، و مسائل تحصیلى مى‏سنجید. پژوهشگر این آزمون را به فارسى برگرداند و 10 گویه دیگر که خوش‏بینى به «مردم» و «توانایى‏هاى فرد» را مى‏سنجند، به آن افزود. سرانجام آزمون داراى 50 گویه شد که خوش‏بینى را در 10 زمینه مى‏سنجید. ترجمه آزمون پس از مشاورت با استاد راهنما و دو نفر از دانش‏پژوهان کارشناسى ارشد روان‏شناسى به صورت نسخه نهایى تنظیم گردید و بر روى 20 نفر از طلبه‏هاى حوزه علمیه قم اجرا گردید و اعتبار درونى آن به روش آلفاى کرونباخ 80/0 به دست آمد. با توجه به اینکه نمونه مورد پژوهش، بیشتر با مسائل مربوط به کار و امور منزل (طلبه‏هاى خوابگاهى) سر و کار نداشتند، گویه‏هاى مربوط به این دو حوزه از آزمون حذف گردید. سرانجام، بار دیگر آزمون با 40 گویه بر روى 30 نفر از طلبه‏هاى حوزه علمیه قم اجرا گردید و ضریب اعتبار درونى به روش آلفاى کرونباخ 84/0 به دست آمد.

داده‏هاى این دو آزمون، با نرم‏افزار spss و با استفاده از مدل‏هاى آمارىt ، هم‏بستگى پیرسون و مدل رگرسیون خطى گام به گام و پس‏رونده تجزیه و تحلیل شد.

شرکت کنندگان در این آزمون، کاملاً در جریان پژوهش قرار گرفتند و پیش از اجراى آزمون، به آنان توضیح داده شد که این آزمون‏ها نگرش (خوش‏بینى) آنان را در زمینه مسائل مختلف ارزیابى مى‏کنند.

یافته‏ها

یافته‏ها نشان مى‏دهند بین میانگین دانشجویان کارشناسى و کارشناسى ارشد، از نظر انگیزه پیشرفت تفاوت معنادارى وجود ندارد. (نمودار شماره 1)

سطح تحصیلات تعدادمیانگین انحراف معیاردرجه آزادىمقدار tسطح معنادارى انگیزه پیشرفت کارشناسىکارشناسى ارشد 441938/7689/74 82/5061/8 6181/0411/0

نمودار شماره (1) ـ مقایسه انگیزه پیشرفت دانش‏پژوهان کارشناسى و کارشناسى ارشد با استفاده از آزمون tگروه‏هاى مستقل

با توجه به مقدار t به دست آمده (81/0) در نمودار شماره 1 بین میانگین انگیزه پیشرفت دانش‏پژوهان کارشناسى و کارشناسى ارشد تفاوت معنادار وجود ندارد. در این پژوهش، t نمودار با درجه آزادى 61 و سطح معنادارى 05/0 براى آزمون دو دامنه 67/1 مى‏شود و چون t به دست آمده (81/0) از این مقدار کمتر است، تفاوت معنادار نیست.

میزان رابطه هم‏بستگى بین مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت با نمره کل خوش‏بینى و نیز میزان رابطه میان نمره کل انگیزه پیشرفت با نمره کل خوش‏بینى در نمودار شماره 2 نشان داده شده است.

عوامل خوش‏بینى شاخصگرایش به پیشرفتپشتکارانتخاب تکالیف دشواراجراى شایسته کارهارقابت‏جویى نمره کل انگیزه پیشرفتخوش‏بینى هم‏بستگى (**) 330/0(**) 342/0060/0 -102/0058/0- (*) 294/0 معنادارى 008/0006/0640/0424/0649/0019/0انگیزه پیشرفتهم‏بستگى (**) 546/0(**) 634/0(**) 435/0(**) 581/0(**) 665/01معنادارى 0001/0 0001/0 0001/0 0001/0 0001/0 تعداد636363636363

نمودار شماره (2) ـ هم‏بستگى بین عوامل انگیزه پیشرفت، خوش‏بینى و نمره کل انگیزه پیشرفت

همچنان‏که در نمودار شماره 2 دیده مى‏شود، بین نمره کل خوش‏بینى و نمره کل انگیزه پیشرفت، بدون در نظر گرفتن عامل رقابت‏جویى در سطح معنادارى (05/0)، رابطه مثبت معنادار وجود دارد. همچنین «گرایش به پیشرفت» و «پشتکار» دو تا از پنج مؤلفه انگیزه پیشرفت، به طور مستقل با نمره کل خوش‏بینى رابطه مثبت معنادار دارند. اما «انتخاب تکالیف دشوار»، «اجراى شایسته کارها» و «رقابت‏جویى» که سه مؤلفه دیگر انگیزه پیشرفت هستند، هیچ کدام جداگانه با خوش‏بینى رابطه معنادار ندارند، ولى تمامى پنج مؤلفه انگیزه پیشرفت با نمره کل انگیزه پیشرفت، داراى رابطه مثبت و معنادارى هستند که نشان دهنده ثبات درونى ابزار پژوهش است.

میزان رابطه میان مؤلفه‏هاى پنج‏گانه انگیزه پیشرفت و حیطه‏هاى هشت‏گانه خوش‏بینى در نمودار شماره 3 ارائه شده است.

مردمتوانایى‏ها برنامه‏درسى هم‏کلاسى‏ها خانوادهزندگىهم‏سالان دوستانرقابت‏جویى 072/-024/0- 025/0016/0- 032/0136/0- 046/0- 099/0- اجراىشایسته کارها 038/0091/0039/0078/0(*)274/0 026/0- 060/0001/0گرایش به پیشرفت175/0(*)321/0 158/0233/0(*)360/0 144/0201/0180/0انتخابتکالیف دشوار 067/0086/0- 097/0114/0- 094/0086/0- 082/0- 214/0- پشتکار081/0207/0182/0164/0(**)403/0 (*)291/0 178/0(**)365/0 نمره کلانگیزه پیشرفت 150/0201/0190/0127/0(**)464/0 147/0142/0142/0

نمودار شماره (3) ـ هم‏بستگى میان زمینه‏هاى خوش‏بینى و مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت

در این نمودار، میان «خوش‏بینى به خانواده» با سه مؤلفه انگیزه پیشرفت، یعنى «اجراى شایسته کارها»، «گرایش به پیشرفت» و «پشتکار» و نیز نمره کل انگیزه پیشرفت، هم‏بستگى مثبت معنادارى وجود دارد. همچنین بین «پشتکار» یکى از مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت، با «خوش‏بینى به زندگى» و «خوش‏بینى به دوستان» نیز هم‏بستگى مثبت و معنادارى وجود دارد. نیز بین «گرایش به پیشرفت» که یکى از مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت است با «خوش‏بینى به توانایى‏هاى خود» نیز هم‏بستگى مثبت و معنادارى وجود دارد. نتیجه آزمون نشان داد که از میان زمینه‏هاى مختلف خوش‏بینى، خوش‏بینى به خانواده، بالاترین هم‏بستگى را با انگیزه پیشرفت دارد که نشان دهنده نقش مؤثر خانواده در ایجاد انگیزه پیشرفت و خوش‏بینى در افراد است.

هر کدام از زمینه‏هاى خوش‏بینى تا چه حدى مى‏توانند انگیزه پیشرفت را پیش‏بینى کنند؟ این رابطه با استفاده از مدل آمارى رگرسیون خطى گام به گام395 تعیین شده است. دراین مدل، انگیزه پیشرفت به عنوان متغیر وابسته و هشت مؤلفه خوش‏بینى به عنوان متغیرهاى مستقل در نظر گرفته شده‏اند. نتیجه را در نمودار شماره 4 ببینید.

شاخص‏هاضریب هم‏بستگىضریب تعیینضریب تعیین چندگانهانحراف معیار ضریب متغیرهاى مستقلچندگانه396چندگانه397تعدیل شده398تعیین چندگانه399

خوش‏بینى به خانواده

464/0215/0203/057272/4

خوش‏بینى در تمام

زمینه‏ها

485/0235/0122/079920/4

نمودار شماره (4) ـ میزان رگرسیون مؤلفه‏هاى خوش‏بینى به عنوان متغیرهاى مستقل و انگیزه پیشرفت به عنوان متغیر وابسته

بنابر این نمودار، بر اساس مدل رگرسیون گام به گام، هشت زمینه خوش‏بینى به عنوان متغیرهاى مستقل در محاسبه دخالت داده شدند. تنها «خوش‏بینى به خانواده»، از میان هشت زمینه خوش‏بینى در محاسبه تأثیرگذار واقع شد؛ یعنى میزان 215/0 از تغییرهاى متغیر انگیزه پیشرفت به واسطه خوش‏بینى به خانواده قابل پیش‏بینى است. این در حالى است که تمام زمینه‏هاى خوش‏بینى که با مدل رگرسیون پس‏رونده400 محاسبه شدند، تنها235/0 از تغییرهاى انگیزه پیشرفت را پیش‏بینى مى‏کنند.

اگر خوش‏بینى را به عنوان متغیر وابسته در نظر بگیریم، هر کدام از مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت به عنوان متغیرهاى مستقل، چند درصد از تغییرهاى آن را پیش‏بینى مى‏کنند؟ این میزان در نمودار شماره 5 نشان داده شده است.

شاخص‏هاضریب هم‏بستگىضریب تعیینضریب تعیین چندگانهانحراف معیار ضریب متغیرهاى مستقلچندگانهچندگانهتعدیل شدهتعیین چند گانه

«پشتکار» و «گرایش به پیشرفت»

404/0163/0135/097242/12

تمامى پنج مؤلفه انگیزه پیشرفت

432/0187/0115/012351/13

نمودار شماره (5) ـ میزان رگرسیون مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت به عنوان متغیرهاى مستقل و خوش‏بینى به عنوان متغیر وابسته

با توجه به این نمودار، بر اساس محاسبه رگرسیون گام به گام، «پشتکار» و «گرایش به پیشرفت» نزدیک به 163/0 از تغییرهاى خوش‏بینى را پیش‏بینى مى‏کنند؛ در حالى که کل مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت بر اساس محاسبه رگرسیون پس‏رونده میزان 187/0 از تغییرهاى خوش‏بینى را پیش‏بینى مى‏کنند و دیگر تغییرهاى خوش‏بینى، سهم متغیرهاى دیگر است.

نتیجه‏گیرى

هدف این پژوهش، تعیین رابطه بین انگیزه پیشرفت و خوش‏بینى و نیز رابطه میان مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت (گرایش به پیشرف، پشتکار، اجراى شایسته کارها، انتخاب تکالیف دشوار و رقابت‏جویى) و زمینه‏هاى مختلف خوش‏بینى (خوش‏بینى به دوستان، هم‏سالان، هم‏کلاسى‏ها، خانواده، زندگى، درس، توانایى‏هاى خود و مردم) بود. نتیجه پژوهش نشان داد انگیزه پیشرفت (با حذف مؤلفه رقابت‏جویى) با نمره کل خوش‏بینى رابطه مثبت و معنادارى دارد، ولى اگر رقابت‏جویى به عنوان یکى از مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت در محاسبه دخالت داده شود، این رابطه مثبت از معنادار بودن خارج مى‏گردد و تنها رابطه در حد 20/0 به دست مى‏آید.

به احتمال، رقابت‏جویى یک رفتار فرهنگى است که بیشتر در فرهنگ غرب بر آن تأکید مى‏شود، ولى در فرهنگ ما این گونه نیست. پس بدون توجه به مؤلفه رقابت‏جویى، نمره‏هاى حاصل از دیگر مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت با خوش‏بینى رابطه مثبت معنادار دارد. این یافته با فرضیه‏اى که از نظریه اتکینسون به دست مى‏آید و اینکه افراد خوش‏بین با احتمال فاعلى بیشترى، دست‏یابى به موفقیت و دورى جستن از شکست را ارزیابى مى‏کنند، هم‏سو است. همچنین با مطالعه درباره روش تبیین (خوش‏بینى در برابر بدبینى) و پیشرفت دانش‏آموزان در ریاضى نیز هماهنگ است. در این پژوهش، نمره‏هاى خوش‏بینى دانش‏آموزان (با استفاده از پرسش‏نامه روش تبیین کودکان)401 با نمره جارىریاضى و نمره‏هاى 2 و 3 ماه پیش آنها مقایسه شد و میان نمره خوش‏بینى و نمره ریاضى، رابطه مثبت معنادار به دست آمد. (شیرلى، ام.402 یاتیس، گریگورى سى. آر.یاتیس،403 آر. مارک لیپیت،404 1995م.)

یافته‏هاى پژوهش حاضر نشان مى‏دهند که خوش‏بینى به خانواده از میان پنج مؤلفه انگیزه پیشرفت با سه مؤلفه (گرایش به پیشرفت، اجراى شایسته کارها و پشتکار) رابطه مثبت معنادار دارد؛ یعنى خوش‏بینى به خانواده در مقایسه با زمینه‏هاى دیگر خوش‏بینى، رابطه قوى‏ترى با انگیزه پیشرفت دارد. به احتمال، زمینه‏هاى تربیتى و خانوادگى که در مورد خوش‏بینى و انگیزه پیشرفت وجود دارد، باعث رابطه قوى‏تر این دو متغیر گردیده است. بررسى‏هاى زیر، نقش زمینه‏هاى خانوادگى را در تقویت انگیزه پیشرفت نشان مى‏دهند: اتکینسون (به نقل از: پترى، 1990م.) یکى از مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت را «گرایش به پیشرفت» مى‏داند و آن را عاملى درونى مى‏شمارد که در زمینه‏هاى خانوادگى ریشه دارد. پژوهش بویل405 نشان داد که گرایش به خانواده از متغیرهاى پیش‏بینى خوببراى انگیزش پیشرفت در دانش‏آموزان بوده است. همچنین هریس406 (1993م.) شمارىاز زنان سیاه و سفید پوست را با توجه به عوامل مختلف بررسى کرد و در زمینه خانواده به این نتیجه‏ها رسید که کار مادر در خارج از خانه و احساس مثبت به پدر (خوش‏بین بودن به پدر) با انگیزش پیشرفت رابطه معنادار دارد. (به نقل از: دارابى، 1380) از سوى دیگر، سلیگمن (1995م.، ترجمه: داورپناه، 1383) زمینه‏هاى خانوادگى را از ریشه‏هاى قوى خوش‏بینى مى‏داند و مى‏گوید کودکان نه‏تنها انجام دادن کارها، بلکه روش تبیین و چگونگى علت‏یابى امور و رویدادها را از والدین خود مى‏آموزند. در یک پژوهش طولى چهار ساله که انگیزه پیشرفت و خوش‏بینى در آن، نقش میانجى داشتند، متغیرهاى مربوط به خانواده (وضعیت اجتماعى‏ـ اقتصادى، شمار افراد خانواده، شغل والدین)، متغیرهاى انگیزه پیشرفت، خوش‏بینى، بهزیستى روانى407 و ارزیابى فرد از سلامت خودرا پیش‏بینى کردند. (تانى کاسیدى،408 2000م.)

گرایش به پیشرفت، یکى از مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت است که با نمره کل خوش‏بینى رابطه مثبت معنادار نشان مى‏دهد. این یافته با نتیجه وندا بویر409 (2006م.) درباره روشتبیین خوش‏بینانه و پیشرفت تحصیلى هماهنگ است. او با استفاده از روش «تحلیل محتواى واژه به واژه تبیین‏ها»410 که پیترسون،411 لوبورسکى412 و سلیگمن (1983م.) آنرا براى سنجش سبک تبیین ابداع کردند، انشاهاى 48 دانشجوى دختر را از نظر روش تبیین خوش‏بینانه و بدبینانه تحلیل کرد. روش تبیین مثبت دانشجویان از رویدادهاى خوب، با نمره‏هاى پایان ترم آنان، رابطه مثبت و معنادارى داشت، ولى میان روش تبیین خوش‏بینانه دانشجویان از رویدادهاى بد با نمره‏هاى پایان ترم رابطه معنادارى به دست نیامد.

پشتکار نیز یکى از مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت است که با نمره کل خوش‏بینى، رابطه مثبت و معنادارى نشان مى‏دهد. این یافته با دیدگاه سلیگمن هم‏سو است که خوش‏بینى و پشتکار را در ارتباط با هم و از ویژگى‏هاى مثبت انسانى مى‏داند. (سلیگمن و شخزنتمیالى،413 2000م.) کریستوفر پترسون414 (2000م.) نیز نشان داد خوش‏بینى بهعنوان یک ویژگى روان‏شناختى سودمند با خُلق مطلوب415 و پشتکار رابطه مثبت دارد.رابطه این دو متغیر نشان داد که افراد خوش‏بین به موفقیت امیدوارترند. از این رو، براى رسیدن به نتیجه، از خود پشتکار نشان مى‏دهند. بنابر نظریه اتکینسون، افراد خوش‏بین با احتمال فاعلى بیشتر در پى دست‏یابى به نتیجه و موفقیت هستند.

رقابت‏جویى از مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت، نه‏تنها رابطه مثبت با خوش‏بینى ندارد، بلکه رابطه منفى نیز دارد. البته این رابطه چنان نیست که معنادار باشد. این یافته خلاف انتظار نیست؛ زیرا به نظر مى‏رسد افراد خوش‏بین بیشتر با دیگران به صورت هم‏کارانه و رفاقتى برخورد مى‏کنند تا به صورت رقابتى. نتیجه کنونى با پژوهشى که درباره «رابطه خوش‏بینى به هم‏سالان»416 و «کفایت اجتماعى»417 انجام شد، هم‏سو است. در این بررسى،خوش‏بینى به هم‏سالان، با متغیرهاى غیر رقابتى مانند رفاقت و همکارى بیشتر و نداشتن احساس تنهایى، رابطه معنادار دارد. (دانین پى. دپتیول،418 رابرت کوهن،419 لسلى سى.فلیپس،420 سیدنى آى،421 2006م.)

یافته‏هاى پژوهش حاضر نشان مى‏دهند که میان سطوح انگیزه پیشرفت در دانش‏پژوهان کارشناسى و کارشناسى ارشد تفاوت معنادارى وجود ندارد. این یافته با نتایجى که مک کللند از بررسى بر روى مدیران ارشد به دست آورد، هم‏سو نیست. او دریافت که وقتى مدیران ارشد به موقعیت‏هاى بالاتر مى‏رسند، نمره انگیزه پیشرفت‏شان پایین مى‏آید. به نظر مک کللند، به احتمال زیاد انگیزه‏هاى دیگرى مانند قدرت و شهرت در این موقعیت‏ها براى فرد اهمیت مى‏یابد. (شولتز و شولتز 1998م.، ترجمه: سیدمحمدى، 1379)

یافته پژوهش حاضر را مى‏توان این گونه تفسیر کرد که دانش‏پژوهان کارشناسى ارشد مورد آزمون، در حدى از موقعیت اجتماعى نرسیده‏اند که انگیزه پیشرفت در آنان کاهش یابد.

نتیجه: فرضیه اول پژوهش به صورت مشروط تأیید مى‏شود؛ یعنى انگیزه پیشرفت بدون در نظر گرفتن مؤلفه رقابت‏جویى و در قالب دیگر مؤلفه‏هاى خود با خوش‏بینى رابطه مثبت و معنادارى دارد. فرضیه دوم، یعنى تفاوت مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت درباره خوش‏بینى نیز تأیید مى‏گردد؛ زیرا گرایش به پیشرفت به عنوان یکى از مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت با خوش‏بینى رابطه مثبت معنادار دارد. پشتکار نیز به عنوان یکى از مؤلفه‏هاى انگیزه پیشرفت، با خوش‏بینى رابطه مثبت معنادار دارد. اما «اجراى تکلیف‏هاى دشوار» و «اجراى شایسته کارها» با خوش‏بینى رابطه ندارند. فرضیه سوم نیز تأیید مى‏شود که میان رقابت‏جویى و خوش‏بینى رابطه معنادارى وجود ندارد. در این پژوهش، فرضیه چهارم که انگیزه پیشرفت افراد بر اساس سطح تحصیلات آنها تفاوت دارد، تأیید نشد.

محدودیت‏هاى پژوهش حاضر، به روایى بیرونى و ابزار پژوهش مربوط مى‏شود. جامعه مورد پژوهش، از آموزش‏هاى حوزوى‏ـ دانشگاهى برخوردارند. این ویژگى، تعمیم نتیجه‏ها را در دیگر قشرهاى جامعه با احتیاط روبه‏رو مى‏سازد. آزمون ارزیابى انگیزه پیشرفت در ایران بر روى دانش‏آموزان دوره متوسطه هنجاریابى شده است و استفاده از آن در دانشجویان با محدودیت روبه‏رو است. محدودیت‏هاى دیگرى مانند شمار افراد نمونه و هنجاریابى نشدن آزمون خوش‏بینى نیز در این پژوهش وجود دارند.

پیشنهادها: نقش محیط اجتماعى در ایجاد خوش‏بینى یا بدبینى افراد، از موضوع‏هایى است که بدان توجه نشده است. پژوهش‏هاى سلیگمن، به سهم زمینه‏هاى خانوادگى در ایجاد خوش‏بینى بیشتر توجه داشته است. همچنین باورهاى مذهبى مانند اینکه خداوند یاور انسان و حلال گرفتارى‏هاى اوست، چه سهمى در ایجاد خوش‏بینى دارد؟ خوش‏بینى در جوامع فاسد چه پى‏آمدهایى دارد و چه آسیب‏هایى را تقویت مى‏کند؟

منابع

الف) فارسى و عربى

1. باقرى، مسعود، «بررسى رابطه شیوه‏هاى فرزندپرورى با انگیزه پیشرفت و رابطه متغیر اخیر با پیشرفت تحصیلى دانش‏آموزان پسر دوره راهنمایى اهواز»، (پایان‏نامه کارشناسى ارشد)، اهواز، دانشگاه شهید چمران، 1372.

2. تهمتن، کلثوم، «بررسى ارتباط شیوه‏هاى فرزندپرورى والدین و انگیزه پیشرفت در دانش‏آموران دختر و پسر مقطع راهنمایى شهرستان فسا»، (پایان‏نامه کارشناسى ارشد)، دانشگاه شیراز، دانشکده تحصیلات تکمیلى، 1377.

3. خداپناهى، محمدکریم، «انگیزش و هیجان»، تهران، انتشارات سمت، چاپ دوم، 1379.

4. خیرى، عامر، «مقایسه انگیزش پیشرفت بین دانشجویان ورزشکار و غیر ورزشکار دانشگاه‏هاى ایلام»، (پایان‏نامه کارشناسى ارشد)، دانشگاه تربیت معلم، دانشکده تربیت بدنى و علوم ورزشى، 1379.

5. دارابى، جعفر، «رابطه جوّ خانواده، پایگاه اجتماعى و مکان کنترل با انگیزش پیشرفت در دانش‏آموزان سال سوم متوسطه در سال تحصیلى 78 - 1377»، فصل‏نامه تعلیم و تربیت نشریه پژوهشکده تعلیم و تربیت وزارت آموزش و پرورش، سال هفدهم، شماره 3، شماره مسلسل67، پاییز 1380.

6. زارعى، علیرضا، «بررسى رابطه بین سبک‏هاى اسنادى و انگیزه پیشرفت با پیشرفت تحصیلى در میان دانش‏آموزان سال دوم رشته ریاضى دبیرستان‏هاى دولتى شهر اراک در سال تحصیلى 80 - 1379»، (پایان‏نامه کارشناسى ارشد)، تهران، دانشگاه تربیت معلم، دانشکده روان‏شناسى و علوم تربیتى، 1379.

7. سلمانى‏مقدم، زهرا، «بررسى رابطه وضعیت خوددرگیر و کاردرگیر با انگیزش پیشرفت و پیشرفت تحصیلى دانش‏آموزان سال سوم متوسطه شهرستان تبریز 80 ـ 1379»، (پایان‏نامه کارشناسى ارشد)، دانشگاه تبریز، دانشکده علوم تربیتى و روان‏شناسى، 1380.

8. شولتز دوان، و شولتز آلن سیدنى، نظریه‏هاى شخصیت، ترجمه: یحیى سیدمحمدى، تهران، انتشارات ویرایش، چاپ ششم، 1383.

9. فهیم‏زاده، صدیقه، «بررسى تأثیر آموزش راه‏بردهاى فراشناختى بر انگیزش پیشرفت دانشجویان دانشگاه اراک»، (پایان‏نامه کارشناسى ارشد)، دانشگاه الزهرا علیهاالسلام، دانشکده علوم تربیتى و روان‏شناسى، 1381.

10. محمدى‏زاده، رضا، «بررسى رابطه انگیزه پیشرفت با عملکرد دبیران دبیرستان‏هاى شهر بم»، (پایان‏نامه کارشناسى ارشد)، دانشگاه آزاد اسلامى، واحد کرمان، دانشکده ادبیات و علوم انسانى، 1377.

11. منظرى توکلى، علیرضا، «بررسى رابطه انگیزه پیشرفت، هسته کنترل و پیشرفت تحصیلى در بین دانش‏آموزان مقطع متوسطه»، (پایان‏نامه کارشناسى ارشد)، دانشگاه شیراز، 1375.

12. موسوى ده‏موردى، على، «رابطه خشنودى شغلى و انگیزه پیشرفت با سلامت روانى و مسئولیت‏پذیرى مربیان تربیتى مرد آموزشگاه‏هاى اهواز»، (پایان‏نامه کارشناسى ارشد)، اهواز، دانشگاه شهید چمران، دانشکده علوم تربیتى و روان‏شناسى، 1377.

13. نصیرى شیخانى، مهدى، «بررسى رابطه عوامل روانى با نگرش شغلى گروهى از دانشجویان شاغل و غیر شاغل دانشگاه شیراز»، (پایان‏نامه کارشناسى ارشد)، دانشگاه شیراز، 1373.

14. دارابى، جعفر، پاشا شریفى، حسن، «هنجاریابى مقیاس انگیزش پیشرفت هلمریچ براى دانش‏آموزان دوره متوسطه استان مازندران»، سارى، مرکز تحقیقات آموزش و پرورش استان مازندران، 1378.

15. سلیگمن، مارتین اى. پى، رایویچ کارن، کاکس لیزا جى، گیلهام جین، کودک خوش‏بین، ترجمه: فروزنده داورپناه، تهران، انتشارات رشد، چاپ اول، 1383.

16. آمدى، عبدالواحد بن محمد تمیمى، تصنیف غررالحکم و دررالکلم آمدى، تحقیق: المصطفى الدرایتى، قم، مرکز البحث والتحقیق للعلوم الاسلامیه، مکتب الاعلام الاسلامى، الطبعه الاولى، بى‏تا.

17. امام‏على علیه‏السلام، نهج‏البلاغه، ترجمه: سیدجعفر شهیدى، تهران، انتشارات انقلاب اسلامى، چاپ چهارم، 1372.

18. محدث، سیدجلال‏الدین، فهرست موضوعى شرح فارسى غرر و درر آمدى، انتشارات دانشگاه تهران، مجلد هفتم، 1346.

19. نورى، نجیب‏اللّه‏، «نقش خوش‏بینى در کاهش اضطراب»، مجله راه تربیت، شماره 3، قم، مرکز جهانى علوم اسلامى، 1386.

20. شیخ عباس قمى، سفینه البحار و مدینه الحکم و الآثار، ج 2، ایران، دار الاسوه لطباعه و النشر، چاپ دوم، 1416 ق.

ب) لاتین

1. Christopher Peterson, The Future of Optimi, Journal of American Psychologist, Volume 55, Issue 1, January, 2000.

2. Patricia A. Dunavold "Happiness, Hope, and Optimism", www. California State University, Northridge, 1997.

3. Daneen P. Deptulaa; Robert Cohen; Leslie C. Phillipsen; Sydney Ey, "Expecting the best: The relation between peer optimism and social competence", The Journal of Positive Psychology, Volume 1, Issue 3 July, 2006.

4. Karrie A. Shogren a; Shane J. Lopez a; Michael L. Wehmeyer a; Todd D. Little a; Cindy L. Pressgrove,"The role of positive psychology constructs in predicting life satisfaction in adolescents with and without cognitive disabilities: An exploratory study", The Journal of Positive Psychology, Volume 1, Issue 1 January, 2006.

5. Martin E. P. Seligman and Mihaly Csikszentmihalyi, Positive Psychology: An Introduction American Psychologist, Volume 55, Issue 1, January, 2000.

6. Petri, Herbert L, Motivation, theory, research, and applications, third Edition, wadsworth publishing, California, US, 1996.

7. Wanda Boyer, "Accentuate the positive: the relationship between positive explanatory style and academic achievement of prospective elementary teachers", Journal of Research in Childhood Education, September, 2006.

8. Cole, James S. and Denzine, Gypsy, M, "Achievement motivation and Personlity", Jornal of college reading and learning, 34 spring 2004. www. Eric.

9. Reeve, Johnmarshall, understanding Motivation and Emotion, Eral Mcpeek bublisher, third Edition, United State, 2001.

297 دانش‏پژوه کارشناسى ارشد روان‏شناسى مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس‏سره.

298 استاد راهنماى پژوهش و استادیار دانشگاه علوم پزشکى شهید بهشتى تهران.

299. «من اعتدل یوماه فهو مغبون»، شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج4، ص 381.

30070. Motivation for achievement.

30171. David McCelland.

30272. Petri, Herbert L.

30373. Henry Murray.

30474. Thematic Apperception Test (TAT).

30575. John Atkinson.

30676. Expectancy-value.

30777. Tendency to achievement.

30878. Tendency to avoid failure.

30979. Motive for success.

31080. Probablity of success.

31181. Incentive value of achieveing success.

31282. Motive to avoid failure.

31383. Subjective probablity of failure.

31484. Incentive value of failure.

31585. Competence.

31686. Mastery.

31787. Independence training.

31888. Self reliance.

31989. Outonomy.

32090. High performance aspirations.

32191. High standard of exellence.

32292. High ability self concept.

32393. Positive value for achievement related pursuits.

32494. Independence training.

32595. Mastery learning.

32696. Care training.

32797. Ames & Ames.

32898. Perception of high ability.

32999. Adoption of a mastiry orientation.

330100. High expectation for success.

331101. Strong valuing of achievement.

332102. Optimistic attributional style.

333103. Seekikn Optimal challenge.

334104. Martin E. P. sligman.

335105. Learned helplessness.

336106. Explanatory style.

337107. Permanence.

338108. Pervasiveness.

339109. Personalization.

340110. Attributional style.

341111. Optimistic explantory style.

342112. Locus of control.

343113. Felson & philips.

344114. Karrie A. shogren.

345115. Shane J. Lopez.

346116. Michael L. Whmeyer.

347117. Todd D. Little.

348118. Cindy L. Pressgrove.

349119. Involvement ego.

350120. Involvement task.

351121. General optimism.

352122. Dynamic optimism.

353. عبدالواحد، آمدى، غرر الحکم، ح4816.

354. نهج البلاغه، نامه 53.

355. على بن عیسى اربلى، کشف‏الغمة، ج 2، ص 208.

356. غرر الحکم، ح 5323.

357. مستدرک الوسائل، ج 9، ص 145.

358. تصنیف غرر الحکم، ص254، ح 5333.

359. همان، ص253، ح 5331.

360. همان، ص 254.

361. کشف‏الغمة، ج 2، ص 208.

362. تصنیف غرر الحکم، ص263، ح 5671.

363. همان، ح 5318.

364. همان، ح4824.

365. همان، ح4834.

366. همان، ح8457.

367. همان، ح5667.

368. میزان الحکمه، ماده ظن، ج 5، ص 625.

369. عوالى اللآلى، ج 1، ص27، ح9.

370. تصنیف غرر الحکم، ص 263، ح 5668.

371. غرر الحکم، ح5323.

372. تصنیف غرر الحکم، ص 263، ح5668.

373. میزان الحکمه، ماده ظن، ج 5، ص 627.

374. تصنیف غرر الحکم، ص 264، ح 5687.

375. شیخ عباس قمى، سفینة البحار، ج2، ص111.

376. تصنیف غرر الحکم، ص 263، ح5673.

377. همان، ح5672.

378. همان، ح5670.

379. همان، ح5679.

380. همان، ح5680.

381. همان، ص 263، ح، 5675.

382. سنن بیهقى، ج 6، ص 85.

383. شهید ثانى، کشف الریبه، ص 22 ـ 23.

384. محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج71، ص165.

385. غرر الحکم، ح 8950.

386. همان، ص264، ح5690.

387. نهج البلاغه فیض الاسلام، نامه 53، قسمت 16، ص998.

388. تصنیف غررالحکم، ص 263، ح 5665 و 5666.

389. غرر الحکم، ح10511.

390. همان، ح10534.

391123. Holmerich Ahcievement Motivation Test.

392124. Spense.

393125. Optimism test.

394126. www.testcafe.com

395127. stepwise.

396128. R

397129. R Square.

398130. Adjusted R Square.

399131. Std. Error of the Estimate.

400132. Backward.

401133. Children Attrbutional Style Questionnaire.

402134. Shirley M. Yates.

403135. Gregory C.R. Yates.

404136. R.Mark Lippett.

405137. Boil.

406138. Harris S.M.

407139. Psychological well-being.

408140. Tony Cassidy.

409141. Wanda Boyer.

410142. Content analysis of vrbatim expenctations.

411143. peterson.

412144. Luborsky.

413145. Csikszentmilalyi.

414146. Christopher Peterson.

415147. Good mood.

416148. Peer optimism.

417149. Social competence.

418150. Daneen P.Deptula.

419151. Robert Cohen.

420152. Leslie C. phillipsen.

421153. Sydkey Ey.

422 دانش‏پژوه کارشناسى ارشد روان‏شناسى بالینى مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قم.

423 استاد راهنماى پژوهش و استادیار دانشگاه علوم پزشکى شهید بهشتى تهران.

424154. Argyle . Michael & Martin , M & Lu , L

425155. Furnham & Brewing , C

426156. Hotard , S . R & McFatter , R . M

427157. Mayers , D . G & Diener , E

428158. Costa , P . T & Mc Care , R . R

429159. Francis , L . J & Brewing , C

430160. Pavot , W & Diener , E & Fugita , F

431161. Static extroversion.

432. برگرفته از: عبداللّه‏ جوادى آملى، انتظار بشر از دین، 1380.

433. رعد: 28.

434162. Watson , D & Clark , L . A

435163. Schumann , M

436164. Myers, D . G.

437165. Inglehart , R

438166. The Psychology of Happiness.

439167. Beck Depression Inventory (BDI)

440168. Aaron T . Beck

441169. Ward , C . H

442. در این منبع، به اسامى همکاران اشاره‏اى نشده بود.

443170. Hamilton Depression Scale.

444171. Zung Scale.

445172. Hersen , M & Bellack.

446173. Williams, J.J

447174. Oxford Happiness Inventory (OHI)

448175. Noor, N.M

449176. Francis , L . J & Brewing , C

450177. Reliability.

451178. Spearman-Brown.

452179. Diener.

453180. Lucas.

454181. Oishi.

455. «ذکر اللّه‏ مسرّة کل متقٍ ولذة کل موقنٍ»، تصنیف غررالحکم، شماره 3653، ص 189.