روان شناسی و دين

سال دوم، شماره چهارم، زمستان 1388، ص 41 ـ 70

جعفر جدیری* / مسعود جان بزرگی**

چکیده

پژوهش حاضر با هدف ساخت و اعتباریابی مقیاس رضامندی زناشویی (براساس معیارهای دینی) انجام شده است. با توجه به نبود آزمونی معتبر برای رضامندی زناشویی از دیدگاه دینی ـ که بتوان با آن کنش یک خانوادة مسلمان را سنجید، محقق بر آن شد تا برای ساخت و اعتباریابی مقیاس رضامندی زناشویی براساس معیارهای دینی اقدام کند.

با توجه به هدف پژوهش، 110 نفر از دانش پژوهان مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) با استفاده از روش تصادفی خوشه ای برگزیده شدند و دو پرسش نامة رضامندی زناشویی اسلامی و تست رضامندی زناشویی انریچ ـ برای به دست آوردن روایی مقیاس رضامندی زناشویی اسلامی ـ در میان آنان توزیع شد. نتایج به کمک روش های آمار توصیفی (فراوانی، میانگین، انحراف استاندارد) و آمار استنباطی (آلفای کرونباخ، دونیمه سازی، آزمون معناداری ضریب همبستگی) بررسی شد.

استفاده از روش های محاسبة اعتبار و روایی پرسش نامه، نشان داد که مقیاس رضامندی زناشویی اسلامی اعتبار و روایی بالایی دارد.

کلید واژه ها: اعتبار، روایی، مقیاس، رضامندی زناشویی، اسلام.

مقدمه

ازدواج و تشکیل خانواده یک سنت فطری و الهی است،1 که در همة ادیان تقدس خاصی دارد.2 ازدواج، اساس ارتباط انسانی را تشکیل می دهد. در ازدواج مرد و زن از طریق یک نیروی رمزی ناشی از غرایز، آیین، شعائر و عشق، به هم جذب شده و به طور آزادانه و کامل تسلیم (متعهد) یکدیگر می شوند تا واحدی پویا به نام خانواده تشکیل دهند.3

روابط زن و شوهر به منزلة هسته اصلی خانواده، بر بسیاری از ابعاد حیات انسانی تأثیر دارد. چگونگی زندگی زناشویی می تواند بر رضایت یا نارضایتی فرد از زندگی، رضا مندی یا نارضایتی شغلی، نحوة تربیت فرزندان و میزان موفقیت در امور مختلف زندگی تأثیر بگذارد.4 زن و شوهر انتظار دارند زندگی شان با خوشبختی، سعادت و رضایت همراه باشد و از هر لحظة زندگی خود لذت ببرند. از این روی، مهم تر از خود ازدواج، موفقیت در ازدواج یا رضا مندی در بین زوجین است.5

رضامندی زناشویی وضعیتی است که در آن زن و شوهر از ازدواج با یکدیگر و با هم بودن احساس شادمانی و رضایت دارند.6 بنر و هیل7 (1990) رضا مندی زناشویی را پیامد توافق زناشویی8 می دانند که رابطة مناسب بین زن و شوهر را توصیف می کند. ایشان می نویسد: «هنگامی که زن و شوهر به میزان قابل توجهی از برآورده شدن نیازها و انتظارات شان در رابطة زناشویی رضایت داشته باشند، رضا مندی زناشویی را گزارش خواهند کرد». آلوجا و باریو و گارسیا9 (2007) به نقل از هاولت (1969) می نویسند: «رضا مندی زناشویی عبارت است از برونداد ناشی از مجموعه ای از عوامل نظیر حل تعارض موفقیت آمیز، یا موفقیت در فعالیت های مرتبط با شادکامی در فرآیند ازدواج».

در سال های اخیر، در بیشتر کشور های جهان و از جمله ایران، ساختار خانواده ها تغییر کرده و همین امر روابط موجود میان اعضای خانواده را دچار دگرگونی ساخته است. درپی این دگرگونی، هنوز هنجار ها به مثابه قواعد رفتاری که مورد پذیرش همگانی باشند، به صحنة اجتماعی نیامده اند. به همین علت، رفتار در محیط خانوادگی دارای پراکندگی است. در نتیجه، قوی ترین پیوند های انسانی در مستحکم ترین قرار گاه آن، یعنی نظام ریشه دار خانواده، در معرض تهدید جدی قرار می گیرد. روزبه روز کارایی خانواده در تحقق وظایفش کم رنگ تر می شود و این، سلامت جامعه را تهدید می کند؛ زیرا اختلال در کارآیی خانواده، مشکلاتی را در منظومة خانواده ایجاد می کند و در صورت تشدید مشکلات، خانواده را به سمت فروپاشی سوق می دهد. طلاق و یا اختلاف شدید خانوادگی، ضمن بر هم زدن تعادل روانی ـ عاطفی افراد خانواده، به بروز بسیاری از آسیب های اجتماعی نیز منجر می گردد.10

آمار طلاق که معتبرترین شاخص آشفتگی زناشویی است، نشان می دهد آن است رضایت زناشویی11 به آسانی قابل دستیابی نیست.12 افزون براین، بسیاری از زوج ها در خانواده ای زندگی می کنند که طلاق روانی در آن حکم فرماست؛ بدین معنا که هیچ گونه رابطة عاطفی و جسمانی بین زن و شوهر وجود ندارد و زندگی به صورت اجباری و با کمترین تعامل به پیش می رود.

با توجه به اینکه نارضا مندی زناشویی و طلاق موجب بروز اختلال های جسمانی و روانی زوجین شده13 و می تواند موجبات بزهکاری فرزندان را فراهم آورد و در نهایت، از جانب خانواده های ناسالم، جامعه نیز آسیب خواهد دید، همه این امور متخصصان را به چاره جویی وا داشته است، تا در پی کشف، سنجش و درمان مشکلات بین همسران باشند.

سنجش برای تعیین نقاط قوت و ضعف خانواده انجام می شود تا به دغدغه های خانوادگی رسیدگی شود. معنابخشی به اطلاعات خام از طریق سنجش سه خاصیت دارد: 1. درک و شناخت مسایل خانواده؛ 2. برنامه ریزی برای مداخلات؛ 3. شناسایی پشتوانه ها و منابعی که خانواده به آن نیاز دارد.14

به طور کلی، متخصصان در فرایند جمع آوری اطلاعات، از رویکردهای مستقیم یا غیرمستقیم استفاده می کنند. رویکردهای مستقیم عبارت اند از: مصاحبه، استفاده از قالب های استاندارد و غیراستاندارد، روش های نموداری و ترسیمی و مشاهدات رفتاری از طریق تجربه و تعیین تکالیفی که به متخصص مجال مشاهده تعامل خانوادگی را در نگاه اول می دهد. رویکردهای غیرمستقیم اطلاعات را از سوابق، گزارش های مربوط به درمان یا ارائه خدمات، پرسش نامه ها، مقیاس های خودسنجی و ابزارهای اندازه گیری، اهداف خانوادگی، یادداشت های روزانه و امور روزمره در اختیار می گذارند.15

دیدگاه های سیستمی ناتان آکرمن16 در حوزة خانواده که بر ساختار، کارآیی و الگوهای تعاملی اعضای خانواده و در نهایت رضایت مندی از زندگی زناشویی تکیه دارد، زمینه ای را فراهم کرد تا برخی محققان برای ساخت و طراحی ابزارهای سنجش عملکرد و رضایت مندی زناشویی در خانواده اقدام کنند. برای نمونه، تولیاتوس17پرل موتلر18 و استراوس19 در سال 1990 کتابی را منتشر کردند که در آن حدود 1000 ابزار معرفی شده است و اکنون در ارزیابی خانواده و رضامندی زناشویی به کار گرفته می شوند.20 مقیاس هایی چون «ابزار سنجش خانواده(FAD)»، «پرسشنامة رضامندی زناشویی(ENRICH)»، «آزمون سازگاری زناشویی لاک ـ والاس(LWMAT)» از این جمله اند.21

در سال های اخیر، به مذهب و آموزه های مذهبی به مثابه یکی از متغیر های مؤثر رفتار و حالات روانی، بسیار توجه می کنند؛ تا جایی که برخی دین را عامل اساسی بهداشت فردی و اجتماعی معرفی کرده اند.22 پژوهش های متعددی نیز نشانگر اثر بخشی روان درمانی مذهبی بر مشکلات روان شناختی می باشد.23 بررسی های متعدد انجام شده دربارة مذهب و رضا مندی زناشویی نیز بیانگر وجود رابطة مثبت بین این دو مؤلفه است.24

بنابراین، می توان دریافت که گرایش ها و مداخله های مذهبی، یکی از مؤثر ترین روش ها برای بهبود شرایط خانواده است. برای مثال، حمید (1384) در بررسی و مقایسة آثار فنون روان شناختی ـ رفتاری و مذهب درمانی بر رضایت مندی زناشویی، دریافت گروهی که افزون بر فنون شناختی ـ رفتاری، روان درمانی مذهبی نیز دریافت کرده اند، از میانگین بالاتری در رضایت مندی زناشویی درمقایسه با دیگر گروه ها (گواه و گروه روان درمانی شناختی - رفتاری) برخوردارند.

با این توصیف، کشف مؤلفه های رضا مندی از متون دینی و تهیة آزمونی بر همان اساس، می تواند زمینه را برای مداخله های هدف مند آماده سازد. این باور که ممکن است شاخص های تهیه شده برای سنجش عملکرد خانواده بر اساس مؤلفه های مذهبی و دینی که الهام گرفته از وحی الهی هستند، بتواند کنش یک خانواده (به ویژه خانواده های مسلمان) را دقیق تر ارزیابی کند، ضرورت این پژوهش را برجسته می سازد.

برخی از پژوهشگران ایرانی همچون سلیمانیان (1373)، براتی(1375) و اسماعیلی نسب (1376) تلاش هایی به منظور ساخت ابزاری برای مسائل زناشویی داشته اند؛ اما تاکنون مقیاسی برای رضامندی زناشویی که برگرفته از آموزه های دینی باشد، ساخته نشده است. تنها در یک مورد صفورایی (1388) برای ساخت و اعتباریابی پرسش نامه سنجش کارآمدی خانواده از دیدگاه اسلام اقدام کرده است.

نتایج پژوهش حاضر، کشف و بررسی مؤلفه هایی برای رضامندی زناشویی از متون دینی و ساخت و اعتباریابی مقیاس آن است. از متون دینی، مؤلفه هایی چون ارتباط، پایبندی های مذهبی زوجین، حل اختلاف و تعارض، ارضای نیاز جنسی، مدیریت مالی و اقتصادی خانواده، صفات شخصیتی، تفریح و اوقات فراغت خانواده، رفت وآمد های فامیلی، تولید فرزند و فرزند پروری و نقش زن و شوهری را می توان به مثابه مؤلفه های تقویت کنندة روابط زناشویی و رضا مندی زناشویی به دست آورد که به برخی از این موارد به طور خلاصه اشاره می شود.

ارتباط، نقش محوری در زندگی زناشویی ایفا می کند.25 به همین دلیل، بر اساس یافته های زمینه یابی، مشکلات ارتباطی رایج ترین شکایت زوج های مراجعه کننده برای درمان را تشکیل می دهند.26 آموزه های دینی دربارة چگونگی گفت وگو و همچنین محتوای آن، نکات و توصیه های ارزنده ای دارد.

چگونگی گفت وگو بین زن و شوهر آن چنان باید باشد که همدلی و آرامش را به همراه آورد. استفاده از قول «لَیّن» 27 زمینه ساز گفت وگوی سازنده و محبت آمیز بین زوجین است. نرمی بیان و پرهیز از گفتار خشن، موجب می شود طرف مقابل نیز در ارائه پاسخ همچون او رفتار کند؛28 اما استفاده از کلمات زشت در ارتباط، جز خشم و کینه، نتیجه ای نخواهد داشت.29 اثر دیگر نرمی بیان در بین زن و شوهر، افزایش دوستی و محبت بین آنهاست30 لازمة نرمی بیان، ملایم بودن آهنگ صداست. قرآن کریم برای تشویق افراد به لطیف کردن صوت، تشبیهی دارد که فرد در همه جا، به ویژه در محیط خانه، صدایش را بلند نکند.31

از نکات مهم در روابط کلامی این است که زن و شوهر یکدیگر را به بهترین نامی که هر یک دوست دارند، خطاب کنند.32 این کار به تعبیر روایت می تواند محبت بین دو فرد را صاف و خالص گرداند. از دیگر نکات مهم در تعامل کلامی زوجین، ابراز محبت و دوستی با گفتار نسبت به طرف مقابل است؛ به ویژه با توجه به ویژگی های زنان، اگر این کار توسط مردان انجام گیرد، باعث عمیق شدن روابط عاطفی ایشان می گردد.33

دین و دین داری موضوعی مورد علاقه برای محققان است؛ زیرا به نظر می رسد نقش مهمی در شکل دادن به زندگی افراد ایفا می کند.34 بسیاری از تحقیقات نشان داده اند که دین داری عامل پیش بینی کنندة مهمی دربارة رضا مندی زناشویی است.35 برای مثال، نتایج تحقیقی که در زوج هایی که به طور متوسط 9 سال از ازدواج آنها می گذشت، نشان داد زوج هایی که در رفتن به مراسم مذهبی در روز های تعطیل مقید هستند، رضایت زناشویی بیشتری دارند.36 از منظر دین، زندگی زمانی شیرین و با آرامش است که فرد از خداوند و یادش غافل نبوده و نعمت هایش را فراموش نکند و شب و روز در طلب رضای الهی باشد؛37 در چنین زندگی هایی است که خداوند به موجب عمل صالح زن و شوهر، آنها را با حیات طیب زنده می کند.38

زن و شوهری که خواستار روابطی خوب و پرعاطفه بین خود هستند، ناگریز باید روابط خود را با خداوند اصلاح کنند؛39 اگر چنین کنند، خداوند نیز روابط آنها را اصلاح می کند. هرچقدر زن و شوهر خود را با طاعت خداوند بیشتر زینت ببخشند،40 غضب خداوند را از خود دور کرده،41 و موجبات سعادت خود را در دنیا و آخرت فراهم می آورند.42 مسکن وسیع،43 مرکب راهوار44 شاغل بودن در شهر خود،45 داشتن46 دوستان صالح و همسایة خوب47 از سعادت های دنیوی است؛ اما می توان بهترین سعادت را داشتن اولاد48 و همسر صالح49 دانست؛ زیرا این سعادت دنیوی زمینه را برای سعادت اخروی50 فراهم می کند و زن و شوهر بهترین یاور همدیگر در رسیدن به سعادت اخروی اند.51

بنابراین، خوشبختی زناشویی زمانی تحقق می یابد که زن و شوهر ارتباط خوبی با مبدأ داشته باشند و برای معاد خود نیز عمل صالح انجام دهند و پایبند به احکام و دستورهای الهی باشند؛ نه اینکه مسائل زندگی آن قدر فرد را سرگرم کند که از یاد خداوند غافل شود52 یا به دلیل توجه بیش از انداز به خانواده، از رعایت وظایف دینی فاصله بگیرد.53 وظیفه زن و شوهر است که همدیگر را از معصیت خداوند بر حذر دارند؛ البته در این باره مرد مسئولیت بیشتری دارد.54 آموزه های دینی مواردی را برای تحکیم و استقرار معنویت در بین زن و شوهر بیان می کند؛ مانند: برگزاری نماز جماعت در خانه،55 بیدار کردن یکدیگر برای نماز شب56 از راه تلاوت قرآن57 و ترغیب یکدیگر به انجام کارهای خداپسندانه.

پایبندی یا پایبند نبودن به دستورهای الهی توسط زن و شوهر، زمینه را برای رضایت مندی و یا نارضایت مندی زندگی زناشویی فراهم می آورد. یکی از این موارد، حفظ نگاه از نامحرم است. قرآن کریم هم به زنان مؤمنه و هم به مردان مؤمن دستور می دهد که عفت پیشه کنند و از نگاه به نامحرم بپرهیزند.58 نگاه به نامحرم، نگاهی شیطانی بوده و در دل فرد چیزی جز حسرت طولانی باقی نمی گذارد59 و همیشه فرد را از زندگی با همسرش ناراضی نگه می دارد؛ و اگر فرد چشمان خود را کنترل نکند و تکرار مرتکب زنای چشم60 شود، این فعل او را به سوی ارتکاب «زنا» خواهد کشاند.61 نگاه به نامحرم تهییج پذیری فرد را افزایش داده و این تهییج و تحریک فرد را به فساد کشانده و او را وارد کارهای ناشایست می کند،62 اما اگر چشم خود را بر حرام ببندد قلبش نیز راحت شده و آرامش گرفته63 و صفات و شخصیتش نیز نیکو و احسن می شود64. نگاه به نامحرم از هر دوی زن و شوهر زشت و ناپسند است؛ اما نگاه زنان شوهر دار به مردان نامحرم، خشم و غضب خداوند را شدید تر و افزون تر می کند.65

روابط خوب جنسی یکی از عوامل رضامندی زناشویی است. رضایت جنسی یا دیگر احساسات جنسی، پیش بینی کنندة مهمی در رضایت زناشویی هستند. مطالعات متعددی نشان دادند که رضایت جنسی با رضایت زناشویی همبستگی بالایی دارد.66 همچنین بین تعداد دفعات آمیزش جنسی و رضایت عمومی از ارتباط در زوجین همبستگی مثبتی وجود دارد. از منظر دینی روابط جنسی، مهم ترین منبع لذت جویی67 انسان هم در دنیا و هم در آخرت68 است . رفتار جنسی در آموزه های دینی، نه تنها پست و حیوانی قلمداد نشده، بلکه با دید مثبت به آن نگاه شده و حتی برای آن پاداش های متعددی69 در نظر گرفته شده است. یکی از پاداش ها برای روابط جنسی، بخشوده شدن گناهان است.70 اهمیت این روابط به اندازه ای است که اولیای دین پاداش روابط جنسی را با برخی از تکالیف دینی دشوار مانند جهاد معادل سازی می کنند.71 این آموزه ها به دنبال ایجاد نگرش مثبت به این رفتار در زن و شوهر می باشند تا هم مانع بروز احساس گناه در زوجین شوند و هم لذت و نشاط بیشتری برای آنها حاصل شود. از وظایف مشترک همسران، ارضای نیاز جنسی طرف مقابل است 72 و هیچ یک از ایشان، به ویژه زنان نمی توانند حتی به بهانة عبادت، از روابط جنسی سرباز زنند،73 حتی به زنان توصیه شده است که اگر در شرایط کاملاً مساعد نیز قرار نگرفته باشند، به این روابط تن دهند.74

از مهم ترین مؤلفه ها برای رضا مندی زناشویی، ایفای نقش و انجام وظایف توسط زن و شوهر است. آموزه های دینی، مهم ترین وظیفه مرد را قوام بخشی زندگی75 و در دو حوزة معیشت زندگی76 و حسن معاشرت و ارضای نیاز های عاطفی همسران77 می داند.

در آموزه های دینی، شوهر نه تنها باید مهریه زن را به او بپردازد،78 بلکه باید نفقه او را در طول زندگی نیز بدهد.79 نفقه نیز هر آن چیزی است که زن به آن احتیاج دارد؛ مانند: غذا و خورش و پوشش و پرده و سکونت دادن؛ اما کیفیت و کمیت آن را عرف و عادت تعیین می کند.80 افزون بر ضروریات زندگی، مرد باید بکوشد رفاه و آسایش بیشتری برای اهل و عیال خود به ارمغان آورد81 و بخل نورزد تا محبوب خانوادة خود شود82 و اگر چنین نکند، نعمت زائل شده83 و خانواده آرزوی مرگش را خواهند کرد.84

اما حوزة دوم قوام بخشی به زندگی، کیفیت رابطه با همسر و به تعبیری حسن معاشرت با وی است. در قرآن بیش از بیست مرتبه85 کلمة «معروف» برای جنبه های مختلف روابط خانوادگی به کار رفته که چگونگی روابط زن و شوهر از مهم ترین این جنبه هاست.

معروف آن عملی است که هم براساس هدایت عقل صورت گرفته باشد؛ یعنی عقل آن عمل را به رسمیت بشناسد، و هم با حکم شرع و یا قانون جاری در جامعه مطابق باشد؛ یعنی هر عملی که افکار عمومی آن را رفتاری شناخته شده و مأنوس بداند و هم با فضایل اخلاقی ناسازگار نباشد و هم سنت های ادبی آن را خلاف ادب نداند.86 پس می توان گفت معروف آن رفتاری است که مردم یک جامعه آن را می پسندند و با احکام دین و طبع انسانی نیز مخالفت نداشته باشند.

بنابراین، شوهر در رابطه با همسر خود باید به گونه ای رفتار کند که اولاً مخالف با قوانین اسلام نباشد و ثانیاً مردم جامعه آن را رفتاری پسندیده بدانند و در نهایت، با طبع انسانی نیز در تضاد نباشد. از موارد حسن معاشرت می توان به اکرام همسر87 و خوش خلقی با همسر88 اشاره کرد. خدمت در خانه نیز یکی از این موارد است؛ شوهر نباید به بهانه های مختلف از کمک کردن به همسرش سرباز زند؛ زیرا پیامبر نیز با تمام عظمتش در خانه خدمت می کرد.89 از مصادیق خدمت به همسر می توان به رفع تشنگی همسر با آب دادن به دست زن90 و همچنین مهیا کردن غذا91 برای ایشان اشاره کرد. این گونه خدمات به همسر، به مثابة صدقه است92 و فرد را به مراتب شهید و یا صدیق می رساند.93 یکی از لوازم معاشرت، تأمین نیاز های عاطفی همسر است. زنان به دلیل داشتن روح حساس و لطیف، نیازمند ابراز محبت شوهران شان هستند. از این روی، شوهران مأمور شده اند محبت شان را به همسران علنی کنند و آن را به زبان بیاورند؛94 با ایشان به نیکویی سخن بگویند95 و از همنشینی با همسران شان استنکاف نکنند96. در مواردی همچون «غذا»، موارد دلخواه خود را به همسرشان تحمیل نکرده و97 با آنها ترشرویی نکنند.98 در نهایت، با پرخاشگری با وی رفتار نکند؛
نه پرخاشگری رفتاری و نه کلامی. 99یکی دیگر از موارد حسن معاشرت، عفو و گذشت شوهر به هنگام اشتباه همسر است.100 شوهری که زود عصبانی شده و دیر راضی می شود، از بدترین مردان به شمار می آید.101 همچنین مردی که افتراء می بندد، فحاشی می کند، به تنهایی غذا می خورد، مانع خیرات می شود، زیر دستش را کتک می زند و همسرش از دست او به دیگران پناه می برد، از بدترین مرد هاست.102 در نهایت، با توجه به ویژگی های شخصیتی زنان، اگر مردی بخواهد زندگی خوبی با ایشان داشته باشد، نباید او را با خود سنجیده و در پی هماهنگ کردن او با خودش باشد؛103 بلکه باید در همه حال با وی مدارا کند.104

آموزه های دینی، افزون بر تبیین وظایف و نقش های مرد، وظایف و نقش هایی را نیز برای زنان بیان کرده است. آموزه های دینی نقش اصلی زن را در زندگی، مهرورزی به شوهر و خانواده می داند.105 «ودود» به زنی می گویند که محبت خود را به شوهر علنی کرده و او را بسیار دوست می دارد و محبتش در عمل ظاهر می شود.106 این مهرورزی در دو حوزه است:

1. ارضای جنسی و تمکین کامل از شوهر:107 آموزه های دینی به زن توصیه می کند تا آنجا امکان دارد به تکمین کامل از شوهر تن دهد؛ حتی اگر در شرایط نامساعد قرار گرفته باشد.108 همچنین به زنان امر شده است در زمان های مناسبی از شبانه روز خود را به شوهر عرضه کنند109 و به بهانة عبادت از این روابط سرباز نزنند.110

2. اطاعت از شوهر و احترام به او: یکی از حقوق مسلم شوهران، اطاعت همسر از ایشان است که در روایات مختلفی به این امر اشاره شده است111 و از زنانی که از شوهرشان اطاعت نمی کنند، به بدی یاد شده است.112 این اطاعت در موارد خاصی در آموزه های دینی تصریح شده است؛ برای مثال، زن باید برای خروج از منزل از شوهر اجازه بگیرد و از گفتة او اطاعت کند و از گرفتن روزة مستحبی و صدقه دادن بدون اجازه او نیز دوری کند.113 این اجازه گرفتن، نشانة فروتنی و تواضع زن نسبت به شوهر و نوعی مهرورزی است که می تواند رضامندی زناشویی را تقویت کند. همچنین زن باید از کارهایی که شوهر را خشمگین می کند بپرهیزد114 و اگر شوهر از او غضبناک شد، باید رضایت او را جلب کند؛115 حتی اگر این کار با بوسیدن پاهای مرد باشد، زن مؤمنه آن را انجام می دهد تا خداوند بر او غضبناک نشود.116 این گونه مهر ورزی به شوهر و اطاعت از او، زن را به درجه ای می رساند که آتش جهنم بر او حرام می شود117 و از هر دری که خواست وارد بهشت می شود.118 یکی دیگر از موارد احترام شوهر، بدرقه و استقبال از او هنگام خروج از منزل و ورود به آن است.119 آراسته بودن و آرایش کردن زن برای شوهر نیز از دیگر موارد مهرورزی است؛ مناسب نیست زن بدون زینت باشد.120 در نهایت، زنان باید از آزار و اذیت شوهر،121 به ویژه با زبانشان خودداری کنند.122 اگر مشکل هم در این میان وجود داشته باشد، خودشان باید آن را اصلاح کنند؛ نه اینکه از شوهر نزد دیگران بدگویی یا شکایت کند.123

جامعة آماری

از آنجاکه این تحقیق، مقیاس رضامندی زناشویی (بر اساس معیارهای دینی) ساخته شده است و ویژگی های روان سنجی آن بررسی می شود، از تحقیقات بنیادی به شمار می آید.

جامعة آماری این پژوهش، همة دانش پژوهان مرد متأهل 20 تا 50 سال مؤسسة آموزشی پژوهشی امام خمینی قدس سره در سطح کارشناسی و کارشناسی ارشد 86-87 است که حداقل یک سال از ازدواج آنها گذشته باشد.

حجم نمونه

با توجه به ماهیت تحقیق حاضر که از نوع بنیادی است، 110 پرسش نامة تکمیل شده تحلیل شد. این تعداد با توجه به عودت ندادن برخی از پرسش نامه ها و ناقص بودن تعدادی دیگر، از بین 200 پرسش نامه توزیع شده به دست آمده است.

روش نمونه گیری

روش نمونه گیری در این تحقیق، از نوع تصادفی خوشه ای است. در این روش، ابتدا از بین 12 رشتة تحصیلی فعال، پنج رشتة تحصیلی اقتصاد، مدیریت، علوم تربیتی، کلام و دین شناسی و روان شناسی به طور تصادفی انتخاب، و سپس از بین کلاس های موجود در این رشته ها در دو سطح کارشناسی و کارشناسی ارشد، ده کلاس به طور تصادفی انتخاب شد. بدین ترتیب، همة افراد کلاس ها ـ دویست نفر ـ نمونه تحقیق حاضر را تشکیل دادند. آن گاه با مراجعه به کلاس ها و ارائه توضیح دربارة تحقیق و مزایای آن، از ایشان خواسته شد در انجام این تحقیق همکاری کنند؛ از بین ایشان، پرسش نامه 110نفر تحلیل شد.

روش جمع آوری داده ها

به منظور گردآوری اطلاعات، محقق با مراجعه به کلاس هایی که از قبل به طور تصادفی انتخاب شده بودند و با ارائه توضیحات لازم درباره تحقیق، پرسش نامة رضامندی زناشویی به ایشان ارائه، و از آنها خواسته شد با دقّت و امانت به آنها پاسخ دهند و مشخصات جمعیت شناختی از قبیل سن، مقطع تحصیلی، طول مدت ازدواج و اختلاف سنی را نیز در جدول های مربوط به آن درج کنند. از آزمودنی ها درخواست شد که بعد از تکمیل پرسش نامه، آن را در محل از پیش تعیین شده قرار دهند.

ابزار پژوهش
پرسش نامه رضا مندی زناشویی (اسلامی)

با توجه به فضای مذهبی جامعه و ضرورت مداخله های مذهبی برای بهبود شرایط خانوادگی، محقق برای ساخت آزمونی دربارة رضا مندی زناشویی بر اساس معیارهای دینی اقدام کرده است. هدف از تهیة این تست، ارزیابی زمینه های بالقوة مشکل زا و شناسایی زمینه های قوت و پر باری رابطة زناشویی در حیطه مؤلفه های دینی می باشد. همچنین از این پرسش نامه می توان برای تشخیص زوج هایی استفاده کرد که نیاز به مشاوره و تقویت رابطة خود دارند. افزون براین، می توان سطح رضایت مندی زوجین را با این تست به دست آورد.

روش ساخت

محقق در ابتدا با بررسی تحقیقات مختلف داخلی و خارجی دربارة مؤلفه های رضا مندی زناشویی و بررسی متون دینی اعم از قرآن و روایات در زمینة مسائل زناشویی و خانوادگی، به مؤلفه هایی از منظر دین در این زمینه دست یافت. بدین ترتیب، در گام اول آزمون سازی، آیات و روایات مربوط گردآوری و سپس به توصیف هر یک از مؤلفه ها پرداخته شد. این مرحله برای رفع ابهام از مؤلفه های مزبور، به گونه ای که برای دیگران قابل درک باشد، در نظر گرفته شد. تدارک ساختار پرسش ها از توصیف های مزبور، گام بعدی محقق بود. تعداد هشتاد پرسش سؤال از روایات و آیات تهیه گردید و به سه نفر از متخصصان علوم دینی که از مسائل روان شناسی و خانوادگی نیز آگاهی داشتند، ارائه شد. از بین هشتاد آیه و روایت و پرسش مطرح شده، پنجاه پرسش که از نظر متخصصان علوم دینی بیشترین ارتباط را با مباحث خانوادگی از منظر دین داشت انتخاب، و به دو نفر از متخصصان روان شناسی که دارای سابقة کار بالینی در حوزة مسائل خانواده بودند، ارائه شد. در نهایت، پس از تأیید نظر متخصصان علوم دینی و روان شناسی، آزمون در سطح محدودی اجرا گردید تا مواردی که احتمالاً درک آنها برای آزمودنی مبهم بود، مجدد بررسی شود.

مؤلفه های آزمون

این آزمون ده مؤلفه و پنجاه پرسش دارد که سهم هر یک از مؤلفه ها پنج پرسش به شرح زیر است:

1. ارتباط کلامی124 (پرسش های 1، 2، 3، 5 و 15): این مؤلفه به رفتار های کلامی همسران در تعامل با یکدیگر از منظر دینی مربوط می شود. رعایت عفت و ادب در کلام و پرهیز از آزار رساندن توسط زبان و ابراز محبت کلامی ، از ویژگی های این خرده مقیاس است. نمرة بالا نشان دهنده وجود رابطة کلامی سالم بین زوجین است.

2. پایبندی های مذهبی (پرسش های 6 تا 10): این مؤلفه میزان توجه همسران به مبدأ متعال و رعایت حریم خداوند را در زندگی زناشویی می سنجد. نمرة بالا در این مقیاس، نشانگر تعهد همسران در ادای وظایف شان و ملاک بودن مذهب و پایبندی به آن در زندگی زناشویی است.

3. حل تعارض125 (پرسش های 11، 12، 13، 14 و 4): این مؤلفه به احساسات، اعتقادات و نگرش های شخص دربارة به وجود آمدن یا حل تعارض مربوط می شود. نمرة بالا در این مقیاس، نشان دهندة وجود توافق و هراس در زندگی زناشویی و ظرفیت حل تعارض از راه های معقول می باشد.

4. مدیریت مالی126 (پرسش های 16 تا 20): این مؤلفه به نحوة اداره امور مالی زندگی زناشویی و نگرش های همسران دربارة نوع مدیریت مالی منزل مربوط می شود. نمرة بالا در این مقیاس، بیانگر مدیریت خوب امور مالی و رضایت همسر از این نوع مدیریت است.

5. روابط جنسی (پرسش های 21 تا 25): این مؤلفه نگرش ها و نگرانی های همسر را دربارة روابط جنسی می سنجد. نمرة بالا در این مقیاس، نشانگر نبود وجود مشکل جدی در این باره و احساس رضایت همسران از این رابطه است.

6. فعالیت های اوقات فراغت (پرسش های 26 تا 29 و 34): این مؤلفه ترجیح های زن و شوهر را دربارة فعالیت های اوقات فراغت و گذران آن در کنار همسر ارزیابی می کند. نمرة بالا در این مقیاس، نشان دهندة انعطاف پذیری و توافق دربارة استفاده از زمان های فراغت و احساس رضایت از کنار هم بودن در این اوقات است.

7. مسائل شخصیتی (پرسش های 30 تا 33 و 35): این مؤلفه رضایت یا نارضایتی همسران را از ویژگی ها، صفات و رفتار های همدیگر می سنجد. نمرة بالا نشان دهندة رضایت از ویژگی های شخصیتی همسر می باشد.

8. فرزندان و فرزند پروری (پرسش های 36 تا 40): این مؤلفه نگرش والدین را نسبت به فرزندان و رضایت یا نارضایتی آنان را در نوع فرزند پروری همسر ارزیابی می کند. نمرة بالا در این مقیاس، نشانگر نگرش مثبت والدین به فرزند آوری و احساس رضایت از فرزند پروری همسر است.

9. نقش زن و مرد (پرسش های 41 تا 45): این مؤلفه، نحوة ایفای نقش زن و شوهر در زندگی و رضایت آنان را از انجام وظایف توسط طرف مقابل ارزیابی می کند. نمرة بالا در این مقیاس، بیانگر ایفای مسئولیت زن یا شوهری و احساس رضایت از طرف مقابل در این مورد می باشد.

10. صلة ارحام (پرسش های 46 تا 50): این مؤلفه نگرش و کنش همسران را دربارة رفت وآمد با اقوام و فامیل می سنجد. نمرة بالا در این مقیاس، نشان دهندة نگرش مثبت به این گونه روابط و احساس رضایت از آن است.

اعتبار

از مسائل مهم در آزمون سازی، اعتبار است. این واژه مفاهیمی مانند ثبات یا هماهنگی، اعتماد پذیری، پیش بینی پذیری، همگونی، حساسیت، دقت، تکرار پذیری و باز پدید آوری را دربر می گیرد.127 محقق برای برآورد اعتبار پرسش نامة رضامندی زناشویی از طریق دونیمه سازی و ثبات درونی (آلفای کرونباخ) اقدام کرده است. نتایج نشان می دهد پرسش نامه اعتبار نسبتاً بالایی دارد.

روایی

مقصود از روایی پرسش نامه آن است که وسیله مزبور واقعاً بتواند ویژگی مورد مطالعه را اندازه بگیرد، نه متغیر دیگری را.128 محقق از دو روش روایی محتوایی و روایی وابسته به ملاک از نوع همزمان، برای برآورد روایی این آزمون اقدام کرده است. نتایج نشان می دهد پرسش نامه روایی بالایی دارد.

شیوة نمره گذاری

برای هر یک از پرسش های این پرسش نامه، پنج گزینه منظور شده است. گزینة پرسش ها عبارتند از: همیشه، اغلب اوقات، گاهی، به ندرت و هرگز؛ بجز پرسش های 9، 10، 26، 35، 39 و 40.

نمره گذاری پرسش ها به صورت 4، 3، 2، 1 و 0 است. حداکثر نمرة آزمودنی در این پرسش نامه دویست است. نمرة بالا تر، نشانة رضا مندی بیشتر زناشویی است. پاسخ نامه به صورت یک برگ جدا در اختیار آزمودنی قرار می گیرد.

روش تجزیه و تحلیل داده

برای اعتباریابی پرسش نامه رضامندی زناشویی، از ضریب همسانی درونی(آلفای کرونباخ) و ضرایب اسپیرمن براون و ضریب دونیمه سازی گاتمن، و برای به دست آوردن روایی آن، از روش همبستگی اسپیرمن (روایی محتوایی) و ضریب همبستگی پیرسون (روایی وابسته به ملاک از نوع همزمان) استفاده شده است.

یافته ها

در این بخش جدول ها، و نمودارها و داده های مربوط به مسائل جمعیت شناختی ارائه می شود.

جدول1: فراوانی و درصد میزان سن آزمودنی های پژوهش به تفکیک زیرگروه ها

در جدول شمارة یک فراوانی و درصد فراوانی و درصد فراوانی تجمعی آزمودنی ها بر اساس میزان سن به تفکیک زیرگروه ها ارائه شده است. همان گونه که مشاهده می شود، از مجموع 110 آزمودنی، بیشترین فراوانی در گروه سنی(27ـ31)، و کمترین فراوانی در گروه سنی (42ـ46) است.

جدول2: فراوانی و درصد ارزیابی کلی آزمودنی های پژوهش از زندگی زناشویی

در جدول شمارة دو، فراوانی، درصد فراوانی و درصد فراوانی تجمعی ارزیابی کلی آزمودنی های تحقیق از زندگی زناشویی شان در چهار زیر گروه ارائه شده است. همان گونه که مشاهده می شود، از مجموع 110 آزمودنی، 3 نفر (7/2%) از زندگی زناشویی ارزیابی منفی، 24 نفر (8/21%) ارزیابی متوسط، 43 نفر (1/39%) ارزیابی مثبت و40 نفر (4/36%) ارزیابی بسیار مثبت دارند.

چنان که گفته شد، برای به دست آوردن اعتبار پرسش نامه، از روش ضریب همسانی درونی و روش دو نیمه سازی استفاده شده است. در جدول های یک و دو ضریب همسانی درونی گویه های پرسش نامه رضامندی زناشویی اسلامی و آماره های پرسش نامه رضامندی زناشویی اسلامی مشاهده می شود.

جدول3: ضریب همسانی درونی گویه های پرسش نامه رضامندی زناشویی اسلامی

همان گونه که در جدول شمارة سه مشاهده می شود، ضریب همسانی درونی گویه های پرسش نامه رضامندی زناشویی اسلامی برابر با 87/0 است.

جدول4: آماره های پرسش نامه رضامندی زناشویی اسلامی

همان گونه که در جدول شمارة چهار مشاهده می شود، میانگین پرسشنامه مزبور 3/138 و انحراف استاندارد آن 015/16 است.

همچنین در جدول های پنج و شش، ضریب همسانی درونی گویه های دو نیمه پرسش نامة رضامندی زناشویی اسلامی و آماره های دو نیمة پرسش نامه رضامندی زناشویی اسلامی برای بررسی اعتبار پرسش نامه رضامندی زناشویی دیده می شود. همان گونه که مشاهده می شود، ضریب های اسپیرمن براون در صورت تساوی و عدم تساوی تعداد گویه ها 816/0 و با استفاده از ضریب دونیمه سازی گاتمن815/0 می باشد.

جدول5: ضریب همسانی درونی گویه های دو نیمه پرسش نامه رضامندی زناشویی اسلامی

جدول6: آماره های دو نیمه پرسش نامه رضامندی زناشویی اسلامی

برای محاسبة روایی محتوایی، پرسش نامه رضامندی زناشویی اسلامی به دو نفر از متخصصان خانواده درمانی ارائه، و از ایشان خواسته شد نظر خود را دربارة اینکه این پرسش ها تا چه میزان می تواند رضا مندی زناشویی را بسنجد، در قالب مقیاس لیکرت بیان کنند. روایی محتوایی آزمون با استفاده از روش همبستگی اسپیرمن در حدود 90/0 به دست آمده است که در سطح (0001/> p) معنادار است.

همچنین روایی وابسته به ملاک از نوع همزمان نیز با استفاده از تست معادل به دست آمد. برای بررسی این نوع روایی، ضریب همبستگی میان نمرة کل آزمون مزبور با نمرة کل پرسش نامه رضامندی زناشویی انریچ محاسبه شد، که در جدول های هفت و هشت ویژگی های آماری و ضریب همبستگی 726/0 در سطح معناداری کمتر از 01/0 ارائه شده است.

جدول7: آماره های پرسش نامه های رضامندی زناشویی اسلامی و انریچ

جدول8: ضریب های همبستگی نمره های کل رضامندی زناشویی اسلامی و انریچ

** سطوح معناداری در سطح کمتر از 01/0 معنادار هستند

نتیجه گیری

هدف از این پژوهش ساخت مقیاس رضامندی زناشویی بر اساس مؤلفه های استخراج شده از منابع اسلامی و بررسی ویژگی های روان سنجی آن است. با مطالعه و بررسی منابع دینی، ده مؤلفه ارتباط، پایبندی های مذهبی زوجین، حل اختلاف و تعارض، مسائل جنسی، مدیریت مالی و اقتصادی، صفات شخصیتی، تفریح و اوقات فراغت خانواده، رفت وآمد های فامیلی، تولید فرزند و فرزند پروری و نقش زن و شوهری به منزلة مؤلفه های مرتبط با رضامندی زناشویی کشف و استخراج شد و برای هر یک از مؤلفه ها پنج پرسش در نظر گرفته شد.

محقق برای به دست آوردن اعتبار پرسش نامه از روش ضریب همسانی درونی (آلفای کرونباخ) و از روش دو نیمه سازی استفاده کرده است. چنان که در جدول سه مشاهده می شود، ضریب همسانی درونی گویه های پرسش نامه رضامندی زناشویی اسلامی برابر با 87/0 می باشد. همچنین همان گونه که در جدول پنج نتایج روش دونیمه سازی برای پرسش نامه رضامندی زناشویی اسلامی مشاهده می شود، ضرایب اسپیرمن براون در صورت تساوی و عدم تساوی تعداد گویه ها 816/ . و ضریب دونیمه سازی گاتمن 815/. می باشد. این نتایج نشان می دهد که پرسش نامه رضامندی زناشویی که بر اساس معیارهای اسلامی ساخته شده است، اعتبار نسبتاً بالایی دارد.

همچنین برای به دست آوردن روایی پرسش نامه، از دو روش روایی محتوایی و روایی وابسته به ملاک از نوع همزمان استفاده شد. برای محاسبة روایی محتوایی، پرسش نامه رضامندی زناشویی اسلامی به دو نفر از متخصصان خانواده درمانی ارائه، و از ایشان خواسته شد نظر خود را دربارة اینکه این پرسش ها تا چه میزان می تواند رضا مندی زناشویی را بسنجد، در قالب مقیاس لیکرت بیان کنند. روایی محتوایی آزمون با استفاده از روش همبستگی اسپیرمن در حدود 90/. به دست آمده است که در سطح 0001/> p معنادار است. همچنین روایی، وابسته به ملاک از نوع همزمان نیز با استفاده از تست معادل به دست آمد. برای بررسی این نوع روایی، ضریب همبستگی میان نمره کل آزمون مزبور با نمرة کل پرسش نامه رضامندی زناشویی انریچ محاسبه شد. همان گونه که در جدول شمارة هشت مشاهده می شود، ضریب همبستگی بین این دو پرسشنامه 726/. در سطح معناداری کمتر از 01/0 می باشد. این نتایج نشان می دهد که پرسش نامه رضامندی زناشویی که بر اساس معیارهای اسلامی ساخته شده است. روایی نسبتاً بالایی دارد.

در تبیین رابطة معنادار دو پرسش نامه رضامندی زناشویی اسلامی و پرسش نامه رضایت زناشویی انریچ، می توان به نکاتی اشاره کرد؛ اولاً مؤلفه های هر دو پرسش نامه مشابه یکدیگرند و به تبع آن، محتوای پرسش ها نزدیک به هم خواهد بود؛ با این تفاوت که پرسش نامة محقق ساخته مبنای دینی دارد و بر اساس آیات و روایات ساخته شده است؛ ثانیاً در فرم 47 سؤالی پرسش نامه انریچ - که در این تحقیق ازآن استفاده شد - سعی شده است با حذف و تغییر بسیاری از آیتم ها، آن را با فرهنگ جامعه سازگار کنیم. با توجه به این که فرهنگ جامعه ما با فرهنگ دینی درآمیخته است، رابطة این دو پرسش نامه قابل توجیه است.

از نتایج این پژوهش می توان در شناسایی نقاط ضعف و قوت زندگی زناشویی زوجین بهره برد و برای پربارسازی روابط آنها، برنامه های درمانی ارائه داد. همچنین می توان در مشاوره های ازدواج، از مبانی نظری این تحقیق استفاده کرد.

این پژوهش مانند همة پژوهش های دیگر در حوزه علوم انسانی، با محدودیت هایی مواجه بوده است؛ جامعة آماری پژوهش حاضر، دانش پژوهان مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی قدس سره بودند که شاخصه های خاصی همچون مذهبی بودن و تحصیل در رشته های علوم انسانی دارند. از این روی، تعمیم نتایج آن به دانش پژوهان سایر مراکز آموزشی و پژوهشی با احتیاط انجام گیرد. همچنین پرسش نامة رضامندی زناشویی اسلامی با اینکه اعتبار و روایی بالایی دارد، اما به دلیل عدم هنجاریابی می تواند به منزلة یکی از محدودیت های این پژوهش مطرح شود. همچنین این پژوهش فقط در مورد دانش پژوهان مرد انجام گرفته است؛ بنابراین، نمی توان نتایج آن را به زنان تعمیم داد. برای نتیجه گیری بهتر، می توان این پژوهش را در مورد زن و شوهر با همدیگر اجرا کرد. همچنین اجرای این پژوهش دربارة افرادی که در آستانة جدایی قرار دارند و نیز افزایش حجم نمونه، می تواند اطمینان بخشی بیشتری را دربارة نتایج حاصل کند.

منابع

ـ حسام الدین متقی هندی، کنز العمال، ج 15، ص835. بیروت، مؤسسة الرسالة، 1409 ق

ـ احمدی، خدابخش و دیگران «بررسی وضعیت ازدواج و سازگاری زناشویی در بین کارکنان سپاه»، طب نظامی ، ش 7، 1384، ص152-141.

ـ احمدی، خدابش، و دیگران، «بررسی رابطه بین تغییرات مذهبی و سازگاری زناشویی»، خانواده پژوهشی، ش 5، 1385، ص67-55

ـ اسماعیلی نسب، مریم، بررسی اثربخشی تکنیکهای شناختی- رفتاری در درمان زنان مبتلا به فوبیای جنسی، پایان نامه کارشناسی ارشد، انیستیتو روانپزشکی، 1376.

ـ امام خمینی قدس سره، تحریر الوسیله، ترجمه علی اسلامی، قم، دفتر انتشارات اسلامی ، 1374.

ـ براتی، طاهره، «تأثیر تعارضات زناشویی بر روابط متقابل زن و شوهر»، پایان نامه کارشناسی ارشدروان شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن، 1375.

ـ تامیلسون، باربارارا، راهنمای سنجش خانواده، ترجمه فرشاد بهاری و سیداسماعیل مهدوی هرسینی. تهران، تزکیه، 1383.

ـ ترکان، هاجر و دیگران، «بررسی اثر بخش گروه درمانی به شیوه تحلیل تبادلی بر رضایت زناشویی»، خانواده پژوهی، ش 8، 1385، ص403-383

ـ تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1366.

ـ توماس، میشل، کلام مسیحی، ترجمه حسین توفیقی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1377.

ـ ثنایی،باقر، مقیاسهای سنجش خانواده و ازدواج، تهران، بعثت، 1379.

ـ حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1409.

ـ حمید، نجمه، «بررسی و مقایسه اثرات فنون روان درمانی شناختی - رفتاری و مذهب درمانی بر رضایت مندی زناشویی زنان متقاضی طلاق و بررسی وضعیت روانی و سازگاری رفتاری فرزندان آنها»، چکیده مقالات همایش تقویت نظام خانواده و آسیب شناسی آن، قم، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1384.

ـ حیدری، مجتبی، «بررسی رابطه جهت گیری مذهبی و رضایت از زندگی زناشویی»، پایان نامه کارشناسی ارشد روان شناسی، قم، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی قدس سره، 1382.

ـ دیلمی،حسن بن ابی الحسن، ارشاد القلوب، قم، شریف رضی، 1412.

ـ ساپینگتون، اندرو، بهداشت روانی، ترجمه حمیدرضا حسین شاهی برواتی، تهران، روان،(تاریخ انتشار اثر به زبان اصلی1989)، 1379.

ـ سلیمانیان، علی اکبر، «بررسی تأثیرات تفکرات غیر منطقی بر نارضایتی زناشویی». پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت معلم، تهران،1373.

ـ سهرابی، نادری و سیامک سامانی، «بررسی میزان تأثیر نگرش مذهبی بر بهداشت روانی نوجوانان»، چکیده مقالات اولین همایش بین المللی نقش دین در بهداشت روان،کمیته برگزار کننده، 1380.

ـ صدوق،محمدبن علی، من لا یحضره الفقیه.قم، جامعه مدرسین، 1413.

ـ طباطبایی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمة موسوی همدانی، قم، جامعه مدرسین، 1377.

ـ طبرسی، رضی الدین حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، 1412.

ـ عامری، فریده و دیگران، «بررسی تأثیر مداخلات خانواده درمانی راهبردی در اختلافات زناشویی»، روان شناسی، ش 27، 1382، ص218 تا 232.

ـ فتحی آشتیانی، علی و خدابخش احمدی، «بررسی ازدواج ها موفق و ناموفق در بین دانشجویان، دانشور رفتار، ش7،1383، ص16-9

ـ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.

ـ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1404.

ـ محقق اردبیلی، احمد، مجمع الفائده، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1403.

ـ محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، بیروت، داراحیاء التراث العربیه، 1422.

ـ نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسایل، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1408.

ـ هومن، حیدرعلی، اندازه گیری روانی و تربیتی و فن تهیه تست، تهران، پارسا، 1374.

-Aluja.A.Barrio,D,V. and Garcia,F.L, Personality, social values, and marital saticfa as predictors of clinical and health psychology, 2007, P.737-725.. 7(3)

-Benneer,D.G and Hill,P.C, baker encyclopedia of peychology and counseling. Michigan:baker books, 1999, P.714.

-Bradbery,N.T, Fincham, D.F, & Beach, R. S, Research on the nature and, 2000. and determinants of marital satisfaction:A decade in review.Journal of marriage and family.62,964-980.

-Dadley, Margaretg, Kosinski, Frederick, religiosity and marital satisfaction: a resarch note. Review of religious research Vol.32, No.1, Sep, 1990, P.78-86.

-Brant, R. Burleson; Wayne,H.Denton, the relationship between communication skill and marital satis taction. Journal of marriage and the family, 1999, Vol.50, No.4, Nov, 1999, P.884-902.

-Christopher,F, Scott; Sprecher, Susan, Sexuality in marriage, dating and other relationships abecade review. Journal of marriage and the family, Vol,62, No.4, Nov, 2000, P.999-1017.

* کارشناس ارشد روان شناسی

** استادیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. دریافت: 13/11/88 ـ پذیرش: 10/12/88

1. علی فتحی آشتیانی و خدابخش احمدی، «بررسی ازدواج ها موفق و ناموفق در بین دانشجویان»، دانشور رفتار، ش7، ص 9.

2. میشل توماس، کلام مسیحی، ترجمه حسین توفیقی، ص 94.

3. خدابخش احمدی و دیگران «بررسی وضعیت ازدواج و سازگاری زناشویی در بین کارکنان سپاه»، طب نظامی ، ش 7، ص 142.

4. ر.ک: مجتبی حیدری، بررسی رابطه جهت گیری مذهبی و رضایت از زندگی زناشویی، پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی، 1382.

5. Bradbery,N.T. Fincham, D.F, & Beach, R. S, Research on the nature and determinants of marital satisfaction:A decade in review.Journal of marriage and family.62, P 964-980.

6. خدابخش احمدی و دیگران «بررسی وضعیت ازدواج و سازگاری زناشویی در بین کارکنان سپاه»، طب نظامی ، ش 7، ص 142.

7. Bener,D.G & hill,P.C

8. Marital computibility

9. Aluja.A & Barrio.D & Garcia,F.L

10. فریده عامری و دیگران، «بررسی تأثیر مداخلات خانواده درمانی راهبردی در اختلافات زناشویی»، روانشناسی، ش 27، ص 219.

11. Marital Satisfaction

12. هاجر ترکان و دیگران، «بررسی اثر بخش گروه درمانی به شیوه تحلیل تبادلی بر رضایت زناشویی»، خانواده پژوهی، ش 8، ص 384.

13. اندرو ساپینگتون، بهداشت روانی،ترجمه حمیدرضا حسین شاهی برواتی، ص 301.

14. باربارارا تامیلسون، راهنمای سنجش خانواده، ترجمه فرشاد بهاری و سیداسماعیل مهدوی­هرسینی، ص53

15. همان، ص 95.

16. Nathan Ackerman

17. Toliatus

18. Perl Moutler

19. Straus

20. باربارارا تامیلسون، راهنمای سنجش خانواده، ص 12.

21. باقر ثنایی، مقیاسهای سنجش خانواده و ازدواج، ص 11.

22. نادری سهرابی و سیامک سامانی، «بررسی میزان تأثیر نگرش مذهبی بر بهداشت روانی نوجوانان»، چکیده مقالات اولین همایش بین المللی نقش دین در بهداشت روان،کمیته برگزار کننده، 1380.

23. فرانک Frankبه نقل از حیدری،1383

24. Dadley, Margaretg, Kosinski, Frederick, Religiosity and marital satisfaction: a resarch note, Review of religious research, Vol.32, No.1, P.78-86.

25. Brant, R, Burleson; Wayne, H.Denton, "the relationship between communication skill and marital Satisfaction", Journal of Marriage and the Family, Vol.50, No.4, P.884-902.

26. Ibid.

27. طه: 44.

28. عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص 435.

29. همان.

30. همان.

31. لقمان 19

32. محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 643.

33. محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 20، ص 23.

34. Dadley, Margaretg, Kosinski, Frederick, religiosity and marital satisfaction: a resarch note, Review of religious research, Vol, 32, No.1, P.78-86.

35. Ibid.

36. خدابش احمدی و دیگران، «بررسی رابطه بین تغییرات مذهبی و سازگاری زناشویی»، خانواده پژوهشی، ش 5، ص 56.

37. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 74، ص 28.

38. نحل: 97.

39. محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 8، ص 307.

40. عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص 81.

41. همان.

42. همان.

43. محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 6، ص 526.

44. همان، ص 536.

45. محمدبن علی صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 164.

46. همان، ص 164.

47. محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 5، ص 301.

48. همان، ج 21، ص 359.

49. همان، ج 20، ص 41.

50. عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص 145.

51. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 43، ص 117.

52. منافقون: 9.

53. عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص 185.

54. تحریم: 6.

55. احمد محقق اردبیلی، مجمع الفائده، ج 2، ص 63.

56. میرزا حسین نوری، مستدرک الوسایل، ج 3، ص 163 / محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 5، ص 2188.

57. محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 7، ص 77.

58. نور: 30 و 31.

59. محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 5، ص 559.

60. همان.

61. محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 1، ص 300.

62. همان، ج20، ص 194

63. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج10، ص4338.

64. همان.

65. محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج20، ص223.

66. Lawrance,k & Others, Sexuality in marriage, dating and other relationships abecade review. Journal of marriage and the family. Vol,62. no, 4 (nov,), pp 999-1017

67. محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج 5، ص321.

68. همان.

69. همان، ص 495.

70. همان،ص496.

71. همان.

72. محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج20،ص157 / محمدبن علی صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 405.

73. محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 5، ص 508.

74. همان، ص 506.

75. نساء: 34 / کلمه «قیم» به معنای آن کسی است که مسئول قیام به امر شخص دیگر است و کلمة (قوام) و نیز (قیام) مبالغه در همین قیام است،

76. نساء: 44.

77. نساء: 19.

78. محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 5، ص 383.

79. محمدبن علی صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 15.

80. امام خمینی قدس سره، تحریر الوسیله، ترجمه علی اسلامی، ص 561.

81. محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 20، ص 171.

82. عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص378.

83. محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج20، ص 171.

84. همان، ج 21، ص540.

85. بقره: 180، 228، 232-234 / نساء: 19 و 25.

86. سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج 4، ص 405.

87. حسام الدین متقی هندی، کنز العمال، ج 15، ص835 .

88. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 16، ص226.

89. همان، ج 16، ص226.

90. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 4، ص1595.

91. همان، ج 4، ص 1595.

92. ر.ک: ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه

93. میرزا حسین نوری، ، مستدرک الوسایل، ج 13،ص 48.

94. محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 20، ص 23.

95. همان، ج20، ص169.

96. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 4، ص 1595.

97. محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 4، ص 12.

98. همان، ج 5، ص 511.

99. رضی الدین حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 6.

100. محمدبن علی صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص621 / محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 5، ص 511.

101. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 5، ص 1887.

102. محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 292.

103. محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج20، ص172.

104. رضی الدین حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 6.

105. میرزا حسین نوری، ، مستدرک الوسایل، ج 14، ص 243.

106. سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان، ج 16ص 250.

107. محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج20،ص157.

108. همان.

109. همان، ص 158.

110. همان، ص 164.

111. محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 5، ص 506.

112. میرزا حسین نوری، ، مستدرک الوسایل، ج 14، ص 165.

113. رضی الدین حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 6.

114. میرزا حسین نوری، ، مستدرک الوسایل، ج 14، ص243.

115. همان.

116. همان.

117. حسن بن ابی الحسن دیلمی، ارشاد القلوب، ج1ص196

118. محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 5، ص 555.

119. محمدبن علی صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 389.

120. میرزا حسین نوری، ، مستدرک الوسایل، ج 1، ص 394.

121. همان، ج 14، ص247.

122. محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج20، ص211.

123. میرزا حسین نوری، ، مستدرک الوسایل، ج 14، ص241.

124. Verbal and communication

125. Conflict resolution

126. Financial management

127. حیدرعلی هومن، اندازه گیری روانی و تربیتی و فن تهیه تست، ص 225.

128. حیدرعلی هومن، اندازه گیری روانی و تربیتی و فن تهیه تست، ص206