روان شناسی و دين

بررسى رابطه میان شادکامى با جهت‏گیرى مذهبى و شادکامى روان‏شناختى و افسردگى در دانش‏پژوهان مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قم در سال تحصیلى 86 - 1385

کاظم على‏محمدى422

مسعود جان‏بزرگى423

چکیده

هدف این پژوهش، آزمودن این فرضیه است که آیا میان آموزه‏هاى دینى (اگر به صورت شاخص‏هاى اندازه‏پذیر تبدیل شوند) در حوزه شادکامى با شادکامى روان‏شناختى و افسردگى رابطه‏اى وجود دارد؟ همچنین آیا بر اساس منابع مذهبى مى‏توان ابزارى ساخت که شادکامى افراد را بسنجد؟ پژوهش حاضر، این رابطه را در 42 نفر از دانش‏پژوهان متأهل مرد و زن در سطح کارشناسى و کارشناسى ارشد مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس‏سره شهر قم بررسى کرده است. بدین منظور، پرسش‏نامه‏اى از مؤلفه‏هاى شادکامى در روایت‏هاى معصومین علیهم‏السلام تهیه و اعتباریابى شد و سپس همراه با پرسش‏نامه شادکامى آکسفورد و سیاهه افسردگى بک، بر روى گروه نمونه اجرا گردید. آن‏گاه داده‏ها با استفاده از روش هم‏بستگى گشتاورى پیرسون تجزیه و تحلیل شدند. نتایج نشان دادند میان شادکامى دینى با شادکامى روان‏شناختى رابطه معنادار مثبت و با افسردگى، رابطه معنادار منفى وجود دارد. با توجه به این رابطه، از این پژوهش برآمد که بر اساس منابع مذهبى مى‏توان ابزارى ساخت که شادکامى افراد مذهبى و غیر مذهبى را بسنجد. همچنین رابطه معکوس میان شادکامى و افسردگى نشان مى‏دهد که مى‏توان مداخله‏هایى ترتیب داد تا سبک زندگى افراد افسرده، به گونه‏اى با تمرین مؤلفه‏هاى شادکامى دینى تغییر کند.

کلید واژه‏ها: سنجش شادکامى دینى، شادکامى روان‏شناختى، شادکامى آکسفورد، افسردگى.

مقدمه

یکى از بحث‏هایى که در حوزه شخصیت و روان‏شناسى سلامت، اهمیت دارد، موضوع شادکامى است. به باور برخى از پژوهشگران، شادکامى سه جزء اساسى دارد: «هیجان مثبت»، «رضایت از زندگى» و «نبود هیجان‏هاى منفى» همچون افسردگى و اضطراب. این پژوهشگران دریافتند که روابط مثبت با دیگران، هدف‏مند بودن زندگى، رشد شخصیتى، دوست داشتن دیگران و زندگى، از اجزاى شادکامى هستند. (آرگیل، مارتین و لو،424 1995 به نقل از: على‏پور، نوربالا، اژه‏اى و مطیعیان، 1379ه.ش) افزون براین، بیشتر بررسى‏ها (براى نمونه، آرگیل و لو، 1990م.؛ فارنهام و بروینگ،4251990م.؛ هوتارد و همکاران،426 1989م.؛ مایزر و داینر،427 1989م. و کوستا و مککر،428 1980م.) نشان مى‏دهند که شادکامى یک ویژگى شخصیتى است. نیز دربسیارى از پژوهش‏ها (از جمله پژوهش آرگیل و لو، 1998م.؛ فرانسیس و همکاران،4291998م. و پاووت و همکاران،430 1990م.) شادکامى را با «برون‏گردى با ثبات»431 درنظریه آیزنک معادل دانسته‏اند.

از سوى دیگر، چون دین الهى به حقیقت انسان و نیازهاى او توجه دارد و برنامه همه‏جانبه‏اى را براى زندگى وى ارائه مى‏دهد،432 پاى‏بندى به ارزش‏ها و آموزه‏هاى دینى که مبتنى بر ویژگى‏ها و نیازهاى فطرى انسان است تأمین کننده آرامش، سلامت روان، بهزیستى و شادکامى دین‏داران خواهد بود. خداى متعال درباره اهل هدایت مى‏فرماید:

الذّین آمَنوا وَتَطمَئِنُّ قُلُوبُهم بِذِکْرِ اللّه‏، اَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ القُلُوبُ؛433 آنان کسانى هستند که ایمان آورده‏اند و دل‏هایشان به یاد خدا مطمئن است؛ آگاه باشید که با یاد خدا دل‏ها آرامش مى‏یابد.

بررسى‏ها نشان داده‏اند مذهبى بودن با عاطفه مثبت هم‏بستگى مستقیم و با عاطفه منفى رابطه معکوس دارد. (واتسون و کلارک،434 1992م. به نقل از: هادیان‏فرد، 1384ه.ش)اسکامن435 (2002 م.) مذهب را یکى از عوامل تأثیرگذار بر رفتار و شناخت مى‏داند ومى‏گوید بسیارى از جنبه‏هاى مذهب بر امید، خوش‏بینى، همدلى، پیوندجویى، عفو و بخشش تأکید مى‏کنند و پیوسته از تجاوز و رفتارهاى ضداجتماعى مانند فساد، خودفروشى و دزدى نهى کرده است. هر دو جنبه مذهب، یعنى پرداختن به فعالیت‏هاى مثبت و دورى از فعالیت‏هاى منفى، باعث پدیدآمدن احساس ارزش مثبت در پیروان ادیان مى‏شود. بررسى‏هاى انجام شده در ایالت متحده امریکا نشان داده‏اند مردمى که خود را معنوى‏تر و مذهبى‏تر مى‏دانند، سطوح بالاترى از شادکامى را گزارش مى‏کنند و حضور در کلیسا و آیین‏هاى دینى، با احساس بهزیستى رابطه مثبتى دارد (میرز،4362000م. و اینگلهارت،437 1990 م.) همچنین پژوهش‏هاى مختلف در زمینه سلامتروان، نشان مى‏دهد که اساسى‏ترین مسئله در شخصیت سالم، وحدت روان و تعهد مذهبى است. (جلالى تهرانى، 1377، به نقل از: سلطانى زرندى، 1377)

با توجه به اهمیت و تأثیر مثبت آموزه‏هاى دینى بر سلامت روان و شادکامى انسان، پژوهش‏هاى زیادى در این زمینه در ایران انجام یافته و نتایج مهمى گزارش شده است. (براى مثال ر.ک: کاظمى، کریمى، انصارى، حسینى و وزیرى‏نژاد، 1385) یک بررسى درباره تأثیر روزه بر بهداشت روان و افسردگى دانشجویان، نشان داد که روزه رمضان مى‏تواند عامل مهمى در جهت کاستن از میزان افسردگى و بالا بردن سلامت روانى باشد. هادیان‏فرد (1384) گزارش کرد افرادى که بر مبناى باورهاى دینى عمل مى‏کنند، احساس ذهنى و بهزیستى بالاترى دارند. پناهى (1382) میان میزان پاى‏بندى به نماز و سطح اضطراب در دانش‏آموزان، رابطه معکوسى به دست آورد. حیدرى (1382) نشان داد که میان جهت‏گیرى مذهبى و رضامندى از زندگى زناشویى، رابطه مثبت معنادارى وجود دارد.

در زمینه شادکامى روان‏شناختى، یکى از مهم‏ترین و گسترده‏ترین پژوهش‏ها را آرگیل انجام داد. وى حاصل پژوهش‏هایش را در کتابى با عنوان روان‏شناسى شادى438 گزارشکرده است. در ایران، با توجه به بررسى‏هاى انجام شده در سایت‏هاى معتبر علمى و نشریه‏هاى علمى و پژوهشى، پژوهش اکبریان و خوشه‏مهرى (1382) اهمیت دارد. آنان در یک بررسى توصیفى ـ تحلیلى درباره رابطه عمل به باورهاى دینى با شادکامى دانشجویان، میان این دو، رابطه معنادار مثبتى به دست آورده‏اند. همچنین در مقاله‏اى به قلم کُرمى نورى، مکرى، محمدى‏فر و یزدانى (1381) با عنوان «مطالعه عوامل مؤثر بر احساس شادى و بهزیستى در دانشجویان»، مؤلفه‏هایى مانند سلامت بدنى، همسر مناسب، استقلال در تصمیم گیرى، وضعیت اقتصادى، شغل مناسب، احساس پیشرفت، عمل به دستورهاى دینى، پایگاه اجتماعى و هیجان‏خواهى بررسى شده است.

در حوزه شادکامى از نگاه دین، تنها پژوهشى که تا زمان تدوین این مقاله به دست آمد، نوشته داودى کهکى (1382) با عنوان «شادابى و نشاط از دیدگاه آیات و روایات تفسیرى» بود. در این پژوهش توصیفى، شناخت خالق، شناخت خود، شناخت صحیح هدف، انجام عبادت و توجه به وعده‏هاى الهى، به عنوان عوامل شادابى، و حسد، ناامیدى، اختلاف و نفاق با عنوان موانع نشاط معرفى شده است.

چون نبود پژوهشى که به طور مستقیم رابطه میان مؤلفه‏هاى شادکامى در روایات را با شادکامى روان‏شناختى و افسردگى بررسى کند، احساس مى‏شد، در پژوهش حاضر کوشیده‏ایم به این پرسش‏ها پاسخ دهیم که آیا میان شادکامى با جهت‏گیرى مذهبى و شادکامى روان‏شناختى و افسردگى رابطه‏اى وجود دارد؟ آیا میان نمره‏هاى زنان و مردان، در اینجا تفاوتى وجود دارد؟ و اینکه آیا بر اساس منابع مذهبى مى‏توان ابزارى ساخت که شادکامى افراد را بسنجد؟ براى این منظور، پرسش‏نامه‏اى از مؤلفه‏هاى شادکامى در روایت‏هاى معصومین علیهم‏السلام تهیه و اعتباریابى شد. در ادامه، نمره حاصل از آن با نمره به دست آمده از اجراى پرسش‏نامه شادکامى آکسفورد و سیاهه افسردگى بک مقایسه مى‏شود و با توجه به پژوهش‏هاى دیگرى که به بخشى از آنها اشاره شد، این فرضیه را مطرح مى‏کنیم که میان مؤلفه‏هاى شادکامى در روایات با شادکامى روان‏شناختى، رابطه معنادار مثبت و با افسردگى رابطه معنادار منفى وجود دارد.

روش پژوهش

جامعه و نمونه: جامعه آمارى این پژوهش را دانش‏پژوهان زن و مرد متأهل در سطح کارشناسى و کارشناسى ارشد سال تحصیلى 86 ـ 1385 مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس‏سره شهر قم تشکیل داده است. در این جامعه، محدودیت سنّى، نوع رشته تحصیلى، وضعیت اقتصادى، اجتماعى، سیاسى، فرهنگى و متغیرهایى مانند آن در نظر گرفته نشده است. گروه نمونه شامل 42 نفر (52 درصد مرد و 48 درصد زن) از دانش‏پژوهان هستند که به صورت تصادفى نظام‏دار انتخاب شدند. افراد نمونه، شامل طلبه‏هایى مى‏شوند که دست‏کم سطح یک حوزه علمیه را به پایان رسانده‏اند. (میانگین سنى 6/30 سال با دامنه 20ـ49 و میانگین مدت ازدواج 8/8 سال با دامنه1 ـ 26 سال)

پس از تشریح هدف‏هاى پژوهش و جلب مشارکت و همکارى آزمودنى‏ها، پرسش‏نامه‏ها به صورت فردى یا گروهى در اختیارشان قرار گرفت تا در فرصت مناسب، پرسش‏نامه‏ها را تکمیل کنند.

ابزارهاى پژوهش

سیاهه افسردگى بک ((BDI:439 در انجام این پژوهش، به منظور سنجش نمره افسردگىآزمودنى‏ها، از سیاهه افسردگى بک استفاده شد. این مقیاس، شناخته شده‏ترین و پرکاربردترین ابزار غربال‏گرى و تشخیص میزان افسردگى است که نخستین بار در سال 1961م. از سوى بک440 و وارد441 معرفى شد و در سال 1978م. تجدید نظر و منتشرگردید. (مهرابى‏زاده هنرمند، 1375 به نقل از: على‏پور، نوربالا، اژه‏اى و مطیعیان، 1379) در پژوهش‏هاى مختلف، فراوان از مقیاس بک استفاده مى‏شود. فرم بلند و کوتاه (21 و 13) ماده‏اى آن نیز تهیه شده است که هم‏بستگى میان این دو، بین 89/0 تا 97/0 گزارش شده است. (همان منبع) بک و همکاران442 (1978م.)، همسانى درونى مواد آن را بین 73/0 تا 92/0 با میانگین 86/0 گزارش کرده‏اند. با روش بازآزمایى نیز، برحسب فاصله زمانى، اعتبار 48/0 تا 86/0 به دست آمده است. هم‏بستگى آن با «مقیاس افسردگى هامیلتون»443 73/0 با مقیاس خودسنجى زونک444 76/0 و با مقیاس افسردگى MMPI74/0 بوده است. پژوهش‏هاى تحلیل عاملى نشان داد که تنها یک عامل یا افسردگى در آن وجود دارد. فرم کوتاه این مقیاس را، دادستان و منصور (1367) در ایران هنجاریابى کرده‏اند و براى فرم بلند آن، گل‏رضایى (1374، به نقل از: على‏پور و همکاران، 1379) آلفاى 87/0 را گزارش کرده است. همچنین گودرزى (1381، به نقل از: راستى و تقوى، 1385) اعتبار سیاهه افسردگى بک را از طریق محاسبه ضریب همسانى درونى 84/0 و ضریب اعتبار حاصل از روش دونیمه‏سازى را 70/0 به دست آورده است. این مقیاس، در تمامى قشرها و محیط‏هاى اجتماعى قابل اجراست و وابسته به فرهنگ نیست. (هرسن وبلاک،445 1985به نقل از: فرخى، گیلانى، زمانى و حدادى کوهسار، 1385) مزیت دیگر این تست آن است که براى اندازه‏گیرى افسردگى، هم در جمعیت بالینى و هم در جمعیت بهنجار اعتبار دارد. (ویلیامز،446 1984 به نقل از: همان) فرم بلند این مقیاس که در پژوهش حاضر استفاده شدهاست، 21 گروه جمله دارد که جمله‏ها از صفر تا 3 مرتب شده‏اند و حداکثر نمره‏ها 63 است. سیاهه افسردگى بک، 21 جنبه از افسردگى را ارزیابى مى‏کند که به قرار زیر است: خلق افسرده، ناامیدى نسبت به آینده، احساس شکست، احساس گناه، نارضامندى، احساس تنبیه، ناامیدى از خود، گرایش‏هاى خودکشى، گرایش به گریستن، زودرنجى، بى‏علاقگى به مردم، ناتوانى در تصمیم گیرى، تصور فرد از ظاهر خود، ناتوانى در کار، بى‏خوابى، خستگى‏پذیرى، بى‏اشتهایى، کاهش وزن، نگرانى در مورد سلامت خود و کاهش میل جنسى.

پرسشنامه شادکامى آکسفورد (OHI):447 این پرسش‏نامه را آرگیل و لو در سال 1989 م. تهیهکرده‏اند. از آنجا که آزمون بک یکى از موفق‏ترین مقیاس‏هاى افسردگى بوده است، آرگیل پس از رایزنى با بک، بر آن شد تا جمله‏هاى مقیاس افسردگى بک را معکوس کند. بدین ترتیب، 21 ماده تهیه شد. سپس 11 ماده به آنها افزوده شد تا جنبه‏هاى دیگر شادکامى را دربرگیرند. سپس این مقیاس 32 ماده‏اى روى تعدادى دانشجو اجرا شد و از آنها خواسته شد تا گزینه‏ها را مرتب کنند و درباره روایى صورى جمله‏ها نیز داورى کنند. این امر سبب تغییر برخى مواد و حذف 3 ماده دیگر شد. آرگیل و همکاران (1995م. به نقل از: على‏پور و همکاران، 1379) ضریب آلفاى 90/0 را با 1347 آزمودنى، فارنهام و بروینگ (1990م. به نقل از: همان) آلفاى 87/0 را با 101 آزمودنى، نور448 (1993م. بهنقل از: همان) با فرم کوتاه‏ترى آلفاى 84/0 را با80 آزمودنى و فرانسیس و همکاران449(1998م.) آلفاى کرونباخ 92/0 به دست آورده‏اند. (همان) در ایران، نوربالا و على‏پور (1385) در یک بررسى مقدماتى، پایایى و روایى پرسش‏نامه شادکامى آکسفورد با 101 آزمودنى دانشجو، آلفاى کرونباخ 93/0 و ضریب اعتبار حاصل از روش دونیمه‏سازى را 92/0 به دست آوردند. در این آزمون، هر 29 ماده شامل4 جمله مرتب شده شبیه سیاهه افسردگى بک است که نمره‏گذارى جمله‏ها از 0 تا 3 است. بدین ترتیب، بالاترین نمره آزمودنى مى‏تواند 87 باشد.

به منظور استفاده از این پرسش‏نامه، متن انگلیسى آن از کتاب روان‏شناسى شادى آرگیل (2001م.) به فارسى ترجمه گردید. صحت ترجمه را یکى از استادان روان‏شناسى بالینى و یکى از فارغ‏التحصیلان مقطع کارشناسى ارشد رشته روان‏شناسى بالینى تأیید کردند و سپس پرسش‏نامه روى 42 آزمودنى اجرا شد. بررسى اعتبار450 مواد پرسش‏نامه نشان داد که تماممواد 29 گانه آن با نمره کل، هم‏بستگى بالایى دارند. آلفاى کرونباخ 924/0 و ضریب پایایى حاصل از روش دونیمه‏سازى اسپیرمن‏ـ براون451 برابر با 941/0 به دست آمد.

پرسش‏نامه شادکامى دینى: این پرسش‏نامه با استفاده از مؤلفه‏هاى شادکامى برگرفته از احادیث معصومین علیهم‏السلام ساخته شد. براى این منظور، نخست روایت‏هایى که به بحث شادکامى مربوط مى‏شد، از متون مختلف روایى استخراج شد و با تحلیل محتواى روایات، تعدادى مؤلفه شادکامى به دست آمد. سپس براى هر کدام از این مؤلفه‏ها، بر اساس سبک پرسش‏نامه شادکامى آکسفورد، 29 ماده چهار جمله‏اى تنظیم گردید و از 0 تا 3 نمره‏گذارى شد. براى بررسى روایى صورى پرسش‏نامه، اصل پرسش‏نامه به همراه روایت‏هایى که این مؤلفه‏ها از آنها استخراج شده بود، در اختیار شش تن از استادان و کارشناسان روان‏شناسى آگاه به علوم اسلامى گذاشته شد و از آنها خواسته شد تا میزان صحت این استنباط را براى هر ماده از 0 تا 9 (کاملاً نادرست تا کاملاً درست) نمره‏گذارى کنند. میزان هم‏بستگى نمره‏هاى استادان برابر با 68/0 و میانگین نمره‏گذارى ایشان برابر با 38/7 (با دامنه 069/7 ـ 724/7) بود. این امر بیانگر آن است که استنباط پژوهشگر از روایت‏ها در حد قابل قبولى است. در بررسى اعتبار پرسش‏نامه، آلفاى کرونباخ 627/0 و ضریب پایایى حاصل از روش دونیمه‏سازى اسپیرمن‏ـ براون برابر با 614/0 به دست آمد. این نشان مى‏دهد که اعتمادپذیرى آزمون مناسب است. این پرسش‏نامه، 29 مؤلفه دینى را ارزیابى مى‏کند که عبارتند از: ذکر، دورى از گناه، انجام دادن وظایف و واجبات دینى، ورزش و تحرک، دوستان خوب، مسافرت، شرکت در مجالس دینى، نماز شب، شوخى و مزاح، دورى از افراد دنیاطلب، دورى از حسد، صبر و تحمل، دورى از کینه‏ورزى، تبسم و خنده، احساس حاصل از تبسم و خنده، گریه از گناه و در عزاى اهل‏بیت علیهم‏السلام، احساس حاصل از گریه، حسن خلق، آمیزش جنسى با همسر، وسعت روزى، خوش‏بینى، استفاده از فرصت‏ها، کنترل نگاه، درد دل با افراد رازدار، رضا به تقدیر الهى، نظم و برنامه‏ریزى، دورى از تکلف و تجمل، همسر شایسته و زیستن در حال.

طرح پژوهش

با توجه به اینکه پژوهش حاضر از نوع هم‏بستگى است و داده‏هاى به دست آمده بر اساس مقیاس فاصله‏اى نمره‏هاى آزمودنى‏ها در اختیار قرار مى‏گیرد، پس از توصیف داده‏ها در قالب جدول‏هاى توصیفى، نتیجه‏هاى به دست آمده از اجراى پرسش‏نامه در مقیاس‏هاى یاد شده بر اساس فرمول هم‏بستگى گشتاورى پیرسون و آزمون t مستقل تجزیه و تحلیل مى‏شود. به منظور تجزیه و تحلیل داده‏ها از نرم‏افزار تحت ویندوزspss نسخه 11 استفاده خواهد شد.

یافته‏هاى پژوهش

براى پاسخ‏گویى به این پرسش اصلى پژوهش که آیا بین نمره‏هاى حاصل از پرسش‏نامه شادکامى دینى و شادکامى روان‏شناختى رابطه‏اى وجود دارد؟ نتیجه‏هاى به دست آمده از تجزیه و تحلیل داده‏ها (نمودار شماره 3)، بیانگر معنادار بودن هم‏بستگى است. این هم‏بستگى مثبت و برابر با 532/0 در سطح معنادارى () است.

همچنین در پاسخ به این پرسش که آیا بین نمره‏هاى شادکامى دینى و افسردگى رابطه وجود دارد؟ با توجه به یافته‏ها (نمودار شماره 3) پاسخ این پرسش نیز مثبت است و بین شادکامى دینى و افسردگى بک، هم‏بستگى منفى برابر با 515/0 در سطح معنادارى () به دست آمد. افزون بر اینکه در این پژوهش، بین نمره شادکامى آکسفورد و افسردگى بک، هم‏بستگى منفى برابر با 74/0 به دست آمد. در پاسخ به این پرسش فرعى پژوهش که آیا میان نمره‏هاى زنان و مردان تفاوت معنادارى وجود دارد؟ با استفاده از آزمون t براى دو گروه مستقل، دو گروه زن و مرد با هم مقایسه شدند. با توجه به یافته‏ها (نمودار شماره 6) پاسخ به این پرسش منفى است و بین این دو گروه تفاوت معنادارى یافت نشد. البته با توجه به یافته‏ها (نمودار شماره 4 و 5) بین این دو گروه از یک جهت تمایز وجود دارد؛ به این معنا که میزان هم‏بستگى نمره شادکامى دینى و نمره شادکامى روان‏شناختى در دانش‏پژوهان مرد در مقایسه با دانش‏پژوهان زن بیشتر است. در مقابل، میزان هم‏بستگى بین نمره شادکامى دینى و نمره افسردگى در دانش‏پژوهان زن نسبت به دانش‏پژوهان مرد بیشتر است.

نتیجه گیرى

بنابر یافته‏هاى پژوهش، نخستین فرضیه پژوهش که بیان مى‏داشت بین نمره شادکامى دینى و شادکامى روان‏شناختى هم‏بستگى معنادار و مثبتى وجود دارد، تأیید شد. این فرضیه نیز که بین نمره افسردگى و نمره شادکامى دینى، هم‏بستگى معنادار و منفى وجود دارد تأیید مى‏شود. همچنین یافته‏هاى این پژوهش با داده‏هایى از زمینه‏یابى‏ها در ملیت‏هاى مختلف که نشان مى‏دهد افراد مذهبى فعال، میزان بالاترى از شادمانى را گزارش مى‏کنند (دینر،452 لوکاس453 و اویشى،454 2002 به نقل از: هادیان‏فرد، 1384) و یااینکه مذهبى بودن با عاطفه مثبت، هم‏بستگى مستقیم و با عاطفه منفى، رابطه‏اى معکوس دارد (واتسون و کلارک، 1992م. به نقل از: همان) هم‏سویى دارد. از این رو، باور داشتن و عمل به رهنمودهاى دینى از مهم‏ترین عوامل پدیدآورنده احساس شادکامى است. در تبیین این رابطه، با استناد به آیات شریفه «آنها کسانى هستند که ایمان آورده‏اند و دل‏هایشان به یاد خدا مطمئن است؛ آگاه باشید که با یاد خدا دل‏ها آرامش مى‏یابد» (رعد:28) و « هر که از هدایت من پیروى کند، هرگز بیمناک و اندوهگین نخواهد شد» (بقره:38) و آیات مشابه دیگر و حدیث امام على علیه‏السلام که فرمود «یاد خدا موجب شادمانى هر متّقى و لذت هر اهل یقینى است»،455 مى‏توان گفت یکى از پى‏آمدهاى ایمان به خداوند متعال و عمل ایمانى، آرامش درون و شادکامى مؤمنان است. البته با توجه به شدت و ضعف ایمان در افراد، مراتب این آرامش نیز متفاوت است.

در پاسخ به این پرسش فرعى که آیا میان گروه مردان و زنان تفاوت معنادارى وجود دارد یا نه؟، تفاوت معنادارى یافت نشد. یافته‏هاى این پژوهش با ادبیات پژوهشى در مورد افسردگى که شیوع آن را در میان زنان بیشتر گزارش مى‏کند، هم‏خوانى ندارد. در تبیین این ناهم‏خوانى، مى‏توان گفت چون این پژوهش، در میان افراد مذهبى اجرا شد و زندگى مذهبى و عمل به باورهاى دینى در کاهش نمره افسردگى تأثیر شگرفى دارد، بنابراین تفاوتى در این زمینه میان مردان و زنان به دست نیامد. البته براى اطمینان از نتیجه به دست آمده، پژوهش‏هاى بیشترى در این زمینه لازم است.

همچنین پژوهش حاضر نشان داد که بر اساس منابع مذهبى و آموزه‏هاى اهل‏بیت علیهم‏السلاممى‏توان ابزارى ساخت که شادکامى افراد ـ مذهبى و غیرمذهبى ـ را اندازه‏گیرى کند (با ملاحظه هم‏بستگى مثبت و معنادار میان شادکامى دینى و شادکامى روان‏شناختى).

این پژوهش، یافته‏هاى سودمندى درباره رابطه مؤلفه‏هاى دینى با شادکامى و افسردگى به دست مى‏دهد، ولى با محدودیت‏هایى از جمله اندک بودن نمونه آزمودنى‏ها، یعنى دانش‏پژوهان مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قم همراه است که لازم است در جمعیت‏هاى مختلف و گروه‏هاى سنى دیگر انجام گردد و یافته‏ها با یکدیگر مقایسه شوند. همچنین با توجه به فضاى دینى حاکم بر مؤسسه، چه بسا پاسخ‏گویان، به صراحت باورهاى خویش را نگویند یا بکوشند خود را بهتر از آنچه هستند نشان دهند. این امر مى‏تواند بر یافته‏هاى به دست آمده در این پژوهش تأثیر بگذارد. از این رو تعمیم یافته‏ها باید با احتیاط انجام شود.

سخن آخر اینکه چون درباره ارتباط میان مؤلفه‏هاى شادکامى دینى با شادکامى روان‏شناختى و افسردگى پژوهشى انجام نشده است، انجام پژوهش‏هاى بیشتر در این زمینه پیشنهاد مى‏شود.

نمودار شماره (1) ـ شاخص‏هاى توصیفى و جمعیت‏شناختى نمونه مورد مطالعه

جنسمذکر مؤنثسنمدت ازدواجمیانگین نمرات شادکامى دینىمیانگین نمرات شادکامى آکسفوردمیانگین نمرات افسردگىحجم نمونه2220میانگین انحراف استاندارد 643/30514/6 829/8426/7 25/59628/9 738/41283/12 458/11056/7

نمودار شماره (2) ـ شاخص‏هاى توصیفى نمونه مورد مطالعه در افسردگى و شادکامى

میانگینانحراف استانداردحجم نمونهافسردگى4583/1105642/742شادکامى روان‏شناختى7381/4128336/1242شادکامى دینى2486/5962839/942نمودار شماره (3) ـ هم‏بستگى بین شادکامى دینى، شادکامى روان‏شناختى و افسردگى نمونه مورد مطالعه

شادکامى دینىشادکامى آکسفوردافسردگىشادکامى دینى1532/0512/0-شادکامى آکسفورد174/0-افسردگى1حجم نمونه424242در سطح معنادارى P<0/01

نمودار شماره (4) ـ هم‏بستگى بین شادکامى دینى، شادکامى روان‏شناختى و افسردگى در گروه دانش‏پژوهان زن

شادکامى دینىشادکامى آکسفوردافسردگىشادکامى دینى1* 487/0** 612/0 -شادکامى آکسفورد1** 838/0 -افسردگى1حجم نمونه202020*. در سطح معنادارى P<0/05

**. در سطح معنادارى P<0/01

نمودار شماره (5) ـ هم‏بستگى بین شادکامى دینى، شادکامى روان‏شناختى و افسردگى در گروه دانش‏پژوهان مرد

شادکامى دینىشادکامى آکسفوردافسردگىشادکامى دینى1** 655/0* 442/0 - شادکامى آکسفورد1** 604/0 -افسردگى1حجم نمونه222222*. در سطح معنادارى P<0/05

**. در سطح معنادارى P<0/01

نمودار شماره (6) ـ آزمون t مستقل براى داده‏هاى دو گروه مردان و زنان

جنسیتمیانگینانحراف استانداردTP<0/0001شادکامى دینىمردزن434020481/1039033/14694/0492/0شادکامى آکسفوردمردزن35/1067/1267959/642782/7065/0 -293/0افسردگىمردزن49/5808/6088428/739949/11530/0 -599/0

منابع

الف) فارسى

* قرآن کریم.

1. آرگیل، مایکل، روان‏شناسى شادى، ترجمه: مسعود گوهرى انارکى، حمید طاهرنشاط‏دوست، حسن پالاهنگ، فاطمه بهرامى، اصفهان، جهاد دانشگاهى واحد اصفهان، چاپ دوم، 1383.

2. آمدى، عبدالواحد بن محمد، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، تحقیق: مصطفى درایتى و حسین درایتى، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، چاپ دوم، 1378.

3. اکبریان، مهدى و خوشه‏مهرى، گیتى، بررسى رابطه عمل به باورهاى دینى و شادکامى دانشجویان، 1383.

به نقل از: 21/11/85، WWW.Mehrnews.com

4. پناهى، على‏احمد، بررسى رابطه میزان تقید به نماز و سطح اضطراب دانش‏آموزان سال دوم دبیرستان شهرستان قم، مقطع سنى 16 سال در سال تحصیلى 82 - 81، پایان‏نامه کارشناسى ارشد، کتاب‏خانه مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قم، 1382.

5. جوادى آملى، عبداللّه‏، انتظار بشر از دین، تحقیق و تنظیم: محمدرضا مصطفى‏پور، قم، اسراء، چاپ اول، 1380.

6. حیدرى، مجتبى، بررسى رابطه جهت‏گیرى مذهبى و رضامندى از زندگى زناشویى در خانواده‏هاى معلمان مرد شهرستان قم، پایان‏نامه کارشناسى ارشد، کتاب‏خانه مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قم، 1382.

7. داودى کهکى، محمدرضا، شادابى و نشاط از دیدگاه آیات و روایات تفسیرى، پایان‏نامه کارشناسى ارشد، کتاب‏خانه مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قم، 1382.

8. راستى، على و سیدمحمدرضا تقوى، مقایسه سوگیرى حافظه صریح نسبت به پردازش اطلاعات هیجانى منفى در بیماران مبتلا به اضطراب منتشر، افسردگى اساس و افراد بهنجار، مجله روان‏شناسى، ش 39، 1385.

9. سلطانى زرندى، احمد، بررسى تأثیر روزه‏دارى در ماه مبارک رمضان بر وضعیت روانى، پایان‏نامه دکترى، دانشگاه علوم پزشکى کرمان، 1377.

10. على‏پور، احمد، احمدعلى نوربالا، جواد اژه‏اى و حسین مطیعیان، شادکامى و عملکرد ایمنى بدن، مجله روان‏شناسى، ش 15، 1379.

11. کاظمى، مجید، کریمى، انصارى، نگاهبان، حسینى و وزیرى‏نژاد، تأثیر روزه رمضان بر بهداشت روان و افسردگى دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامى سیرجان در سال 1383، مجله دانشگاه علوم پزشکى رفسنجان، ش2، 1385.

12. فرخى، حسن، بیژن، گیلانى، رضا زمانى و على‏اکبر حدادى کوهسار، رابطه سبک‏هاى مقابله و اسناد با افسردگى، مجله پژوهش‏هاى روان‏شناختى، دوره 9، ش 1و2، 1385.

13. کرمى نورى، رضا، محمدى‏فر مکرى و یزدانى، مطالعه عوامل مؤثر بر احساس شادى و بهزیستى در دانشجویان دانشگاه تهران، مجله روان‏شناسى و علوم تربیتى، ش 1، 1381.

14. نوربالا، احمدعلى و احمد على‏پور، بررسى مقدماتى و روایى پرسش‏نامه شادکامى آکسفورد در دانشجویان دانشگاه‏هاى تهران، فصل‏نامه اندیشه و رفتار، سال 5، ش 1 و 2، 1385 (به نقل از: 21/11/85http://dbase.irandoc.ac.ir/00154/00154740.htm-)

15. هادیان‏فرد، حبیب، احساس بهزیستى و فعالیت‏هاى مذهبى در گروهى از مسلمانان، فصل‏نامه اندیشه و رفتار، ش 20، 1384.

ب) لاتین

16. Argyle, M, The Psychology of Happiness, Usa & Canada: Rutledge, Taylor & Francis Group, 2001.

456 دانش‏پژوه کارشناسى ارشد روان‏شناسى بالینى، مؤسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس‏سره.

457 استاد راهنماى پژوهش و استادیار دانشگاه علوم پزشکى شهید بهشتى تهران.

458182. Marital relationship.

459183. Communication Skills.

460184. Marital Satisfaction.

461185.White, L. K.

462186.Glenn, J.

463187. Weaver.

464188. Gottman, J. M.

465189. Miler, SH.

466190. Oliver, J.

467191. Markman, H.J.

468192. Stanly, S.M.

469193. Storaasli, R.D.

470194. Cutrona, C.E.

471195. Pasch, L. A.

472196. Bradbur, T. N.

473. در نمونه‏گیرى تصادفى خوشه‏اى، به جاى افراد، گروه‏ها به صورت تصادفى انتخاب مى‏شوند. از این روش، زمانى استفاده مى‏شود که تهیه فهرست از اعضاى جامعه و انتخاب نمونه از آن، دشوار یا غیر ممکن باشد. دلاور، 1382

474. این پرسش‏نامه در تاریخ 25 / 2 / 1386 از پایگاهwww.queendom.com گرفته شده است.

475197.Verbal Expression.

476198. Insightfulness.

477199. Assertiveness.

478200. listening skills.

479201. Emotional management.

480. نسخه‏اى از این پرسش‏نامه به ضمیمه مقاله خواهد آمد.

481202. Personslity issues.

482203. Marital communication.

483204. Conflict resolution.

484205. Financial management.

485206. Pleasure activities.

486207. Sexual relation.

487208. Marriage and Children.

488209. Family and friends.

489210. Religious orientation.

490211. Epstein, N. B.

491212. Stephan, T.

492 Communication skills test

493. در تاریخ 25/2/1386 از سایت WWW.Queendom.com گرفته شده است.

494213. Insightfulness.

495214. verbal expression.

496215. assertiveness.

497216. listening skills.

498217. emotional management.