روان شناسی و دين

محمدرضا احمدی* / دکتر محمود گلزاری** / دکتر عباسعلی شاملی*** / دکتر سیدکاظم رسولزاده طباطبایی****

چکیده

پژوهش حاضر درصدد بررسی ابعاد روان شناختی مناسک حج و تأثیر آن بر سطح دینداری حجاج با استفاده از روش شبه تجربی است. از مجموع 22500 نفر زائر حج تمتع سال 1385 استان تهران، 105 نفر (62 مرد و 43 زن) به عنوان نمونة در دسترس، انتخاب و یک ماه قبل از آغاز حج پرسشنامة جهت گیری مذهبی به عنوان پیش آزمون و پس از اتمام مناسک حج همان پرسشنامه به عنوان پس آزمون و یک ماه پس از بازگشت به وطن نیز به عنوان مرحلة پی گیری، اجرا گردید. داده ها به وسیلة آزمون t وابسته، مستقل و تحلیل واریانس یک راهه تجزیه و تحلیل شدند. نتایج نشان دادند: نمرة کل جهت گیری مذهبی آزمودنی ها در پس آزمون نسبت به پیش آزمون به طور معناداری بیشتر بود. این تفاوت معنادار در خرده آزمون های جهت گیری مذهبی (عقایدـ مناسک و اخلاق) نیز مشاهده گردید.

کلید واژه ها: مناسک حج، ابعاد روان شناختی، دینداری.

مقدمه

در فرهنگ و معارف اسلامی راه های روشنی برای دستیابی انسان ها به زلال گوارای آرامش خاطر معرفی شده است که عبادات از مهم ترین، سازنده ترین و مؤثرترین آنهاست. از میان همة عبادات، حج و مناسک آن جایگاه ویژه ای دارد. در منظر روایات از حج به «تمام شریعت»، «پرچم اسلام» و «یکی از پنج پایة اساسی اسلام» تعبیرمی شود. انجام مناسک حج برای یک مؤمن(با شرایط خاصی) ضروری و ترک آن کفرشمرده شده است. همه ساله بیش از دو میلیون مسلمان از سراسر جهان دراین کنگرة عظیم شرکت می کنند. هم به نص آیات و روایات و هم به تجربه و کشف و مشاهدات بالینی، یکی از بزرگ ترین و مهم ترین عوامل سازندگی انسان و از بین رفتن نگرانی ها، پریشانی ها و افسردگی ها، انجام حج است. البته به شرط آنکه، حجی بر پایة شناخت دقیق و با کمال معنویت انجام گیرد. هرچند حج و مناسک آن ظاهری عبادی دارد، اما جنبه های غیرعبادی آن نیز بر اهل دقت پوشیده نیست. بر همین اساس برخی محققان به ابعاد اخلاقی، عرفانی، سیاسی، اجتماعی، تاریخی و حتی اقتصادی آن نظر افکنده اند و آثار و کارکرد های آن را مورد تحقیق و بررسی قرار داده اند. متأسفانه دانشمندان علوم رفتاری همچون روان شناسان تاکنون به این موضوع مهم و تأثیر گذار توجه چندانی نداشته اند و کمتر به بعد روان شناختی این عبادت بزرگ پرداخته اند. یک جست وجوی ساده در سایت های اینترنتی و مطالعة کتب و مجلات تخصصی و پژوهشی مربوط به حج، گویای این واقعیت است که بررسی های علمی جدید، به خصوص در حوزة علوم انسانی در زمینة حج یا صورت نگرفته و یا بسیار اندک است. پژوهش حاضر می تواند یکی از تلاش های علمی و تجربی در زمینة تأثیرحج بر سطح دینداری زائران باشد. در ابتدا با بیان مسئلة مورد بررسی و اهمیت آن و نیز ذکر اهداف و فرضیه ها به تبیین فرآیند پژوهش پرداخته ایم.

بیان مسئله

تاریخ بشریت نشان داده است که انسان دین ورز[1] قدمتی دیرینه دارد و مذهب به عنوان جزءلاینفک زندگی بشر در تمام اعصار بوده است. به گفتة فرانکل[2] (1375)، بنیانگذار مکتب معنا درمانی، یک احساس مذهبی عمیق ریشه دار در اعماق ضمیر ناهشیار همة انسان ها وجود دارد. نیومن[3] و پارگامنت[4] (1990) نقش های روان شناختی مهم و بی شمار مذهب را که در کمک به مردم برای درک و کنارآمدن با وقایع زندگی به کار می روند، توصیف نموده اند. آرگیل[5] (2000) از آداب و رسوم مذهبی به عنوان شکلی از رفتار یاد می کند که موجب می شود افراد و روابط آنها عوض شوند.[6]

کنش های اساسی دین ـ فواید وآثاری که به طور طبیعی بر دین ورزی ودینداری افراد مترتب می شود ـ را می توان در سه حوزة مرتبط با یکدیگر؛ شناختی، عاطفی ورفتاری انسان مورد توجه قرار داد. افزایش تحقیقات در زمینه های گوناگون، از جمله میزان مذهبی بودن، نیاز به مذهب، تأثیر آن در سلامت جسمی _ روانی و مقابله با تنیدگی در سطوح گوناگون بسیار معنادار است. امروزه ده ها کتاب و مجله در زمینة دین ورزی وکاربرد آن در زندگی انسان منتشر می شود که همگی بیانگر اهمیت روزافزون نقش مذهب در زندگی بشر امروزی وتحقیقات دامنه دار روان شناسی در این عرصه هستند.[7]

بررسی های علمی می رساند هر چه میزان معنویت و دینداری افراد زیادتر باشد، مصونیت بیشتری نسبت به بیماری های روانی و کژکاری های رفتاری
پیدا می کنند. اسپیلکا[8] و همکاران (2003) با بهره گیری از پژوهش های فراوان
به تأثیر مثبت دین بر سلامت روان و اخلاق پرداخته اند. یونگ در
کتاب روان شناسی دین می نویسد: «کاملاً متقاعد شده ام که اعتقادات و
مناسک دینی لااقل از لحاظ بهداشت روانی اهمیت خارق العاده ای دارند».[9] رفتارها و باور هایی از قبیل توکل به خداوند، صبر، دعا، زیارت و مانند
آنها می توانند از طریق ایجاد امید به نگرش های مثبت، موجب آرامش
درونی شخص شوند. باور به اینکه خدایی هست که موقعیت ها را کنترل می کند و مسئول عبادت کننده هاست، تا حد زیادی اضطراب مرتبط با موقعیت را
کاهش می دهد، به طوری که اغلب افراد مؤمن ارتباط خود را با خداوند
مانند ارتباط با یک دوست بسیار صمیمی توصیف می کنند و معتقدند که
می توان از طریق اتکا و توسل به خداوند، اثر موقعیت های غیرقابل کنترل را
به طریقی کنترل کرد.[10] آرگیل بر این باور است که دین به پیروان خود سلامت جسمانی و روانی نیز عطا می کند و با شفادادن آلام روحی ارتباط دارد.
افراد متدین در جامعة مدرن امروزی، نسبت به سایر افراد سالم ترند؛ زیرا آنها رفتار سالمی را در پیش می گیرند. همچنین بهداشت روانی با تدین ذاتی و درونی فرد ارتباط دارد.[11]

اسلام مکتبی است جامع وواقع گرا که در آن به همة جوانب نیازهای انسانی اعم از دنیایی و آخرتی، جسمی و روحی، عقلی و فکری، احساسی و عاطفی، فردی یا اجتماعی توجه شده است.[12] امروز بیش از هر زمان دیگر نیازمند تفکر و اندیشه در باب تأثیرگذاری تقیدات دینی بر تمامی امور انسانی، به ویژه مسائل عاطفی و روحی هستیم. امروزه بسیاری از اندیشمندان و صاحب نظران بر این باورند که مذهبْ تأثیر انکارناپذیری بر سلامت روح و جسم و دیگرابعاد زندگی بشر دارد و در میان ادیان الهی، دستورات اسلام پیرامون بهداشت جسم، روان و سایر امور، کامل ترین فرامین است.[13]

دین اسلام دارای پایه ها و ارکانی است که بر آنها بنا شده و بدانها قوام گرفته و بدون آنها فرو می ریزد واز آن جز اسمی بی مسما بر جای نمی ماند. یکی از این ارکان حج است، آنگونه که امام باقر† فرمود: اسلام بر پنج پایه بنیان نهاده شده است: نماز، روزه، زکات، حج و ولایت.[14] به دلیل آنکه حج جزء ارکان اسلام قلمداد شده، ناگزیر باید آنچه دربارة اسلام وارد شده در حج متبلور گشته و حج نمایشگر این احکام و تجلی گاه ظهور آنها گردد.[15]

حج یکی از شاخص های اسلام است و منعکس کنندة بخش بزرگی از ابعاد اعتقادی، اجتماعی، سیاسی، اخلاقی و عبادی دین است. بنا به گفتة امیرالمؤمنین†، حج پرچم اسلام است: «جَعَلَهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی لِلْإِسْلَامِ عَلَماً».[16] پرچم نمادی است که سعی می شود ویژگی ها و ابعاد یک فرهنگ در آن تجلی یافته و حکایتگر آن باشد. با یک نگاه اجمالی به منابع معتبر اسلامی می توان ادعا کرد که حج، عصارة اسلام است. پیامبر اکرمˆ در بیان علل فرایض الهی، حج را معادل همة دین و شریعت شمرده است: «...و الخامسة الحج و هی الشریعه.»[17] حج نمونه و نماد کوچکی از اسلام بزرگ. گویی خداوند متعال اراده کرده است که اسلام را در همة ابعادش، در یک عبادت جای دهد تا حاجی تمام اسلام را یکباره تجربه کند. به همین جهت می توان کنش ها و تأثیرات دین در ابعاد گوناگونش را در حج و مناسک آن مشاهده کرد.

قرآن یکی از اهداف و فلسفه های حج را مشاهدة منافع (منافعی که برای
خود مردم است) ذکر کرده است: )وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ ... لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ...( (حج: 27 و 28) منافع در این آیه مطلق است؛ یعنی شمول بسیار دارد و
هر گونه منفعت را اعم از مادی و معنوی، فردی و اجتماعی، اقتصادی و
سیاسی، دنیوی و اخروی را فرا می گیرد. منافع دو نوع است؛ یکی دنیوی که
در همین زندگی اجتماعی دنیا سود بخشیده و زندگی آدمی را صفا
می دهد، نیازهای گوناگون او را برآورده می کند و نواقص آن را برطرف می سازد؛ منافعی مانند تجارت، سیاست، حکومت، تدبیر و اقسام رسوم، سنن و عادات
و انواع تعاون ها و یاری های اجتماعی و غیر آن؛ نوع دوم از منافع، منافع
اخروی است که همان وجود انواع تقرب ها به سوی خداوند است؛ تقرب هایی که عبودیت آدمی را مجسم می سازد و اثرش در عمل و گفتار آدمی
هویدا می گردد.[18]

اکنون مسئله آن است که حج و مناسک آن، چه تأثیری در ابعاد روان شناختی انسان می گذارد؟ پژوهشگر در این تحقیق درپی آن است که چگونگی اثربخشی حج در ابعاد شناختی، عاطفی ورفتاری انسان را مورد بررسی قرار دهد.

بنابراین هدف پژوهش حاضر، بررسی و مقایسة سطح دینداری حجاج در موقعیت های قبل، حین و بعد از انجام مناسک حج و همچنین بررسی و مقایسة میزان تأثیرگذاری مناسک حج بر سطح دینداری حجاج بر حسب جنس, سن و تحصیلات آنها می باشد. در نتیجه سؤال های پژوهش عبارتند از:

1. انجام مناسک حج چه تأثیری بر سطح دینداری حجاج می گذارد؟

2. آیا تأثیرگذاری انجام مناسک حج بر سطح دینداری حجاج بر حسب جنس, سن و تحصیلات متفاوت است؟

فرضیه های پژوهش حاضر عبارت است از:

1.انجام مناسک حج سطح دینداری حجاج را افزایش می دهد.

2. تأثیرگذاری انجام مناسک حج بر سطح دینداری حجاج برحسب جنس, سن و تحصیلات متفاوت است.

اهمیت و ضرورت پژوهش

ضرورت تحقیق در زمینة ابعاد روان شناختی حج و مناسک آن، ریشه در اهمیت مطالعه دربارة ابعاد روان شناختی دین به عنوان یک مجموعة کامل برنامة زندگی برای انسان دارد؛ زیرا حج و مناسک آن آیینة تمام نمای دین و معارف اسلامی است. حج نمایشگر جامعیت و کلیت دین است. همان گونه که برای کنش های اساسی دین در حیطه های متفاوت زندگی انسان، فواید و آثار روان شناختی گوناگونی را می توان یافت، برای حج ومناسک آن نیز می توان شبیه آنها را تصویر و ترسیم کرد. بنابراین، آشنایی با کنش های اساسی دین در عرصة حیات بشری، اهمیت و ضرورت پژوهش حاضر را به طور عام روشن می کند. فواید و آثاری که به طور طبیعی بر دین ورزی و دینداری افراد به طور عام و بر انجام مناسک حج به طور خاص مترتب می شود، قابل توجه است.

در حوزة شناختی؛ دین تفسیری همه جانبه از حیات انسانی ارائه می کند و خلأ زندگی را با ایجاد معنا از بین می برد و به عنوان یک نظام مرجع با طرح هدفمندی حیات، مرگ را نقطة پایان زندگی نمی داند و تنظیم کنندة رابطة فرد با دیگران، طبیعت و خداوند است و برای هر یک از آنها برنامه ای مدوّن و مشخص دارد. میسیاک[19] می گوید: دینْ انسان را به فلسفة حیات مسلح می کند و به عقلْ روشنگری می بخشد. دینْ ارادة انسان را تقویت و به فرد کمک می کند تا به فرمان عقل گردن نهد.[20] حج و مناسک آن نیز، حاجی را به درک و شناخت بیشتری از راه حق رهنمون می کند و او را برای حرکت در مسیر کمال و رسیدن به کمال نهایی یاری می دهد. امام صادق† دربارة کسی که به حج نرود، می فرماید: اعماه الله عن طریق الحق؛[21] خداوند او را از درک و شناخت راه حق باز می دارد.

در مراسم و ایام حج زمینة آموختن علوم و معارف اسلامی و تبادل اطلاعات فراهم می شود. امام رضا† یکی از آثار حج را یادگیری و آشنایی با معارف دین و انتقال آن به دیگران ذکر فرموده اند: مع ما فیه من التفقه و نقل اخبار الائمه‰ إلی کل صقع و ناحیه.[22]

در حوزة عاطفی؛ دین با رفع یا تخفیف درد و رنج آدمی در زمینة محدودیت های موجود در این جهان، نظیر ترس، تنهایی، افسردگی، ناکامی، بیماری، فقر و مرگ در جهت حفظ و استمرار سلامت روانی انسان مؤثر و مفید است. همچنین دین موضوعی برای تجربه های دینی فراهم می کند و انسان را به داشتن آنها برمی انگیزاند. در ایام و مراسم حج موقعیت های فراوانی مثل هنگام مُحرم شدن، هنگام مشاهدة کعبه، درحال انجام طواف، زمان وقوف در عرفات ومشعر و ... فراهم می شود که حاجی بتواند با قطع تعلقات مادی به یک رابطة نزدیک با معبود خود بپردازد. چنین تجربه های دینی را نمی توان در مکانی دیگر یافت. مشاهدات بالینی و نیز مطالعة تاریخی حج گزاران، به ویژه اولیا نشانگر وحکایت گر چنین موضوعی است. مالک بن انس یکی از اصحاب امام صادق† می گوید: یک سال با امام به حج مشرف شدم، موقع احرام و گفتن تلبیه هرچه امام سعی می کردند تلبیه بگویند صدا در گلویشان قطع می شد و نزدیک بود از مرکب به زمین بیفتند.[23]

در حوزة رفتاری؛ دین مهم ترین کنش و تأثیر خود را در پشتیبانی از اخلاق دارد. به این معنا که به انسان اطمینان خاطر می دهد که اخلاق بر جای استوار تکیه زده است و یک مرجع اصیل آن را تأیید کرده است. بنابراین، در عمل به
آن و تبعیت از فرمان های اخلاقی جای نگرانی نیست و در اجرای قوانین و مقررات اخلاقی، دین نقش مهارِ درونی را ایفا می کند. بسیاری از دستورالعمل های حج ومناسک آن در حوزة اخلاق و رفتار است تا زمینة کافی را برای خودسازی و اصلاح رفتارهای خود و نیز رعایت حقوق دیگران و حتی حیوانات و گیاهان فراهم کند. حجاج با اجتناب از هرگونه ظلم به خود و دیگران ـ حتی حیوانات و طبیعت که شرط اولیة انجام صحیح مناسک حج است ـ خودسازی را تمرین می کنند.

توجه به آثار مناسک حج، توصیف، تحلیل و تبیین روان شناختی آن،
ازآن جهت که آثار دینداری مورد بررسی قرار می گیرد از اهمیت و ارزش بیشتری برخوردار می شود؛ زیرا برخی روان شناسان دین آثار دینداری را
ملاک داوری دین و معیاری برای حقانیت آن می دانند. روان شناسانی مثل
ویلیام جیمز[24] که ملاک حقانیت هر چیزی را پیامد های عملی مفید آن می دانند، برای اثبات حقانیت دین به آثار و نتایج مثبت و مفید آن روی آورده اند.
هر چند این شیوة تفکر، عمدتاً دین و آموزه های دینی را به یک فعالیت
بشری تقلیل می دهد و فایدة عملی دین، درستی اعتقاد به آن را ثابت نمی کند، ولی نمی توان انکار کرد که کارکردگرایی، ما را به واقعیت های زمینی
باز می گرداند، ما را وادار می کند تجارب عینی و عملی را در نظر بگیریم، واقعیت ها را لمس کنیم وپیامدهای عملی واقعیت ها را ملاحظه کنیم. در واقع
این رویکرد، یعنی رویکرد کارکردگرایی به دین فواید و نتایج دینداری
را در ساحت های گوناگون بیان می کند و می تواند در گزینش و دست یازیدن
به حوزه های گوناگون معرفتی یا عملی به انسان هشدار دهد. با توجه به ثمرات مهم دینداری، نباید این حوزه مورد غفلت قرار گیرد، بلکه می توان گفت:
این تلاش، پاسخی اساسی و ضروری برای انسان سرگشتة امروزی است که می پرسد: دین چه ارمغانی برای بشر آورده است؟ زندگی انسان دیندار
و غیردیندار چه تفاوت های اساسی دارد؟ بله، نمی توان در تعریف حقیقت
و ملاک حقیقت دین به پراگماتیسم استناد کرد و صرف فواید و آثار آموزه های دینی و کارآمدی آن از دیدگاه معرفت شناسانه دلیل درستی آن گزاره یا آموزة دینی نیست، اما برای تشخیص حقانیت یک نظریه و آموزة دینی که برای غایات عملی ارائه گشته، استناد به فواید و نتایج آن مثبت، ارزشمند و مناسب است. چنانچه به عنوان نمونه، برای درمان اختلالات روانی، برای انتخاب یک روش در میان روش های درمانی گوناگون، معیارْ توفیق عملی آن است. یا حتی برای گزینش و ترجیح یک پزشک متخصص در میان هم قطاران خود، معمولاً به کارایی عملی وی در موارد درمانی گذشته استناد می کنیم.بیان فواید و آثار عمل به آموزه های دین، از جمله مناسک حج از همین مقوله است که دفاع از دین و دینداری را جذابیت ومقبولیت بیشتری می بخشد. پس این نکتة حقی است که معمولاً از آن غفلت شده، در حالی که آثار و فواید دینداری در همین جهان جذابیت های فراوان دارد واین جاذبه ها در دفاع از دین و تبلیغ دین برای ناباوران یا کم باوران می تواند نقش اساسی داشته باشد. امام رضا† فرمود: «رحم الله عبدا احیا امرنا. قلت کیف یحیی امرکم قال یتعلم علومنا و یعلمها الناس فان الناس لو علموا محاسن کلامنا لاتبعونا»؛[25] خداوند رحمت کند کسی را که امر ما را زنده کند. راوی می پرسد: چگونه امر شما زنده می شود؟ امام می فرماید: کسی که علوم ما را فراگیرد و آنها را به مردم یاد دهد.

بنابراین، مطالعة روان شناختی کنش های اساسی دینداری در زندگی انسان
در ابعاد گوناگون شناختی، عاطفی و رفتاری از اهمیت زیادی برخوردار
است. بررسی ابعاد روان شناختی مناسک حج به عنوان یکی از ارکان اسلام
و نمایشگر و تجلی گاه ابعاد گوناگون دین، ضرورت این تحقیق را روشن
می کند. فقدان تحقیقی روان شناختی به شکل کامل و گسترده از مناسک حج و
نیز فقدان پژوهشی میدانی دربارة تأثیرگذاری حج بر جهت گیری مذهبی افراد، اعم از شناخت ها، عواطف و رفتار های آنان، ضرورت این تحقیق را آشکارتر می سازد.

جایگاه حج در اسلام

اقتضای جامعیت، جهان شمول و جاودانه بودن اسلام آن است که بتوان این ویژگی ها را در برنامه ها و دستورالعمل های آن، تا حدودی مشاهده و استنباط کرد. می توان از حج که پرچم اسلام و تمام شریعت معرفی شده، ویژگی های جامعیت، جهان شمولی و جاودانگی اسلام را دریافت کرد. چون اسلام جهان شمول است و به عنوان برنامة آموزنده جهانی نازل شده و دو اصل زوال ناپذیر «همگانی» و «همیشگی» بودن، یعنی «کلیت و دوام» را همواره گوشزد کرده و می کند، ضروری است برنامه های آن هم جهانی بوده و نمودار زنده ای از کلیت و دوام باشد. بر همین اساس می توان حج را به عنوان یکی از شاخص ترین برنامه های جهانی اسلام یادآور شد و همگانی و همیشگی بودن آن را سند گویای کلیت و دوام دین الهی دانست.[26] بنابراین، می توان حج را نماد جامع اسلامِ نظام مند و جهان شمول معرفی کرد و ابزاری برای حفظ جاودانگی آن دانست. این نکته را می توان از متون دینی به خوبی استفاده کرد؛ مثلاً، قرآن، کعبه را مایة قوام و قیام مردم معرفی می کند: Ÿ@yèy_) ª!$# spt6÷ès3ø9$# |MøŠt7ø9$# tP#t?ysø9$# $VJ»uŠÏ% (¨$¨Z=Ïj9 (مائده: 97)؛ خداوند کعبه را مایة قوام و قیام مردم قرار داده است. در واقع، کعبه که محور حج است، نقش محوری و اساسی در استمرار و قوام دین دارد و تا کعبه پابرجاست دین پابرجا خواهد ماند. امام صادق† در توضیح این آیة شریفه فرمود: «لایزال الدین قائماً ما قامت الکعبه».[27] از سوی دیگر، شاید بتوان حج را به نمونه و مدل کوچکی از اسلام تشبیه کرد. همان گونه که پیامبراکرمˆ ضمن بیان علت سایر فرایض، دربارة علت وجوب حج بر مسلمانان فرمودند: حج معادل همة دین است. شیخ صدوقŠ می نویسد:

قد جاء فی تعلیل الرسولˆ للحج ضمن تعلیله لسائر الفرایض بانه معادل تمام الشریعه اذ یقولˆ: جائنی جبرئیل فقال لی یا احمد، الاسلام عشرة اسهم و قد خاب من لا سهم له فیها اولها شهادة لا اله الا اله و هی الکلمة و الثانیة الصلاة و هی الطهرة و الثالثة الزکاة و هی الفطرة و الرابعة الصوم و هی الجنة و الخامسة الحج و هی الشریعة... .[28]

پیامبر اکرمˆ ضمن بیان علت سایر فرایض، دربارة علت وجوب حج بر مسلمانان فرمودند که حج معادل همة دین است؛ زیرا ایشان فرمود: جبرئیل بر من نازل شد و گفت ای احمد، اسلام ده بخش دارد و هر کسی که از این بخش ها سهمی نداشته باشد زیانکار است، اول آن شهادت لا اله الا الله است که اصل عقیده است، دوم نماز است که پاکیزگی است، سوم زکات است که خود سبب رشد و شکفتگی است، چهارم روزه است که سپر (آتش و عذاب) است و پنجم حج است که همان شریعت است... .

سالکان طریق عبودیت و بندگی معتقدند که عبادات از نظر خاصیت اثرگذاری در روح و تکمیل نفس متفاوتند؛ بعضی اثر تطهیر و تخلیه دارند و بعضی موجب تزیین و تحلیة جان می شوند، برخی از فضای روح بشر رفعِ ظلمت می کنند و بعضی نور و صفا جلب می نمایند. انفاقات و صدقات از زکات و خمس و کفارات و ردّ مظالم و خلاصه ادای حقوق مالی ، اثرش تطهیر قلب از پلیدی و آلودگی حب مال است. روزه گرفتن مایة تقویت اراده و نیروی مقاومت در مقابل تمایلات نفسانی و تحصیل ملکة تقوا و مصونیت از غلبة شهوت است. نماز تنویر جان آدمی به نور ذکر و مناجات با خدا و مقابل گشتن صفحة روح با الله است. اما امتیاز عبادت حج در میان انواع عبادات این است که جامع الأمور است؛ هم خاصیت تطهیر دارد و هم مایة تزیین است. هم رفع ظلمت حب مال از دل می کند و هم نورانیت ذکر و انس با خدا می آورد. در حج انفاق مال، دورافتادن از اهل و عیال، جداشدن از آسایش الفت گرفته در وطن، تعطیل کردن کسب و کار و مشاغل زندگی مادی، تحمل رنج سفر، معاشرت با افراد گوناگون و امثال آن است که در پاک کردن دل انسان از پلیدی کبر و نخوت و خودخواهی و رام ساختن گردن کشان و خاضع کردن نافرمانان، فوق العاده مؤثر است.[29]

پس می توان گفت که حج «مینیاتوری» کوچک از اسلام بزرگ است. گویی خداوند اراده کرده اسلام را با همة ابعاد و وجوه آن در یکی از فروع دین جای دهد تا بندگان او با انجام آن و معرفت به همة آن وجوه و ابعاد، یک بار تمام اسلام را تجربه کرده باشند و همچون ماهی در دریا در کل اسلام غلتیده باشند.[30]

فرهنگ و معارف اسلامی در تار و پود حج نهفته است. امام خمینی(ره) حج را کانون معارف الهی معرفی کرده اند.[31] بنابراین، می توان انتظار داشت حج و مناسک آن همچون کلیت اسلام از نظر پوشش دادن به ابعاد وجودی انسان، از جامعیت ویژه ای برخوردار باشد و به مؤلفه های گوناگون شناختی، عاطفی و رفتاری توجه داشته و تأمین کنندة نیازهای انسان در این ابعاد باشد. به عبارت دیگر، می توان کنش ها و تأثیرگذاری حج را با توجه به ابعاد وجودی انسان، مورد بررسی و تجزیه و تحلیل روان شناختی قرار داد.

حج و تحقیقات انجام شده

در زمینة نقش دین و تأثیر دینداری در ابعاد گوناگون انسان باید گفت: مطالعات تجربی کنترل شده ای نیز انجام گرفته است، سرآغاز این تحقیقات که بیشتر دربارة متغیرهای دین و معنویت و بهداشت روان است، به استثنای معدودی از آنها، در قرن بیستم قرار دارد و از آن زمان تا کنون به شدت یا افزایش یافته است. از مجموع مطالعات، می توان به پژوهش هایی دربارة تأثیرگذاری دین بر ابعاد گوناگون شناختی، عاطفی و رفتاری انسان اشاره کرد؛ مانند: دین می تواند موجب ایجاد معنا شود.[32]

به نظر نیومن و پارگامنت مذهب می تواند در ایجاد احساس امید، احساس صمیمیت با دیگران، آرامش هیجانی، فرصت خودشکوفایی، احساس راحتی، مهار تکانه ها، نزدیکی به خدا و کمک به حل مشکل مؤثر باشد.[33]

دین موجب امیدواری می شود و خوش بینی را افزایش می دهد.[34]

دین به افراد متدین نوعی احساس کنترل و کارآمدی می بخشد که ریشة خدایی دارد و می تواند کاهش یافتگی کنترل شخصی را جبران کند.[35]

دین نوعی احساس فراطبیعی به شخص می دهد که بدون تردید تأثیر روان شناختی دارد.[36]

دین نوعی سبک زندگی سالم تر برای افراد تجویز می کند که بر سلامت و بهداشت روانی تأثیر مثبت دارد. دین مجموعه ای از هنجارهای اجتماعی مثبت است که اطاعت از آن موجب تأثیر، پشتیبانی و پذیرش از سوی دیگران می شود.

جمالی به بررسی رابطة بین نگرش های مذهبی، احساس معنابخش بودن زندگی و سلامت روانی پرداخت. نتایج نشان داد که بین احساس معنابخش بودن زندگی و سلامت روانی، همبستگی معناداری وجود دارد و بین نگرش مذهبی و سلامت روان نیز همبستگی معناداری مشاهده شده است. همچنین بین دو متغیر نگرش مذهبی و احساس معنابخش بودن زندگی، همبستگی معناداری وجود دارد.[37]

تار و پود زندگی انسان با باورهای دینی تنیده شده است. گواه این مطلب آن است که با مطالعة جوامع انسانی و تاریخ تمدن ها، همواره با رگه هایی از دین و باورهای دینی مواجه می شویم. این باورهای دینی در هر دوره ای به شکلی متجلی شده اند. زمانی دین و دینداری در قامت باورها و اعمال جادویی و زمانی تحت پوشش پنداشت های اسطوره ای جلوه می نمود. هر از چند گاهی نیز ادیان الهی و توحیدی، سایة خود را بر سر جوامع می گستراندند.[38] گستردگی و عمومیت نگرش دینی از توحیدی ترین تا شرک آمیزترین صورت آن، یعنی از پرستش یگانة هستی تا تجسم نیرویی ماورایی در قالب انسانی، همگی حکایت از اصیل ترین نیاز درونی انسان، یعنی خداجویی دارد. از این روست که نیاز به دین و مذهب در شمار اصیل ترین نیازهای انسانی تلقی می شود که از دیرباز در تمام جوامع بشری مطرح بوده است.

در یک جمع بندی کلی، گردآوری ها، تألیفات و تحقیقات انجام گرفته
را می توان در چند طبقه دسته بندی کرد. برخی مثل فقها به بیان احکام فقهی
و چگونگی انجام مناسک حج به شکل صحیح پرداخته اند. پاره ای دیگر
از دانشمندان ابعاد اخلاقی و عرفانی هر یک از اعمال حج را مورد توجه
قرار داده و سعی کرده اند فلسفه و اسرار نهفته در هر یک ازاعمال حج را
روشن کنند. دستة سوم به توصیف و شرح حال سفرهای انجام شده
اقدام کرده اند. سفرنامه نویسان از این دسته اند. دستة چهارم نیز شعرا هستند که
به مسئله حج به عنوان یک سوژة مهم دینی توجه داشته اند. آنها نیز هرکدام
به توصیف حج و مناسک حج و آثار و نتایج این فریضه پرداخته اند. در زمان معاصر نیز برخی مؤلفان سعی کرده اند با نگاه تربیتی، روان شناختی و جامعه شناختی، حج و مناسک آن را مورد بررسی قرار دهند که می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

آثار و ابعاد تربیتی و معنوی حج: محسن صالحی مازندرانی نوشته است.[39] شیخ حسن طراد به نقش حج و اهداف و فواید تربیتی آن پرداخته است.[40] ابعاد عرفانی، تربیتی و عبادی حج توسط محمد حسین فضل الله به رشتة تحریر درآمده است.[41] زهیر الاعرجی کتاب الأبعاد الاجتماعیة لفریضة الحج را نوشته است.[42]

برخی مطالعات به بررسی نقش اجتماعات دینی پرداخته اند که می توان به چند پژوهش در این باره اشاره کرد؛ مثلاً، مجدتیموری(1376) که نقش مراسم مذهبی، عبادات و مکان های دینی در بهداشت روان را مورد بررسی قرار داده است. وی با ارائة تحلیلی در این زمینه نتیجه می گیرد مراسم عبادی به شکل دسته جمعی در بهداشت روانی تأثیر گذاشته و گذشته از احساس آرامشی که حاصل کلیة مراسم عبادی دسته جمعی است، همدلی و هم داستانی و نزدیک شدن انسان ها به هم و نوعی یکپارچگی را به وجود می آورد. این امر حالت خلسه ای را به جمع می بخشد که ناشی از فراموش کردن خود و توجه به حق است و تسکین دهندة اختلالات جسمی و روانی می باشد.[43] وی در پژوهشی دیگر ارتباط احساس آرامشْ قبل و بعد از ورود نمازگزاران نماز جمعة تهران به این مکان عبادی را مورد مطالعه قرار داده است.

بر اساس بررسی های انجام شده توسط محقق پژوهش حاضر، تا کنون به صورت مستقیم پژوهشی با نگاه روان شناختی به موضوع حج و بررسی ابعاد آن نپرداخته است. اما برخی تحقیقات با موضوعات نزدیک و مشابه صورت گرفته است که می تواند تبیین کنندة جنبة زیارتی حج باشد، نه سایر جنبه هایی که در این پژوهش مورد بررسی قرار می گیرد. در بخش پژوهش های خارجی، پژوهش موریس[44](1982) به نقش زیارت مذهبی در سلامت روان و کاهش اضطراب و افسردگی پرداخته است. وی تأثیر زیارت دینی را روی افسردگی و اضطراب 24 بیمار سالمند بررسی کرد و دریافت که علائم بیماران بعد از زیارت رفتن، کاهش معناداری داشته و حداقل تا ده ماه پس از بازگشتن از زیارت هم این تأثیر ادامه دارد. در ایران صدیقه یگانه(1370) رسالة ارشد خود را در دانشگاه تربیت مدرس به بررسی «آثار تربیتی زیارت» اختصاص داده است. نیک زینت متین(1376) پژوهشی را با عنوان «تأثیر فضاها و مکان های معنوی بر بهداشت روانی زائرین مکة معظمه» انجام داده است. نتایج نشان داد جو مذهبی و معنوی مکه و مدینه، به میزان زیادی در آرامش روانی تأثیر داشته است؛ یعنی فقط عبادت خود فرد که تغییر روحی است مؤثر نبوده، بلکه فضای معنوی محیط نیز بر آنها اثر گذاشته است. دولتشاهی و همکاران(1379) طیِ پژوهشی به بررسی نقش زیارت در سلامت افراد اقدام نموده اند. ناظمی(1380) پژوهشی را با موضوع «نقش آموزش در ارائة خدمات به حجاج» و به هدف شناخت نقش آموزش در حج و ارزیابی دوره های آموزش فعلی انجام داده است. خداپناهی(1382) در تحقیقی «اثر آهنگ زیارت کعبه در سلامت عمومی حجاج» را مورد بررسی قرار داده است. نتایج این تحقیقات نشان می دهند که نمرة کل سلامت عمومی آزمودنی ها در پس آزمون نسبت به پیش آزمون، به طور معناداری بیشتر شده است. این تفاوت معنادار در خرده مؤلفه های نشانه های بدنی و اضطراب و بی خوابی نیز مشاهده می گردد.[45] گلزاری (1383) نیز به درخواست سازمان حج مطالعه ای را به جهت اندازه گیری میزان و چگونگی تأثیر گذاری عمره روی دانشجویان عمره گزار از زبان خودشان، به پایان رسانده است. نتایج این نظرسنجی نشان می دهد که انجام عمره توسط دانشجویان، مؤلفه هایی نظیر آرامش روانی و امنیت خاطر، توجه به دین و معنویت، سازگاری اجتماعی با دیگران، توبه از گناهان، خودسازی اخلاقی، پرداختن به فعالیت های دینی، انگیزة مطالعه دربارة دین و اعتقادات مذهبی، یاری رساندن به نیازمندان و حتی انگیزة پیشرفت علمی را افزایش می دهد. ابعاد روان شناختی حج یکی از محور های لازم برای بررسی است. ارتباط مناسک حج با ابعاد گوناگون شناختی، عاطفی و رفتاری انسان و نیز با سطح سلامت روانی او، موضوع مورد توجه پژوهش حاضر است که می تواند با رویکردی روان شناختی، مطالعات و تحقیقات انجام شده دربارة حج را یک گام به جلو ببرد.

روش

این پژوهش، علاوه بر مشخصات فردی از قبیل جنس، سن، میزان تحصیلات با استفاده از پرسشنامة جهت گیری مذهبی با تکیه بر اسلام، به گردآوری اطلاعات از افراد نمونه در موقعیت های قبل، حین و بعد از انجام مناسک حج پرداخته و آن را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است. در این پژوهش پرسشنامة جهت گیری مذهبی در سه مرحله و در یک مطالعه پی گیری به فاصلة هر مرحله تا مرحلة
بعد یک ماه( یک ماه قبل از انجام مناسک حج ، در حین انجام مناسک حج
و یک ماه پس از انجام مناسک حج وبازگشت به وطن) روی زائران اجرا شد. میزان جهت گیری مذهبی در ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری حجاج در
سه مرحله (قبل، حین و بعد از انجام مناسک حج) اندازه گیری شد.
برای دست یابی مجدد در مراحل دوم و سوم به افراد آزمودنی و جهت ترغیب آنان به دادن پاسخ صحیح، از شمارة رمز انتخاب شده توسط خود داوطلبان در هر مرحله استفاده شد.

جامعة آماری و گروه نمونه

در این پژوهش، جامعة آماری از تمام زائران خانة خدا تشکیل شده که از استان تهران در سال 1385 موفق به انجام مناسک حج می شوند. بر همین اساس، در این پژوهش از جامعة آماری مزبور تعداد 105 نفر از زائران بیت الله الحرام از سه کاروان حج تمتع که در سال 1385 به حج مشرف می شوند، به عنوان گروه نمونه برگزیده شده اند.

روش نمونه گیری

آزمودنی های این پژوهش را 105 نفر از زائران بیت الله الحرامِ سه کاروان از کاروان های حج تمتع سال 1385 تشکیل داده اند که به عنوان نمونة در دسترس انتخاب شده اند. این تعداد از آزمودنی ها افرادی هستند که داوطلبانه در هر سه مرحلة پژوهش با پژوهشگر همکاری کرده و پرسشنامه ها را در مراحل پیش آزمون، پس آزمون و پی گیری تکمیل کرده اند.

ابزار اندازه گیری

در این پژوهش از پرسشنامة 70 سؤالیِ جهت گیریِ مذهبی آذربایجانی (1382) استفاده شده که سطح دینداری افراد را در ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری مورد سنجش قرار می دهد.

این آزمون به هدف اندازه گیری مؤلفه های مذهبی بودن افراد و تشخیص مراتب آن بر اساس معیارهای مستفاد از مکتب اسلام تهیه شده است.

زیرمقیاس های این آزمون به سه حوزة اساسی دین، یعنی حوزة شناختی، حوزة عاطفی و حوزة رفتاری مربوط می شود. زیرمقیاس اول مشتمل بر 43 ماده است که عامل عقاید ـ مناسک را می سنجد و دو حوزة شناختی و رفتاری را پوشش می دهد. زیرمقیاس دوم مشتمل بر 27 ماده است که حوزة عاطفی را پوشش می دهد.

آزمودنی در نتیجة پاسخ دهی به هر یک از سنجه ها می تواند حداقل 1 نمره و به ترتیب گزینه ها تا حداکثر 4 نمره را به دست آورد. با توجه به توزیع پرسش های مثبت و منفی در پرسشنامه، به منظور جلوگیری از سوگیری در پاسخ های آزمودنی، برخلاف پرسش های مثبت که در آنها نمره گذاری به ترتیب از نمرة 4 آغاز شده و به ترتیب تا آخرین گزینه، کمترین نمره، یعنی نمرة 1 تعلق می گیرد، در پرسش های منفی بالاترین نمره در هر سنجه متعلق به گزینه ای است که آخرین گزینه شمرده می شود.

سپس نمرات آزمون جهت گیری مذهبی و همین طور زیرمقیاس ها بر حسب 100نمره محاسبه می گردند که برای این کار باید نمرة به دست آمده در مقیاس کلّی یا هر زیرمقیاس (R,R₁,R₂) را بر عدد نهایی همان مقیاس تقسیم نمود و در عدد 100 ضرب کرد. آن گاه عدد مذکور در تحلیل، توصیف و استنباط کاربرد می یابد. بر این اساس مقیاس جهت گیری مذهبی کلّ(R) شامل 70 سؤال است که فرد در آن حداکثر می تواند 280 نمره را کسب نماید. همچنین زیرمقیاس عقایدـ مناسک(₁R) که دربردارندة 43 پرسش می باشد، حداکثر می تواند 172 نمره را به خود اختصاص دهد. در نهایت زیرمقیاس اخلاق (₂R) که مشتمل بر 27 پرسش است، حداکثر می تواند 108 نمره را به خود اختصاص دهد.

اعتبار[46] و روایی پرسشنامه

در این آزمون به ادعای تهیه کنندة آزمون، اعتبار درونی[47] آزمون را به وسیلة آلفای کرونباخ برای زیرمقیاس اول در حد بالا ( ضریب آلفا معادل 947/0 ) و برای زیرمقیاس دوم در حد خوب (ضریب آلفا معادل 793/0) و در مجموع برای این مقیاس (جهت گیری مذهبی) آلفای کرونباخ 936/. را اعلام کرده است. لازم به ذکر است پژوهشگر نیز اعتبار درونی این مقیاس را به وسیلة آلفای کرونباخ در سه مرحلة آزمون پژوهش حاضر اندازه گرفت که نتایج قبلی را تأیید کرد. آلفای کرونباخ در این سه مرحله به ترتیب عبارت بود از:852/0 ، 829/0 و 874/0

برای برآورد روایی آزمون جهت گیری مذهبی از روایی محتوا(نظریات کارشناسی) و روایی سازه استفاده شده و مورد تأیید قرار گرفته است. روایی محتوایی این پرسشنامه توسط متخصصان و صاحب نظران علوم دینی و روایی سازة آن نیز از طریق گروه نمونه ای به حجم 378 نفر با روش تحلیل واریانس یک طرفه و مقیاس های چندگانه شفه مورد تأیید علمی قرار گرفته است.[48]

نتایج

جدول(1): مشخصات نمونه مورد بررسی به تفکیکْ جنس، سن و میزان تحصیلات آزمودنی ها را نشان می دهد.

جدول یک: فراوانی و درصد افراد نمونه را بر حسب جنس، سن و میزان تحصیلات نشان می دهد. 62 نفر(59٪) از آزمودنی ها را مردان و 43 نفر(41٪) را زنان تشکیل می دهند. از نظر سن بیشترین فراوانی متعلق به گروه سنی41 ـ 50 سال است که 7/45٪ از آزمودنی ها را تشکیل داده است.از نظر میزان تحصیلات بیشترین فراوانی را آزمودنی های با سطح تحصیلات لیسانس تشکیل داده که 6/28٪ می باشد.

جدول (2) جدول میانگین و انحراف معیارآزمون جهت گیری مذهبی و خرده مقیاس های آن در مراحل پیش آزمون, پس آزمون و پی گیری

تجزیه وتحلیل داده ها

فرضیه اول: انجام مناسک حج سطح دینداری آزمودنی ها را افزایش می دهد.

به منظور بررسی این فرضیه به کمک طرح آماری t وابسته به مقایسة میانگین نمرات آزمودنی ها در مراحل سه گانة پیش آزمون، پس آزمون و پی گیری پرداخته شده که نتایج آن در جدول سه آمده است.

جدول (3): جدول نتایج آزمون t وابسته برای مقایسة میانگین ها در مراحل سه گانه درآزمون جهت گیری مذهبی و خرده آزمون های آن

نتایج مندرج در جدول سه نشان می دهدکه:

الف. میانگین نمرات جهت گیری مذهبی آزمودنی ها در پس آزمون در مقایسه با پیش آزمون به گونة معناداری بالاتر قرار گرفته است؛ یعنی با دخالت متغیر مستقل، سطح دینداری آزمودنی ها افزایش یافته است. این تأثیرگذاری را می توان در خرده آزمون های جهت گیری مذهبی نیز به خوبی مشاهده کرد.

ب. میانگین نمرات آزمون جهت گیری مذهبی در مرحلة پی گیری در مقایسه با پس آزمون نیز به گونة معناداری کاهش یافته است و می توان نتیجه گرفت آزمودنی ها با فاصله گرفتن از حج و فضای معنوی آن، سطح دینداری آنها کاهش یافته است.

ج. میانگین نمرات آزمودنی ها در مرحلة پی گیری، در مقایسه با پیش آزمون تفاوت معناداری ندارد.

بنابراین، فرضیة یک پژوهشی مورد تأیید قرار می گیرد؛ یعنی انجام مناسک حج سطح دینداری آزمودنی ها را افزایش می دهد.

فرضیة دوم: تأثیرگذاری مناسک حج بر سطح دینداری آزمودنی ها برحسب جنس, سن و میزان تحصیلات متفاوت است.

به منظور بررسی این فرضیه به کمک طرح آماری t مستقل، به مقایسة میانگین نمرات آزمودنی ها در پیش آزمون، پس آزمون و مرحلة پی گیری پرداخته شده و نتایج آن در جدول چهار، پنج و شش آمده است.

الف. به منظور بررسی تأثیرگذاری انجام مناسک حج بر سطح دینداری آزمودنی ها بر حسب جنس آنها، جدول چهار تنظیم شده است.

جدول (4): جدول نتایج آزمونTبرای مقایسة میانگین ها در مراحل سه گانه در مردان و زنان در آزمون جهت گیری مذهبی

همان گونه که در جدول چهار مشاهده می گردد، در میانگین نمرات سطح
دینداری مردان و زنان در مراحل پیش آزمون وپس آزمون تفاوت معناداری
دیده نمی شود.

ب. به منظور بررسی تأثیرگذاری انجام مناسک حج بر سطح دینداری حجاج بر حسب سطوح سنی آنها جدول پنج تهیه و تنظیم شده است.

جدول (5): جدول نتایج آزمون F برای مقایسة میانگین ها در مراحل سه گانه در سنین متفاوت در آزمون جهت گیری مذهبی

همان گونه که جدول پنج نشان می دهد، سطح دینداری آزمودنی ها در مراحل سه گانه در گروه های سنی گوناگون، تفاوت معناداری وجود ندارد.

ج. تأثیرگذاری انجام مناسک حج بر سطح دینداری حجاج برحسب میزان تحصیلات آنها، جدول شش تنظیم شده است.

جدول (6): جدول نتایج آزمون F برای مقایسه میانگین ها در مراحل سه گانه در سطوح گوناگون تحصیلی در جهت گیری مذهبی

جدول شش نشان می دهد سطح دینداری آزمودنی ها در گروه های گوناگون تحصیلی تفاوت معناداری ندارد.

بنابراین، با توجه به جدول های چهار, پنج و شش و توضیحات ارائه شده روشن می شود تفاوت معناداری بین سطوح سنی متفاوت در دو آزمون جهت گیری مذهبی آزمودنی ها وجود ندارد. در نتیجه، فرضیة دومِ پژوهش تأیید نمی شود.

نتیجه گیری

نتایج مربوط به نمرات جهت گیری مذهبی حجاج نشان می دهند که نمرة کل جهت گیری مذهبی آنان در پس آزمون نسبت به پیش آزمون به گونة معناداری بیشتر شده است. این تفاوت معنادار در خرده آزمون های عقائدـ مناسک و نیز اخلاق نیز مشاهده می شود. با توجه به تفاوت معنادار بین میانگین نمرة کل جهت گیری مذهبی پس آزمون و پیش آزمون، می توان چنین استنباط کرد که حجاج در مرحلة عزیمت با کسب آمادگی های لازم و ارتقای سطح شناختی، پای بندی به دستورات دینی(عقائدـ مناسک و اخلاق) را افزایش داده اند. بنابراین به استناد نتایج کمّی که در جدول دو آمده است و در پاسخ به سؤال اول پژوهشْ مبنی بر اینکه انجام مناسک حج چه تأثیری بر سطح دینداری حجاج می گذارد؟ می توان نتیجه گیری کرد که انجام مناسک حج بر سطح دینداری حجاج تأثیر مثبت گذاشته و آن را افزایش داده است.

در پاسخ به پرسش دوم پژوهش، مبنی بر اینکه آیا تأثیرگذاری انجام مناسک حج بر سطح دینداری آزمودنی ها بر حسب جنس, سن و تحصیلات متفاوت است؟ باید گفت:

الف. نتایج به دست آمده از اجرای آزمون نشان می دهد تفاوت معناداری بین میانگین نمرات سطح دینداری زنان ومردان در پس آزمون نسبت به پیش آزمون مشاهده نمی شود. بنابراین، می توان گفت تأثیرگذاری انجام مناسک حج بر سطح دبنداری مردان و زنان متفاوت نیست و در نتیجه می توان پذیرفت عامل جنس در نتایج به دست آمده مؤثر نمی باشد.

برخی پژوهش ها نشان داده اند که گرایش به دین و میزان دینداری زنان بیش از مردان است. برای نمونه آرگیل (2000) می نویسد: مردان وزنان از نظر مذهبی بودن تا حدی با هم متفاوت هستند؛ زن ها در همة زمینه ها مذهبی تر از مرد ها هستند و احساس نزدیکی به خداوند و هدایت، در کودکان دختر بیش از پسران است. (76% دختران 61% پسران) اسپیلکا و همکاران با استناد به پژوهش های متعدد نتیجه می گیرند: یافته ها به صورت منسجم و هماهنگ روشن می سازند که وابستگی زن ها به دین بیش از مردان است. نتایج برخی مطالعات از جمله آلپورت و ورنون حکایت از آن دارد که علایق زیبایی شناختی، اجتماعی و دینی زنان از مردها بیشتر است. مردها بیشتر به جنبه های سیاسی و نظری علاقه دارند و زن ها بیشتر به مسائل اخلاقی تمایل نشان می دهند. زن ها با حرارت به بی عدالتی اعتراض می کنند و نسبت به آداب ورسوم اجتماعی و ضوابط اخلاقی تلقین پذیرترند.[49] نتایج پژوهش آذربایجانی نیز نشان می دهد که جهت گیری مذهبی زنان فقط در خرده آزمون اخلاق از مردان بالاتر است.[50] نتایج مطالعة تبرّایی نیز نشان می دهد جهت گیری مذهبی زنان فقط در خرده آزمون عقائدـ مناسک از مردان بالاترند.[51] سازمان ملی جوانان نیز طی پژوهشی که وضعیت و نگرش و مسائل جوانان 14 تا 29 سالة استان قم را مورد بررسی قرار داده، نشان داد که در خرده مقیاس های هویت اجتماعی و مدنی، شکل گیری هویت دینی، هویت اعتقادی دینی، هویت مشترک دینی و ملی، هویت و روح ملی، نگرش به ویژگی های ایرانی، هویت عمومی دینی و هویت عمومی ملی، نمرة دختران بیش از پسران است.[52]

برخلاف نتایج پژوهش های دیگر، نتایج پژوهش حاضر تفاوت معناداری بین دو گروه زن ومرد را نشان نمی دهد. برای حل این اختلاف نتایج، می توان چنین استنباط کرد که در خصوص حج و تأثیرگذاری آن نمی توان به این تفاوت معنادار بین زنان ومردان دست یافت و عظمت و شکوه و جلال مناسک حج، کعبه و مشاعر مقدسه به گونه ای است که به طور یکسان تأثیرگذار است. ضمن اینکه در مورد نتایج پژوهش سازمان ملی جوانان، پژوهشگر برای تبیین این تفاوت معنادار بین دختران وپسران اظهار داشته که شاید بتوان رشد سریع تر جنسی و اجتماعی در دختران را دلیل نیرومندی بیشتر بسیاری از جوانب گوناگون هویت دختران در مقایسه با پسران به شمار آورد.[53]

از منظر متون دینی مناسک حج به عنوان یک عمل عبادی برای تمام افراد مؤمن و دین باور تأثیرگذار است و زندگی آنها را پاک و طیّب می کند. این اعمال مطابق با سرشت انسان و نیازهای اوست و اختصاص به جنس خاص( مرد یا زن) ندارد. قرآن می فرماید: ô`tB) Ÿ@ÏJtã $[sÎ=»|¹ `ÏiB @?Ÿ2sŒ ÷rr& 4Ós\Ré& uqèdur Ö`ÏB÷sãB ¼çm¨Zt?Í‹ósãZn=sù Zo4qu‹ym Zpt6ÍhŠsÛ ( óOßg¨YtƒÌ“ôfuZs9ur Nèdt?ô_r& Ç`|¡ômr'Î/ $tB (#qçR$Ÿ2 (tbqè=yJ÷ètƒ (نحل: 97)؛ هر کس از مرد و زن که کاری نیک و شایسته انجام دهد، در حالی که مؤمن باشد هر آیینه او را به زندگانی پاک و خوشی زنده کنیم و مزدشان را بر پایة نیکوترین کاری که می کردند پاداش دهیم.

مناسک حج به طور یکسان بر زائران، اعم از مرد و زن تأثیرگذار است و زندگانی طیب و آرام و مناسبی را به آنها عطا می کند.

ب. اما نسبت به قسمت دوم پرسش که آیا تأثیرگذاری انجام مناسک حج بر سطح دینداری حجاج بر حسب سن آنها متفاوت است؟ نتایج به دست آمده از اجرای تحلیل واریانس یک طرفه که در جدول پنج آمده است، نشان می دهد تفاوت معناداری بین میانگین نمرات سطح دینداری آزمودنی های گروه های سنی متفاوت در پس آزمون نسبت به پیش آزمون مشاهده نمی شود. بنابراین، می توان گفت تأثیرگذاری انجام مناسک حج بر سطح دینداری آزمودنی ها در سطوح سنی گوناگون متفاوت نیست و در نتیجه، می توان پذیرفت عامل سن در نتایج این پژوهش تأثیری نداشته است.

همچنین در پاسخ به بخش سوم پرسش، مبنی بر اینکه آیا تأثیرگذاری انجام مناسک حج بر سطح دینداری حجاج بر حسب میزان تحصیلات آنها متفاوت است؟ نتایج به دست آمده از اجرای تحلیل واریانس یک طرفه که در جدول شش آمده است، نشان می دهد تفاوت معناداری بین میانگین نمرات سطح دینداری آزمودنی ها در سطوح تحصیلات متفاوت در پس آزمون نسبت به پیش آزمون مشاهده نمی شود. بنابراین، می توان گفت تأثیرگذاری انجام مناسک حج بر سطح دینداری آزمودنی ها در سطوح تحصیلی گوناگون، متفاوت نیست؛ یعنی درعامل سطح تحصیلی، با وجود نمرات گروه های تحصیلی گوناگون (زیر دیپلم، دیپلم، فوق دیپلم، لیسانس و فوق لیسانس) در سطح دینداری آزمودنی ها تفاوتی یافت نمی شود. بنابراین، می توان نتیجه گرفت که سطح تحصیلی در نتایج این پژوهش تأثیری نداشته است؛ هرچند برخی تحقیقات حکایت از آن دارد که با افزایش سطح تحصیلات، سطح دینداری افراد کاهش می یابد؛ مثلاً، نتایج پژوهش سازمان ملی جوانان تحت عنوان وضعیت و نگرش و مسائل جوانان استان قم نشان می دهد جوانانی که مدرک تحصیلی فوق لیسانس یا دکترا دارند، در خرده مقیاس های هویت سیاسی، هویت اعتقادی ـ دینی، هویت التزام عملی، هویت آداب و رسوم دینی، هویت و روح ملی، هویت عمومی دینی و هویت عمومی ملی، نمرات پایینی را کسب کرده اند. در عین حال می توان گفت شکوه، جلال و عظمت حج و مناسک آن بیش از هر چیز دیگری بر زائران تأثیرگذار است. تأثیری که از موقعیت های گوناگون (میقات و احرام بستن در آن، مقابل کعبة معظمه قرارگرفتن و دور آن طواف کردن، حضور در صحرای با معنویت عرفات و مشعرالحرام و ایجاد رابطة نزدیک با پروردگار خود، توقف در سرزمین منی و دورساختن خود از تمام مظاهر مادی و دنیائی) حاصل می شود. این تأثیرگذاری آنچنان عمیق و گسترده است که ضمیر تمام انسان ها را در هر سطح علمی و تحصیلی که باشند، متأثر از خود ساخته، تقید و پای بندی به دستورات دینی و اخلاقی آنها را افزایش داده و سلامت و آرامش روانی آنها را ارتقا می بخشد. امیرالمؤمنین در توصیف ازدحام پراشتیاق حج گزاران می فرماید: یردونه ورود الانام و یالهون الیه ولوه الحمام.[54] حجاج و زائران بیت الله آن چنان شوق دیدن کعبه در دل هایشان مشتعل می شود که گویی عقل و هوش از سرشان می پرد و همچون حیوانات تشنة به آب رسیده ای، با بی تابی و التهاب عجیب پیش می روند یا مانند کبوترانی که به سوی بچه و آشیانه بال و پرزنان و شتابان می روند، این دلباختگان نیز با قلبی مشتاق و روحی موّاج از شور و هیجان، رو به سوی خانة معبود می دوند و این جذبه و کشش، هر کسی را در هر موقعیتی دگرگون و متلاطم می کند. از این رو، این کلام امیرِ بیان و تقوا نیز بیانگر عظمت این اقیانوس رحمت است.

یافته های نهایی

با در نظرگرفتن فرضیه ها و تحلیل نتایج، یافته های نهایی پژوهش حاضر از این قرار است:

الف. نتایج این پژوهش نشان می دهد که سطح دینداری آزمودنی ها در حین انجام حج بیشتر از سطح دینداری آنها قبل از انجام مناسک حج است.حضور در مکان ها و انجام مراسم مذهبی موجب افزایش سطح آشنایی و پای بندی به احکام و دستورالعمل های دینی و نیز عمل به دستورات اخلاقی می شود. همان گونه که این تفاوت معنادار در دو خرده آزمون عقائدـ مناسک و اخلاق قابل مشاهده است. بنابراین، انجام مناسک حج می تواند در ابعاد سه گانة شناختی، عاطفی و رفتاری انسان تأثیرگذار باشد. تحقیق موریس نیز مؤید این مطلب است. وی به این نتیجه دست یافت که جو مذهبی محیط های مقدس به ایجاد امیدواری و تقویت ایمان مذهبی افراد منجر می شود.[55] فضای روان شناختی اماکن مقدسه و معماری مذهبی، سبب بروز تصویرپردازی های ذهنی خاص در افراد می گردد که بیانگر پیچیدگی نظام مفهومی اندیشه ها، باورها، ارزش ها و احساس هاست. عبادتگاه های مذهبی، هشیارانه برخی از ارزش های خاص را از طریق سبک معماری خود تقویت می کند.[56] برخی از دانشمندان این تأثیرگذاری را به روحیة خاص انسان که آن را «محاکات»[57] نامیدند، مربوط می دانند. آنچه که در روان شناسی به «همانند سازی»[58] شهرت دارد، خاصیت هماهنگی با جمع است که در روح بشر وجود دارد و از آن به محاکات تعبیر می کنند. اسلام از جنبة روانی به محیط های مذهبی و معنوی که موجب برانگیخته شدن احساسات مکتوم است، اهمیت می دهد. مسئلة محاکات از نظر علمای اجتماع تنها جنبة فیزیکی دارد و نوعی عکس العمل در طبیعت است؛ اما باید به آن جنبة روحی را نیز اضافه کرد که استعدادی در روح هست و احتیاج به بیداری دارد. در آن وقت است که گاهی قوت این عکس العمل صدها برابر عمل می شود.[59]

امیرالمؤمنین† می فرماید: فرض الله الحج تقویة للدین؛[60] خداوند به منظور تقویت دین حج را بر مردم واجب کرد. بدون شک خود همین اجتماع که افراد یکدیگر را می بینند، در تقویت دین مؤثر است، هرچند کافی نیست. نیروگرفتن اسلام به این است که بر ایمان پیروان اسلام افزوده شود و عمل آنها با تعالیم دین منطبق شود. در حج به برنامه های دینی و تعلیمات اسلامی پرداخته می شود و مردم با فراگیری معارف دین در بازگشت به وطن با آمادگی بهتر و بیشتر در عمل به دستورالعمل های دین تلاش می کنند. همان کاری که رسول اکرمˆ از مواقف گوناگون در ایام حج برای تعلیم و تربیت مسلمانان به طرز مؤثری استفاده کرد.[61]

ب. مقایسة تغییرات سطح دینداری در مرحلة پی گیری با مراحل پیش آزمون و پس آزمون نشان می دهد که در سطح دینداری و مؤلفه های عقائدـ مناسک و اخلاق، تغییر بادوامی صورت نگرفته است. عدم استمرار این تغییرات را می توان ناشی از آن دانست که دینداری به عنوان یک ویژگی شخصیتی، نسبت به تغییراتْ مقاوم است و نمی توان انتظار داشت ویژگی های شخصیتی تحت تأثیر برخی عوامل به سرعت تغییر یافته و یا تأثیر آنها مستمر و دائمی باشد؛ بخصوص آنکه ویژگی های شخصیتی طی فرآیند رشد به ثبات نسبی رسیده است و اگر بخواهد تغییر با ثباتی در آن انجام گیرد، نیازمند تلاش وتمرین و ممارست بیشتری است؛ زیرا با گذر از مراحل اولیة رشد و ورود به مراحل بزرگسالی، میزان تحول پذیری افراد کاهش یافته و یا کند خواهد شد ونمی توان با برنامه های کوتاه مدت، تغییرات اساسی و عمیقی را در بزرگسالی در ویژگی های شخصیتی انتظار داشت، بلکه برای ایجاد تحوّل لازم است طی برنامه های درازمدت و به شکل مستمر، عوامل تأثیرگذار را افزایش داده تا عوامل تأثیرگذار اولیه نقش خود را ایفا کند.

پیشنهاد ها و توصیه ها

1.با توجه به تأثیرگذاری مثبت انجام مناسک حج بر سطح دینداری آزمودنی ها، چه خوب است همة مراکز و نهاد های فرهنگی که در قلمرو ارتقای سطح دینداری افراد جامعه فعالیت می کنند، تشویق به انجام این سفر معنوی را در برنامه های فرهنگی خود قرار دهند.

2. با توجه به تأثیر مثبت حج بر سطح دینداری آزمودنی ها در حین انجام حج ونیز کاهش نسبی سطح دینداری آنها پس از حج در مقایسه با حین حج، توصیه می شود کار فرهنگی عمیق تری برای حجاج و زائران بیت الله الحرام انجام گیرد.

3. سازمان حج و زیارت به عنوان یکی از نهاد های فرهنگی تأثیرگذار، هنگامة حج را هنگامة خوبی برای ارتقای سطح دینداری افراد تلقی کند و از این فرصت برای آشناترکردن زائران به معارف دین، بهره گیری لازم را به عمل آورد.

4. افراد، مراکز و نهادهایی که در تربیت دینی نقش دارند، می توانند از آموزه های حج برای ارتقای سطح اخلاقی و عقایدـ مناسکی مردم کمک بگیرند.

5. پیشنهاد می شود این پژوهش فراتر از گروه نمونة داوطلب و نیز جامعة آماری گسترده تری انجام گیرد تا امکان تعمیم نتایج را بهتر و بیشتر فراهم کند و نتایج پژوهشْ دقیق تر و مستندتر گردد.

6. پی گیری نتایج در مدت زمان طولانی تر از آنچه در این پژوهش انجام گرفته، مشخص می کند که آیا تأثیر مناسک حج در سطح دینداری و سلامت عمومی آزمودنی ها تا چه مدت زمان باقی خواهد ماند. بنابراین، سازمان دادن تحقیقات با برنامة پی گیری نتایج (با فاصلة زمانی بیشتری)، تداوم تأثیر متغیر مستقل را مشخص می کند.

* عضوهیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) دریافت: 1/11/1387 ـ پذیرش: 13/12/1387.

** استادیار دانشگاه علامه طباطبایی.

*** عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).

**** عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس.

[1]. Homoreligious.

[2]. Frankl,V.

[3]. Newman,J.S.

[4]. Pargament,K.I.

[5]. Argil,M.

[6]. محمدکریم خداپناهی و محمود حیدری، «بررسی اثر آهنگ زیارت کعبه در سلامت عمومی حجاج» مجله روان شناسی، ش 28، 1382، ص 331 ـ 334.

[7]. مسعود آذربایجانی، تهیه و ساخت آزمون جهت گیری مذهبی با تکیه بر اسلام، ص 18.

[8]. Spilka,B.

[9]. محمود گلزاری، نظرسنجی از زائران عمره دانشجوئی، گزارش تحقیق، ص 8.

[10]. Kroll, I. Sheehan, W, Religious belives and practices among 52 psychiatric inptient in Minnessota, American Journal of Psychiatry, 109-673.

[11]. Argyle, M, Psychology and Religion, Routledge, London, P 76.

[12]. مرتضی مطهری، مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی 7 ـ 1، ص 12.

[13]. مرتضی مطهری، بیست گفتار، ص 47.

[14]. محمدبن یعقوب کلینی، فروع کافی، ج 2، ص 18.

[15]. عبدالله جوادی آملی، صهبای حج، ص 13.

[16]. نهج البلاغه، خطبة1، ترجمة دشتی.

[17]. محمد بن الحسن حرّ عاملی، وسایل الشیعه، ج 1، ص 22.

[18]. سیدمحمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 14، ص 522.

[19]. Missiak, H.

[20]. آلستون پییر و همکاران، دین و چشم اندازهای نو، ترجمة غلامحسین توکلی، ص 39.

[21]. محمد بن الحسن حرّ عاملی، وسایل الشیعه، ج 11، ص 27.

[22]. همان.

[23]. محمد بن علی ابن بابویه قمی، علل الشرائع، ج 2، ص 207.

[24] .James, W.

[25]. محمد بن علی ابن بابویه قمی، عیون اخبار الرضا†، ج 2، ص 92.

[26]. عبدالله جوادی آملی، صهبای حج، ص 37.

[27]. محمد بن علی ابن بابویه قمی، علل الشرائع، ج 1، ص 98.

[28]. همان، ص 102.

[29]. سیدمحمد ضیاء آبادی، حج برنامة تکامل، ص 46.

[30]. غلامعلی حداد عادل، «اسلام در آینة حج»، میقات حج 28، 1378، 31 تا 47.

[31]. امام خمینی(ره)، صحیفه نور، ص 30.

[32]. Spilka, B. Hood, R.W. Hunsberger, B, Gorsuch, R. The Psychology of religion: An Emprical aproach NJ: Prentice – Hall. P.14.

[33]. Newman, J. S. &Pargament, K. I, Ihe role of religion in the problem-solving process. review of religions, 31,390-403.

[34]. Seligman, M.E. Authentic happiness, New York. Free Press. P 7.

[35]. پارگامنت و همکاران، 1987.

[36]. Bergin, A. E. etal, Religiousness and mental health reconsidered: Astudy of intrinsically religious sample. Journal of Counseling psycology, 34-48.

[37]. زهرا جمالی، بررسی بین نگرش مذهبی، احساس معنابخش بودن زندگی و سلامت روان در دانشجویان دانشگاه تهران، پایان نامة کارشناسی ارشد، 1381، ص 132.

[38]. با توجه به آیه شریفه «کان الناس امة واحدة فبعث الله النبیین مبشرین و منذرین» شروع دینداری با توحید بوده که در اثر عوامل متعددی هر از چند گاهی به شرکت آلوده گشته و پیامبران برای زدودن ترک از دین مبعثو می گشته اند.

[39]. میقات، 29.

[40]. فلسفه الحج فی الاسلام، 1418.

[41]. میقات، 29.

[42]. الاعرجی، 1994.

[43]. میر محمد ولی مجد تیموری، « مراسم مذهبی، عبادات و مکان های دینی در بهداشت روان»، چکیده مقالات اولین همایش نشر دین در بهداشت و روان، ص128.

[44]. Morrise,P.A.

[45]. محمود گلزاری، نظرسنجی از زائران عمره دانشجوئی، گزارش تحقیق، ص 8.

[46] .Reliability

[47] .Intrinsic reliability

[48]. مسعود آذربایجانی، تهیه و ساخت آزمون جهت گیری مذهبی با تکیه بر اسلام، ص 96.

[49]. به نقل از گنجی، روان شناسی تفاوت های فردی، ص 210.

[50]. مسعود آذربایجانی، تهیه و ساخت آزمون جهت گیری مذهبی با تکیه بر اسلام، ص 18.

[51]. رامین تبرائی، «بررسی رابطه بین جهت گیری مذهبی و سلامت روان در معلمان شهر تهران»، پایان نامه کارشناسی ارشد.

[52]. سازمان ملی جوانان، وضعیت و نگرش و مسائل جوانان استان قم، ص 347.

[53]. همان.

[54]. نهج البلاغه، خطبه اول.

[55]. Morris, P.A, The effect of pilgrimage on anxiety, depression and religious attitude, p 45.

[56]. مسعود جان بزرگی، بررسی اثربخشی روان درمانگری کوتاه مدت «آموزش خود درمانگری» با و بدون جهت گیری مذهبی اسلامی بر مهار اضطراب و تنیدگی، پایان نامة، 1378.

[57]. یعنی تقلید، تشابه، همانندی، شباهت (به نقل از فرهنگ معاصر).

[58]. Identification

[59]. مرتضی مطهری، حج گزیده ای از یادداشت ها، ص 38.

[60]. نهج البلاغه، حکمت252.

[61]. مرتضی مطهری، حج گزیده ای از یادداشت ها، ص 38.

منابع

ـ نهج البلاغه، ترجمة جعفر شهیدی، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1372.

ـ آذربایجانی، مسعود، تهیه و ساخت آزمون جهت گیری مذهبی با تکیه بر اسلام، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1382.

ـ ابن بابویه قمی، محمد بن علی، علل الشرائع، قم، دارالحجه للثقافه، 1416.

ـ ابن بابویه قمی، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا†، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1396 ق.

ـ ابن بابویه قمی، محمد بن علی، معانی الاخبار، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1361.

ـ الاعرجی، زهیر، الابعاد الاجتماعیه لفریضه الحج، قم، نشر اسلامی، 1375.

ـ جوادی آملی، عبدالله، صهبای حج، قم، مرکز نشر اسراء، 1377.

ـ جوادی آملی، عبدالله، صهبای صفا، تهران، مشعر، 1371.

ـ جیمز، ویلیام، دین و روان، ترجمة مهدی قائنی، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چ دوم، 1372.

ـ حرّ عاملی، محمد بن الحسن، وسایل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ج 8، 9، 10، 1403 ق.

ـ خمینی، روح الله، صحیفه نور، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1378.

ـ شریعتی، علی، تحلیلی از مناسک حج، تهران، الهام، چ دهم، 1377.

ـ ضیاء آبادی، سیدمحمد، حج برنامة تکامل، تهران، مشعر، 1384.

ـ طباطبائی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، جامعة مدرسین، 1375.

ـ فرانکل، ویکتور، انسان در جست وجوی معنی، ترجمة اکبر معارفی، تهران، دانشگاه تهران، 1375.

ـ کلینی، محمدبن یعقوب، فروع کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1362.

ـ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403.

ـ مطهری، مرتضی، بیست گفتار، تهران، صدرا، 1370.

ـ مطهری، مرتضی، مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1369.

ـ نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسة آل البیت‰، 1408.

ـ یونگ، کارل گوستاو، روان شناسی و دین، ترجمة فؤاد روحانی، تهران، شرکت سهامی کتاب های جیبی، 1370.

ـ پور نجاتی، احمد، «نگرشی سیستمی و جهان شمول در پیام های حج امام خمینی(ره)»، میقات 30، 1378، ص 5 ـ 12.

ـ جان بزرگی، مسعود، بررسی اثربخشی روان درمانگری کوتاه مدت «آموزش خود درمانگری» با و بدون جهت گیری مذهبی اسلامی بر مهار اضطراب و تنیدگی، رساله دکتری، دانشگاه تربیت مدرس، 1378.

ـ جمالی، زهرا، بررسی بین نگرش مذهبی، احساس معنابخش بودن زندگی و سلامت روان در دانشجویان دانشگاه تهران، پایان نامة کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهراءƒ، 1381.

ـ حداد عادل، غلامعلی، «اسلام در آینة حج»، میقات حج 28، ص 31 تا 47، 1378.

ـ خدا پناهی، محمدکریم و محمود حیدری، «بررسی اثر آهنگ زیارت کعبه در سلامت عمومی حجاج»، روان شناسی 28، ص334، 331تا341، 1382.

ـ دولتشاهی، بهروز و همکاران، چکیده مقالات اولین همایش بین المللی نقش دین در بهداشت روانی، تهران، معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی، 1380، ص61.

ـ صادقی، منصوره السادات و محمد علی مظاهری، «اثر روزه داری بر سلامت روانی»، روان شناسی 35، سال نهم، ص 292 ـ 309، 1384.

ـ گلزاری، محمود، نظرسنجی از زائران عمره دانشجوئی، تهران، سازمان حج و زیارت، 1383.

ـ مجد تیموری، میر محمد ولی، « مراسم مذهبی، عبادات و مکان های دینی در بهداشت روان»، در: چکیده مقالات اولین همایش نشر دین در بهداشت و روان، 1380، ص 128 تا 132.

Argyle, M, Psychology and Religion, Routledge, London, 2000.

Bergin, A. E. etal, Religiousness and mental health reconsidered: Astudy of intrinsically religious sample. Journal of Counseling Psycology, 34, 1987.

James,W, The varities of religious experience, centry edition, London and New Yourk Routledge, 2002.

Jung,C.G, Modern Man in Search of a Soul,In Collected Works, vol II (2^nd ed), 1933.

Kroll, I. Sheehan, W, Religious belives and practices among 52 psychiatric inptient in Minnessota, American Journal of Psychiatry, 109-673, 1989.

Morris, P.A, The effect of pilgrimage on anxiety, depression and religious attitude, 1983.

Newman, J. S. &Pargament, K. I, The Role of Religion in the Problem-solving Process. review of religions, 31,390-403, 1990.

Palinkas,L.A, England, Psycological-Medicine May; vol 12(2), 291-294, 1982.