روان شناسی و دين

سیدسلمان علوی*/ مرتضی ثابت قدم**/ سیامک امانت***/ زهره نورایی****/ اعظم حسینی*****

چکیده

پژوهش حاضر به بررسی نقش مشارکت افراد در مراسم مذهبی مساجد و برگزاری آداب مذهبی مشترک، در کاهش و کنترل پرخاشگری می پردازد. این مقال با روشی توصیفی تحلیلی و با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی 420 شرکت کننده در مساجد شهر اصفهان با 420 غیر شرکت کننده در سال 1385 انتخاب گردیدند و با مقیاس پرخاشگری از طریق پرسش نامه AGQ مورد بررسی قرار گرفتند.

نتایج نشان می دهد که، بین دو گروه (مسجدی و غیر مسجدی) در میزان پرخاشگری تفاوت معناداری وجود دارد. همچنین بین دفعات حضور در مسجد و میزان پرخاشگری رابطه معکوس وجود دارد؛ یعنی هر چه میزان دفعات مراجعه به مسجد بیشتر باشد، از میزان پرخاشگری کاسته می شود. همچنین میزان پرخاشگری در مردان بیش از زنان و افراد مجرد بیش از افراد متأهل می باشد.
کلید واژه ها: پرخاشگری، مسجد، مذهب، مراسم مذهبی.

مقدّمه

رفتار دینی انسان ها حاکی از آن است که بشر در طول تاریخ نیازمند به دین بوده و حریم خاص و مشخصی را برای انجام فرایض خود اختصاص داده است. اسلام دین صلح و آرامش است و در آیین و قالب آیات الهی، روایات و احادیث، پیروان این دین به حسن خلق، آرامش و صلح جویی دعوت شده اند. وانگهی، جامعه جهانی با بزرگ ترین تهدید، یعنی پرخاشگری از نوع سادة لفظی تا انواع فیزیکی آن و در نهایت، ترور روبه روست. با علم به اهمیت این پدیده، جا دارد تا رفتار و تمایلات پرخاشگرانه در انسان ها مورد مطالعه قرار گیرد.

سؤال عمده ای که وجود دارد این است: آیا شرکت در مراسم مذهبی در قالب حضور در مکان های مقدس، نظیر مساجد، می تواند ارتباطی با کاهش پرخاشگری داشته باشد؟ از آن رو که از مساجد به عنوان پایگاهی مستحکم در جهت برگزاری آداب مذهبی و نیز فراهم آوردن یک کانون حمایت اجتماعی در کنار برگزاری مراسم مشترک مذهبی یاد می شود، بر آن شدیم به مقایسة میزان پرخاشگری افراد مراجعه کننده به مساجد شهر اصفهان با افراد غیرمراجعه کننده بپردازیم. با تحقیق و بررسی در کتب اسلامی، مقالات و مجلات درمی یابیم که مانند همه وجوه زندگی، کامل ترین دستورات و توصیه ها و الگوهای نمونه اخلاقی در اسلام و تاریخ اسلامی وجود دارد. روح و محتوای فرهنگ دینی ما بر پایة ارتباط، صمیمیت، تعاون، همدردی و عاطفه استوار است، به گونه ای که در همه جا انسان ها به آرامش و دوری از پرخاشگری توصیه شده اند. جلوه های این فرهنگ بالنده نیز در دستورالعمل های اخلاق اسلامی دیده می شود و همواره مساجد در طول تاریخ اسلام پایگاهی برای تبلیغ و ایجاد آگاهی در مورد این مسائل بوده است.

شرکت در مراسم مذهبی می تواند نقش مؤثری در جلوگیری از ابتلا به مشکلات روانی فرد داشته باشد. انجمن آموزش از کشیشان تمام مذاهب خواسته که نقش مؤثری در کمک به بیماران روانی داشته باشند و در مبارزه با ناهنجاری های ناشی از بیماری های روانی پیشقدم باشند.[206]

این امر برای متخصصان بهداشت روان مهم است که اعتقادات و مراسم مذهبی مراجعانشان را بشناسند و از آن به عنوان یک منبع جایگزینی مهم و حمایتی استفاده کنند. اسلون[207] و همکارش امیلیاگلیلا[208] که در مرکز بهداشت دانشگاه کلمبیا کار می کنند، با بررسی هایی که انجام دادند، بر تأثیر مکان های مذهبی در کاهش پرخاشگری و آرامش روانی افراد تأکید کرده اند.[209]

طبق مطالعات دانشگاه دوک،[210] عبادت با روحیه بالاتر، آشفتگی کمتر، احساس تنهایی کمتر و نارضایتی کمتر از زندگی و توانایی بیشتر در سازگاری با فشارها رابطه دارد.[211]

همچنین مطالعه کارولینای شمالی نشان داد که هر چه افراد در فعالیت های مذهبی مشارکت منظم تری دارند، از سلامتی بیشتری برخوردارند.[212]

مطالعه مذهب کاتولیک نشان می دهد که عبادت مرتب و مکرر، روی سلامت فرد تأثیر می گذارد و این نوع عبادت سلامت روان فرد را تحت تأثیر قرار می دهد.[213]

طبق بررسی هایی که در کلینیک «میو»[214] در «راچستر»[215] انجام شده، رابطه مثبت بین شرکت در مراسم مذهبی و کاهش اختلالات رفتاری از جمله پرخاشگری تأیید شده است.[216]

با توجه به صنعتی شدن جوامع و افزایش محرک های استرس زا شاهد افزایش روزافزون رفتارهای نابهنجار از جمله پرخاشگری هستیم. پرخاشگری از عواملی است که آثار مخربی در روابط اجتماعی به جا می گذارد. با توجه به پیشینة مطالعه درمی یابیم که شرکت منظم در آداب مذهبی می تواند نقش مؤثری در جلوگیری از ابتلا به مشکلات روانی فرد از جمله پرخاشگری داشته باشد.

با ذکر این مقدّمه و نگاهی به مطالعات پیشین، درمی یابیم که این مطالعات بیشتر در زمینه ادیان غیر از اسلام بوده و به موضوع خاص پرخاشگری نیز در این حیطه توجه کمتری شده است. توجه به این نکته مهم است که برای یافتن راه حلی در جهت تعالی یک جامعه، باید فرهنگ و مردم آن جامعه را شناخت و با توجه به آن از علایق، گرایش ها و فرهنگ آن ملت در جهت نیل به این هدف سود جست. آنچه مسلم است در جامعه ما شرکت در مراسم مذهبی از جایگاه ویژه ای برخوردار است و از مساجد همواره به عنوان پایگاهی مستحکم در جهت برگزاری آداب مذهبی و همچنین فراهم آوردن یک کانون حمایت اجتماعی در کنار برگزاری مراسم مشترک مذهبی یاد می شود. از این رو، بر آن شدیم تا افراد مراجعه کننده به مساجد را از نظر یکی از اختلالات رفتاری، یعنی پرخاشگری، نسبت به افراد غیر مراجعه کننده به مسجد مورد بررسی قرار دهیم و به این سؤال پاسخ دهیم که آیا شرکت در مراسم مذهبی در قالب حضور در مساجد می تواند ارتباطی با کاهش پرخاشگری داشته باشد؟

روش ها و مواد

جامعه آماری این پژوهش شامل دو گروه است: گروه «مورد» (افراد مراجعه کننده به مساجد شهر اصفهان) و گروه «شاهد» (افرادی که به مسجد مراجعه نمی کنند). گروه اخیر از بین مراجعه کنندگان به پارک های شهر اصفهان در زمان اجرای تحقیق انتخاب شدند. روش انجام مطالعه به صورت مطالعه توصیفی ـ تحلیلی[217] از نوع مقطعی[218] می باشد و بدین منظور و بر اساس توان آزمون برای هر کدام از گروه مورد و شاهد حجم نمونه ای برابر با 420 نفر در نظر گرفته شد.

نمونه مورد مطالعه از مناطق پنج گانه شهر اصفهان انتخاب شدند. انتخاب گروه «مورد» به این صورت انجام گرفت که از مساجد موجود در مناطق پنج گانه شهر اصفهان به تصادف از هر منطقه 3 مسجد و در کل 15 مسجد انتخاب شد. انتخاب گروه «شاهد» هم به این صورت بود که از مناطق پنج گانه شهر اصفهان از هر منطقه یک پارک به صورت تصادفی انتخاب شد. در هر گروه، افراد برحسب جنسبت به دو گروه مذکر و مؤنث و بر اساس وضعیت تأهل به دو گروه مجرد و متأهل تقسیم شدند. بر اساس میزان مراجعه به مسجد، افراد به سه گروه مراجعه کننده «یک بار در هفته»، «دو بار در هفته» و «بیش از دو بار در هفته» تقسیم شدند.

ابزار جمع آوری اطلاعات این پژوهش، پرسش نامه AGQ [219] می باشد. این پرسش نامه شامل 30 سؤال 4 گزینه ای است که 14 سؤال آن «خشم»، 8 سؤال آن «تهاجم» و 8 سؤال آن «کینه توزی» را می سنجد. هر یک از سؤالات پرسش نامه دارای 4 گزینه به روش لیکرت (هرگز، به ندرت، گاهی اوقات و همیشه) است و به ترتیب نمره 0، 1، 2و3 برای آن در نظر گرفته شد. نمره بزرگ تر یا مساوی 45 به عنوان فرد پرخاشگر در نظر گرفته می شود. این پرسش نامه توسط نجاریان و زاهدی فرد (1375) در ایران هنجاریابی شده و پایایی آن 85% گزارش شده است.[220] همچنین اسماعیلی دهقی(1385) در پژوهشی آلفای کرونباخ پرسش نامه را بر روی حدود 120 نفر از پرسنل پرستاری بخش های اطفال بیمارستان های علوم پزشکی اصفهان را در حدود 93/88/0 به دست آورد.[221]

نتایج تحقیق با توجه به هدف مورد نظر، به کمک آمار توصیفی و آزمون T- student , Chi-Square و همبستگی پیرسون و با کمک نرم افزار آماری spss₁₂ تجزیه و تحلیل گردید.

یافته ها

نتایج نشان داد میانگین نمره کل پرخاشگری برای گروه مسجدی برابر با 32/32 و برای گروه غیرمسجدی برابر با 89/47 است که این میزان در سطح 05/0> P value معنادار است. بنابراین، فرض رابطه بین این دو پذیرفته می شود؛ یعنی میزان پرخاشگری در گروه افراد مسجدی کمتر از گروه افراد غیرمسجدی است.

همچنین فرض وجود رابطه بین میزان پرخاشگری و تعداد دفعات مراجعه به مسجد نیز تأیید شد (05/0> P value). از این رو، افرادی که در هفته بیش از دو بار به مسجد مراجعه می کنند دارای کمترین میزان پرخاشگری هستند.

فرض رابطه بین میزان پرخاشگری و جنسیت نیز پذیرفته می شود
(05/0> P value)؛ یعنی میزان پرخاشگری در بین زنان کمتر از مردان است.

میزان همبستگی بین میزان پرخاشگری و سن برابر با 60/0- محاسبه شد که در سطح 000/0= P value معنادار است. از این رو، رابطه معکوس بین این دو پذیرفته می شود؛ یعنی هرچه سن بیشتر شود میزان پرخاشگری کمتر می شود. همچنین بیشترین میزان پرخاشگری در گروه سنی 18 تا 30 سال مشاهده شد.

همچنین فرض وجود رابطه بین میزان پرخاشگری و وضعیت تأهل نیز پذیرفته می شود (05/0> P value) از این رو، میزان پرخاشگری در افراد متأهل کمتر از افراد مجرد است.

نتیجه گیری

هدف اصلی مطالعه حاضر بررسی مقایسه ای میزان پرخاشگری در افراد مراجعه کننده به مساجد شهر اصفهان و افراد غیر مراجعه کننده بوده است. همچنین بررسی میزان پرخاشگری در افراد مراجعه کننده به مسجد برحسب سن، جنس، وضعیت تأهل و تعداد دفعات مراجعه به مسجد نیز بررسی شد.

نتایج نشان داد که میزان پرخاشگری در گروه مسجدی کمتر از گروه غیرمسجدی است (05/0> P value). در مطالعه ای هم که در بوسنی و هرزگوین بر روی 360 نفر انجام شد، آثار مذهب بر سلامت روان این گونه سنجیده شد: شرکت در مراسم مذهبی، رفتار پرخطر و رفتارهای تکانه ای، پرخاشگری، افسردگی و تعارضات روحی را کاهش می دهد. در مقابل، در گروهی از افراد که در مراسم مذهبی شرکت نمی کردند، ترس، اعتماد به نفس پایین، اضطراب، ناپایداری عاطفی، و انرژی جسمی اندک به میزان بالایی مشاهده شد.[222] و این به دلیل آن است که با شرکت در مراسم مذهبی امید و احساس و تسلط بر سرنوشت شخص فراهم می شود و از این نظر فرد قدرتی را به دست می آورد که با سختی ها مقابله نماید. چنین عقایدی نتایج روان شناختی قدرتمندی دارد و می تواند برای آنهایی که پرخاشگر هستند و احساس بی ثباتی می کنند آرامش بیاورد. همچنین شرکت در مراسم مذهبی باعث می شود افراد به جای خود، روی خدا متمرکز شوند و این چیزی است که در مسجد پیوسته تمرین می شود.

بین دو عامل جنس و میزان پرخاشگری، فرض وجود رابطه بین این دو عامل پذیرفته می شود؛ یعنی میزان پرخاشگری در مردان بیشتر از زنان است
(05/0> P value). در مطالعه مشابهی هم لاند و همکاران (2001) در پژوهش خود که به بررسی اثر اعمال مذهبی بر انواع پرخاشگری روی مردان و زنان انجام دادند به این نتیجه رسیدند که شرکت در مراسم مذهبی به طور قابل توجهی انواع رفتارهای پرخاشگرانه را در هر دو گروه مردان و زنان کاهش می دهد که این کاهش پرخاشگری در زنان بیشتر مشاهده شده است.[223]

میزان همبستگی بین میزان پرخاشگری و سن برابر با 60/0- محاسبه شد که در سطح 05/0> P value معنادار است. در مطالعه ای که نیز در آمریکا در سال 1999 توسط ولز بر روی 600 نفر در محدوده سنی 15ـ60 سال انجام شد، به این نتیجه رسیدند که بین سن و پرخاشگری رابطه معکوس وجود دارد، یعنی هر چه سن بالاتر رود پرخاشگری کاهش می یابد.[224]

بین دو عامل تعداد دفعات مراجعه به مسجد و پرخاشگری هم رابطه معنادار است (05/0> P value)؛ یعنی هر چه تعداد دفعات مراجعه به مسجد زیادتر شود، میزان پرخاشگری کمتر می شود. در تحقیقی نیز که استورچ (2002) بر روی گروهی از ورزشکاران دانشجو انجام داد، به این نتیجه رسید که ورزشکارانی که به طور منظم و هفتگی به کلیسا رفته اند رفتارهای پرخاشگرانه کمتری را در طی مسابقات ورزشی از خود بروز داده اند.[225]

چنین به نظر می رسد افرادی که دفعات بیشتری به مسجد می روند پایبندی بیشتری برای حضور در مراسم مذهبی دارند. این افراد طی هر مرتبه حضور خود این رفتار مثبت را مرتباً در خود تقویت می نمایند. از این رو، فرصت بیشتری برای مستحکم تر کردن اعتقادات مذهبی، تعامل با دیگران، افزایش صبر و سازگاری با دیگران را دارند. در نتیجه، سیکل تفکر مثبت و اعمال مذهبی مکرر با حضور بیشتر در مسجد و فضای معنوی آن تکرار می شود. بنابراین، میزان پرخاشگری در این افراد کمتر است.

بین دو عامل وضعیت تأهل و پرخاشگری هم رابطه معنادار است.
(05/0> P value)؛ یعنی میزان پرخاشگری در افراد متأهل کمتر از افراد مجرد است. طبق مطالعات دانشگاه دوک هم که طی آن، ارتباط بین شرکت در مراسم مذهبی و مؤلفه های سلامت روان در بین افراد متأهل و مجرد سنجیده شد، شرکت مرتب در مراسم مذهبی به طور مشخص باعث روحیه بالاتر، آشفتگی کمتر، احساس تنهایی کمتر، نارضایتی کمتر از زندگی و توانایی بیشتر در سازگاری با فشارها به میزان بیشتری در بین افراد متأهل می شود.[226] چنین به نظر می رسد که افراد متأهل از همسر خود به عنوان یک منبع مهم پشتیبانی و همدلی بهره می جویند. به همین دلیل، به واسطه داشتن کانون خانوادگی مستحکم در روابط اجتماعی و مشکلات و موقعیت های تنش زا از آرامش بیشتری برخوردارند و در حل مسائل و مشکلات خود از همفکری اعضای خانواده خود استفاده بیشتری می کنند و در نتیجه، پرخاشگری در این افراد به میزان کمتری مشاهده می شود.

با توجه به نتایج این تحقیق می توان چنین دریافت که شرکت در مساجد نقش مهمی در کاهش پرخاشگری به عنوان یک معضل اجتماعی مهم دارد. مراجعه به مسجد و شرکت در آداب مذهبی مشترک آثار روانی فردی و اجتماعی مهمی به همراه دارد. مسلمانان در مساجد علاوه بر انجام فرایض دینی خود به نوعی ارتباط سالم و عاطفی با دیگر افراد جامعه دست می یابند. ایجاد حس همدلی، نوع دوستی، رفع مشکلات دیگران و رعایت حقوق دیگران، با حضور در مسجد میسر می شود. انجام فرایض دینی به طور مشترک احساس همبستگی و صمیمیت بیشتری بین افراد ایجاد می کند و افراد با مراجعه به مسجد آرامش روانی بیشتری یافته، در برخورد با مشکلات صبر و تحمل بیشتری پیدا می کنند و به ندرت رفتارهای پرخاشگرانه از خود بروز می دهند. از این رو، می توان فعالیت مسجد را از وضعیت کنونی گسترده تر ساخت و از این پایگاه به عنوان یک کانون فعال برای ارتقای آرامش روانی و کاهش ناهنجاری های اجتماعی استفاده کرد. استفاده از مساجد برای فعالیت های اجتماعی و فراگیری مهارت های زندگی در کنار برگزاری فرایض دینی، مستلزم تبلیغات بیشتری است. باید شرایطی در جامعه فراهم شود که همه افراد در سنین و مشاغل بتوانند فرایض دینی خود را به صورت دسته جمعی در مساجد برگزار نمایند. از این رو، ضروری است که به موضوع نقش مساجد در پیش گیری و کنترل بسیاری از ناهنجاری های اجتماعی به عنوان یک موضوع عمده در سطح کلان تصمیم گیری نگریسته شود و در این رابطه تصمیمات لازم با همکاری نهادهای مربوط انجام و اجرا شود.

* کارشناس ارشد روان شناسی، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان. دریافت: 19/11/78 ـ پذیرش: 13/12/78

** عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات علوم رفتاری دانشگاه علوم پزشکی اصفهان.

*** و **** روان پزشک ـ دانشگاه علوم پزشکی اصفهان.

***** پزشک عمومی

[206]. Paloma M.M., pendelion BF. "The effects of prayer and prayer experiences on measures of general well-being". Journal of psychology and theology. 1999: 71-83.

[207]. Slowen.

[208]. Emilia Glila.

[209]. Sloan E. Effects Of religiosity on Mental Health. 2005: 14-18.

[210]. Duke.

[211]. Saudia T.L., Kinnery M.R., Brown KC. Health Locus of Control and Helpfulness of prayer. 1991: 60-65.

[212]. Galanter M,larson D, Rubenstone T. "the impact of evangelical belief on clinical practice". American Journal of psychiatry. 2000: 90-95.

[213]. Loren G, Karl A. The Remarkable Health and Longevity Benefits of Participating regularly in a Community of Faith Enviromantn Health Prospect. 2003: 14-20.

[214]. Miow.

[215]. Rachester.

[216]. Phillips S.J., Whisnant J.P. Psychiatry Undermines Religion to Create a Mental Health State. 2003: 12-20.

[217]. Analytic- Descriptive.

[218]. Cross-Sectional.

[219]. Aggression Questionnaire.

[220]. Najjarian B. Constructing and Validity an Instrument of Measuring Aggression in Iranian Adolescent. Doctorate dissertation in general psychology school of psychology & educational science Shahid Chamran University. Ahvaz. 1996.

[221]. اسماعیلی دهقی، بررسی فراوانی پرخاشگری در پرسنل پرستاری بخش های اطفال بیمارستان های علوم پزشکی اصفهان و ارتباط آن با پاره ای از ویژگی های دموگرافیک پرستاران در سال 1385، پایان نامه درجه دکتری حرفه ای پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، دانشکده پزشکی، 1385.

[222]. Pajevic I. Sinanovic O, "Hasanovic M. Religiosity and mental health". Psychiatric Danub. 2005 Jun; 17(1-2): 84-9.

[223]. Sima F. Landau. The effect of religiosity on direct and indirect aggression among males and females. 2001.

[224]. Wells H, Danald M, Mark J. "Adolescent affective aggression and intervention model". Journal of Adolescence. 1999: 206-213.

[225]. Koenig HJ. Choen DG. "Religious coping and depression". Am J Psychiatry: 1999:1693-1780

[226]. Saudia TL, Kinnery MR, Brown KC. Health Locus of Control and Helpfulness of Prayer. 1991: 60-65.

منابع

ـ اسماعیلی دهقی، بررسی فراوانی پرخاشگری در پرسنل پرستاری بخش های اطفال بیمارستان های علوم پزشکی اصفهان ـ و ارتباط آن با پاره ای از ویژگی های دموگرافیک پرستاران در سال 1385، پایان نامه دکتری حرفه ای پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، دانشکده پزشکی1385.

- Poloma MM, pendeltion BF. "The effects of prayer and prayer experiences on measures of general well-being". Journal of psychology and theology. 1999: 71-83.

- Sloan E. Effects of religiosity on mental health. 2005: 18-14.

- Saudia TL, Kinnery MR, Brown KC. Health locus of control and helpfulness of prayer. 1991: 60-65.

- Galanter M,larson D, Rubenstone T. "the impact of evangelical belief on clinical practice". American Journal of psychiatry. 2000: 90-95.

- Loren G, Karl A. the remarkable health and longevity benefits of participating regularly in a community of faith environ health prospect. 2003: 14-20.

- Phillips SJ, whisnant JP. Psychiatry undermines religion to create a mental health state. 2003: 12-20.

- Najjarian B. constructing and validity an instrument of measuring aggression in Iranian adolescent. Doctorate dissertation in general psychology school of psychology & educational science shahid chamran university. Ahvaz. 1996.

- Pajevic I. Sinanovic o, Hasanovic M. "Religiosity and mental health". Psychiatric Danub. 2005 Jun; 17(1-2): 84-9.

- Sima F. Landau. The effect of religiosity on direct and indirect aggression among males and females. 2001.

- Wells H, Danald M, Mark J. "Adolescent affective aggression and intervention model". Journal of adolescence. 1999: 206-213.

- Koenig HJ. Choen DG. "Religious coping and depression". Am J Psychiatry: 1999:1693-1780