اثربخشی درمان شناختی رفتاری توحیدی بر افزایش شادکامی دانشآموزان
/ دانشیار گروه روانشناسی مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) / m.r.ahmadi@iki.ac.irArticle data in English (انگلیسی)
- Abd Alrahimi, M. A., Afshar, A. & Biranvand, G. h. (2019). Spiritual intelligence and its effect on the performance of police officers (a case study of Borujerd Police Command). Scientific Journal of Military Psychology, 11(42), 55-65.
- Alipour, A. & Norbala, A. (1999). Introductory survey On Validity and reliability of oxford happiness inventory in tehran universities. Journal of thought and behavior, 5, 55-63.
- Basri, A., Alavi Wafa, H. & Rezaei, S. F. (2016). Ways to create mental peace from the perspective of the Holy Quran. Journal of Military Psychology, 8(31), 55-66.
- Fung. A. L. Ch. (2019). Adolescent Reactive and Proactive Aggression, and Bullying in Hong Kong: Prevalence, Psychosocial Correlates, and Prevention. Journal of Adolescent Health, 6(64), 565-572.
- Garcia, C. (2018). HAPPINESS IN UNIVERSITY STUDENTS: A DESCRIPTIVE STUDY FOR EDUCATIONAL IMPROVEMENT. Social and Emotional Learning. Positive Education, 10, 21-25.
- Hamid, N. (2020).The effectiveness of positive mental imagery of recovery and cognitive behavioral therapy based on religious beliefs on anxiety and life quality in women with breast cancer. learning, 1(51), 1-9.
- Hastings, O. P. & Roeser, K. (2020). Happiness in Hard Times: Does Religion Buffer the Negative Effect of Unemployment on Happiness? Social Forces, 2 (99), 447-473.
- Henk P. Stulp, Jurrijn Koelen, Gerrit G. Glas, Liesbeth Eurelings-Bontekoe (2021). Validation of the apperception test God representations, an implicit measure to assess God representations. Part 3: associations between implicit and explicit measures of God representations and self-reported level of personality functioning. Journal of Spirituality in Mental Health, 23(3), 197-219.
- Janne, N. & Urdu, H. (2021). Cognitive behaviortherapy for externalizing disorder in children and adolescents in routine clinical care:A systematic review and meta-analysis. Clinical Psychology Review, 10(83), 95-101.
- Koenig, H. G، et al. (2015). Religious vs. conventional cognitive behavioral therapy for major depression in persons with chronic medical illness: a pilot randomized trial. J Nerv Ment Dis, 203(4), 243-251.
- Lawrence, O. & Gostin, J. D. (2007). Biomedical Research Involving PrisonersEthical Values and Legal Regulation. JAMA, 7(297), 737-740.
- Liaghatdar, M. J. Jafari, E. Abedi, M. R. (2008). Reliability and Validity of the oxford happiness inventory among university students in iran. Spanish journal of psychology, 11, 310-313.
- Lozano, M. & Sole, A. (2021). Happiness and life expectancy by main occupational position among older workers: Who will live longer and happy? SSM-Popul Health, 13(35), 7-10.
- Mak, R. (2017). Relationship Between Religious Belief and Happiness: A Systematic Literature Review. Relig Health, 56(5), 1561-1582.
- Maslach, C. H. , Schaufeli, W. B. & Leiter, M. P. (2001). Job Burnout. Annual Review of Psychology. 52, 397-422.
- Mojahed a. (2009). Comparison of Islamic oriented and classical cognitive behavioral therapy on mental health of martyrs’ and veterans’ wives. Journal of Fundamentals of Mental Health, 11(44), 91-282.
- Myers, D. G. (2013). Religious engagement and well-being. In S. David, I. Boniwell, & A. C. Ayers (Eds.), The Oxford handbook of happiness. Oxford: Oxford University Press.
- Sedrpoushan, N. &Tashakori, A. (2022). Comparison of the Effectiveness of Self-compassion Treatment, Self-compassion based on Monotheistic Teachings, and Treatment based on Acceptance and Commitment on Happiness. Journal of Counseling Research, 21(82), 197-223.
- Seligman, M. E. (2014). Positive psychology: An introduction: Springer. 221-278.
- Seligman, M. E. P. (2002). Authentic happiness. New york:Free press.
- Snyder C. R. (2012). Hopelessness and depression: A light in the darkness. Journal social clinical Psychology, 3(23), 347-351.
- Tay, L., Li, M., Myers, D. & Diener, E. (2014). Religiosity and subjective well-being: An international perspective Religion and spirituality across cultures (p. 163-175): Springer.
اثربخشي درمان شناختي رفتاري توحيدي بر افزايش شادکامي دانشآموزان
مهرداد گشتاسب/ دانشجوي دکتري روانشناسي دانشگاه محقق اردبيلي mehrdadgoshtasb@gmail.com
نيلوفر ميکاييلي / استاد گروه روانشناسي دانشگاه محقق اردبيلي nmikaeili@uma.ac.ir
محمدرضا احمدي محمدآبادي/ دانشيار گروه روانشناسي مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني m.r.ahmadi@iki.ac.ir
دريافت: 04/05/1403 ـ پذيرش: 08/07/1403
چکيده
اين پژوهش با هدف بررسي اثربخشي درمان شناختي رفتاري توحيدي بر افزايش شادکامي دانشآموزان در بخش سنگر شهر رشت انجام شد. اين پژوهش زير مجموعۀ تحقيقات کمّي است که از بين ۷۵ دانشآموز مدرسۀ متوسطۀ اول شهداي منطقۀ سنگر رشت، تعداد ۳۰ دانشآموز که در پرسشنامۀ شادکامي آکسفورد نمرۀ کمتر کسب نموده، انتخاب و با روش تصادفي ساده در دو گروه آزمايش و گواه تقسيم شدند؛ پس از آن ۸ جلسة درمان شناختي رفتاري توحيدي به گروه آزمايش ارائه و به گروه گواه درماني ارائه نگرديد؛ در نهايت در مرحلۀ پسآزمون ميزان شادکامي در هر دو گروه آزمايش و گواه مورد اندازهگيري قرار گرفت. تحليل نتايج با استفاده از نرمافزار Spss22 نشان داد درمان شناختي رفتاري توحيدي منجر به افزايش شادکامي دانشآموزان گروه آزمايش شرکتکننده در پژوهش در مقابل گروه گواه بدون درمان شده است. استفاده از درمان شناختي رفتاري توحيدي در مدارس و کلينيکهاي مشاوره توصيه ميشود.
کليدواژهها: شادکامي، درمان شناختي رفتاري توحيدي، دانشآموزان.
مقدمه
شادکامي (happiness) يک شاخص ذهني است که اغلب براي سنجش کيفيت زندگي استفاده ميشود و به رفاه فردي و اجتماعي اشاره دارد. افراد با تجربيات مثبت بيشتر تمايل دارند، افرادي باشند که با سطوح بالايي از انعطافپذيري مشخص شوند، در مواجهه با موقعيتهاي پيچيده قابل توجهتر هستند و مبتکرتر و شهوديتر، خوشبينتر و فعالتر هستند (Garcia, 2018). مطالعات مختلف نشان داده که شادي پايه و اساس زندگي بهتر و هدفي است که مردم بهويژه دنبال آن هستند (فريدمهر و همکاران،۱۳۹۰؛ جلالي و ديگران، ۱۳۹۱). بااينحال، سطح شادي در بين دانشآموزان پايين است (Lozano and Sole, 2021). قريب به چندين دهه است که نبود شادکامي دانشآموزان در مدارس بهعنوان يک معضل اجتماعي رواني شناسايي شده، که به شکل جدي ميتواند سرزندگي، سازگاري و عملکرد تحصيلي دانشآموزان را تحتالشعاع قرار دهد؛ ازاينرو به يکي از نگرانيهاي جدي حوزۀ تعليموتربيت در بسياري از کشورها تبديل گرديده و هر ساله در جهان هزاران دانشآموز به خاطر نداشتن شادکامي و غمگين بودن ترک تحصيل کرده، که زنگ خطري براي سلامت دانشآموزان و جامعه به دليل مشکلات متعاقب آن ميباشد. از طرفي ديگر، در روانشناسي عصر حاضر با ظهور روانشناسي مثبت و روانشناسي سلامت بهجاي توجه صرف به آسيبها يا اختلالات رواني، عواملي مثل شادکامي، خوشبيني، خلاقيت، معنا در زندگي، خويشتنداري، حمايت اجتماعي و اميد و به کارگيري روشهاي مبتنيبر همين عوامل در پيشگيري و درمان بيماريهاي جسماني و رواني مورد توجه قرار گرفته است (Snyder, 2012).
از نظر سليگمن (2014) مثبتانديشي و داشتن شادکامي منجر به سازگاري با بسياري از مشکلات پيشآمده در زندگي ميشود؛ همچنين برخي پژوهشها افزايش شادکامي را باعث افزايش روحيه و روابط بينفردي مناسب ميدانند (Maslach and etc, 2001). از طرفي سلامتي يک مسئلۀ چندبعدي است و امروزه علاوه بر بعد جسمي، رواني و اجتماعي، جنبۀ معنوي را هم در نظر ميگيرند. بايد توجه داشت که ابعاد مختلف سلامتي و يا بيماري بر يکديگر اثر کرده و تحت تأثير يکديگر قرار دارند؛ چنانچه مشکلات جسمي بر روان فرد، مشکلات رواني بر جسم او و نيز هر دوي آنها بر جامعه، و اختلالات موجود در جامعه بر هر دو بعد ديگر سلامتي اثر ميگذارند؛ لذا اقدامات انجامشده براي ارتقاي سلامتي بايد به تمام جوانب سلامتي فردي (جسمي و رواني و معنوي) و سلامت کلي جامعه توجه داشته باشد. در دهههاي اخير ترکيب درمانهاي مختلف مورد توجه بسياري از پژوهشگران قرار گرفته، که روان درماني توحيدي در ترکيب با درمانهاي شناختي رفتاري از آن جمله ميباشد. بسياري از افراد با اختلال رواني دوست دارند در کنار درمان روانشناختي، درمان مذهبي نيز دريافت نمايند (2020 Hamid, ). انجمن روانپزشکي امريکا توصيه ميکند که پزشکان، گرايش مذهبي و معنوي بيماران را جويا شوند. زيربناي اين توصيهها اين است که مراقبت از بيمار، بسيار فراتر از درمان بيماري است و دربرگيرندۀ نيازهاي مختلف بيمار است. باورهاي مذهبي با ايجاد و تقويت معناي زندگي و تغيير تفسير فرد از وقايع، نگرشي خوشبينانه اميدوارانه به زندگي و وقايع آن ايجاد ميکنند (Mojahed, 2009). از کاربرديترين درمانهاي ترکيبي، درمان شناختي رفتاري توحيدي ارائهشده توسط کوئنيگ و همکاران در سال 2015 است. اين رويکرد جديد رواندرماني بهمعناي استفاده از درمان توحيدي بهعنوان مکمل درمان شناختي و رفتاري جهت درمان اختلالات رواني ارائه شده است. به نظر کوئنيگ و ديگران درمانهاي مرسوم و شناختي رفتاري بهتنهايي جهت درمان اختلالات رواني کافي نبوده و نياز است که با درمان توحيدي ترکيب شده تا اختلالات رواني افراد بهصورت ريشهاي و درازمدت درمان شوند (Koenig and etc, 2015) روان درماني يکپارچۀ توحيدي با پذيرش اين نکته که در بروز اختلالات رواني مجموعه عوامل زيستي، روانشناختي، اجتماعي، فرهنگي، خانوادگي و ارتباطي نقش دارند، بر اين نکته تأکيد دارد که براي درمان نيز بايد مجموعه اين عوامل در نظر گرفته شوند (شريفينيا، ۱۳۹۲). به نظر مي رسد كه شركت در فعاليتهاي مذهبي با باورهاي ديني، در رهاسازي ناخوشايند افکار گذشته و باورسازي رواني افراد سودمند است (مصباح، ۱۳۹۳).
به نظر عبدالرحيمي و ديگران (2019) هوش معنوي باعث افزايش کارايي و عملکرد افراد ميگردد. در جلسات درماني مذهبمحور در کنار درمان شناختي رفتاري اين باور در فرد ايجاد ميشود که تلاش و رنجي که در زندگي رخ ميدهد، بيفايده نبوده، بلکه توأم با بازتاب و پاداش الهي در سطوح مختلف زندگي است. با ايجاد چنين طرز تفکري، مراجع از احساس پوچي و سرگرداني رهايي مييابد (حميد و ديگران، 1391). بر طبق اکثر پژوهشها و نظرسنجيها مسلمانان که اعتقادات توحيدي و مذهبي دارند، مشکلات رواني کمتر داشته و شادتر از سايرين ميباشند (2013 Myers, ؛ and etc, 2014 Tay؛ Mak, 2017؛ باصري و ديگران، 2016؛ يکانيزاد و ديگران، ۱۴۰۲؛ کماليان، ۱۳۸۸؛ ييلاق بيگي و منشئي، ۱۳۹۰؛ شريفينيا، ۱۳۹۲؛ عبادي و ديگران، ۱۳۹۵). ارزشهاي اخلاقي مذهبي ابزار مهمي در کاهش آسيب و بهبودي رواني ميباشد (Lawrence and Gostin, 2007). هنک و همکاران در جامعترين فراتحليل که بسياري از پژوهشهاي مذهبي را مورد تجزيهوتحليل قرار دادند، به بررسي ميزان ارتباط بين بازنمايي خدا و جنبههاي عملکرد روانشناختي پرداختند. نتايج فراتحليل اهميت بازنماييهاي شخصي خدا را براي افراد مذهبي که به يک رابطۀ شخصي با خدايي که به آن اعتقاد دارند را نشان داد. بازنماييهاي مثبت خدا به شدت به سلامتي و بازنماييهاي منفي خدا به شدت با پريشاني رواني مرتبط بود. طبق نتايج اين پژوهش آزمودنيهايي که بازنمايي خداي منفي داشتند، نسبت به افراد داراي بازنمايي خداي مثبت، ادراک منفيتري از خود و ديگران داشته و بيشتر در معرض احساسات منفي بودند (Henk and etc, 2021). ايثاريزاده و ديگران (۱۴۰۲) به اثربخشي درمان شناختي رفتاري با رويکرد اسلامي در شادکامي و سلامت اجتماعي پرداخته و به اين نتيجه رسيدند که درمان شناختي رفتاري اسلامي در بهبود شادکامي و سلامت اجتماعي بهطور معناداري مؤثر ميباشد. در پژوهش ييلاقبيگي و منشئي (۱۳۹۰) آموزش قرآن کريم باعث افزايش شادکامي افراد شد. در پژوهش عبادي و ديگران (۱۳۹۵) که بر روي دانشجويان انجام گرفت سلامت معنوي با شادکامي رابطۀ مستقيم و معناداري داشت. به بياني ديگر، هرچه سلامت معنوي دانشجويان بالاتر بود، شادکامي آنها نيز بيشتر بود. نتايج پژوهش باصري و ديگران (2016) نشان داد که از نظر قرآن کريم حاکميت اسلامي، ازدواج، صبر و ايستادگي، احسان و نوعدوستي، مدير کارآمد، ايمان، عمل صالح، دعا، خواب، اميد به فضل و رحمت الهي، اميد به وعدههاي الهى باعث ايجاد آرامش در افراد ميگردد.
برخي پژوهشها در نتايج خود به اين نتيجه رسيدهاند که دين تأثير معناداري بر ميزان شادي افراد ندارد (Hastings and Roeser, 2020). برخي ديگر در پژوهش خود نشان دادهاند که درمان توحيدي و شناختي رفتاري باعث کاهش مشکلات رواني و افزايش شادکامي در افراد ميشود (اکبري و ديگران، ۱۳۹۹؛ صدر پوشان و تشکري، 2022). در اين بين تمام ابعاد سلامتي جسمي، رواني، اجتماعي و مذهبي بايد مورد توجه قرار گيرد، که نيازمند انجام پژوهشهاي گسترده و مختلف بهمنظور ارائۀ راهکارهاي عملي افزايش شادکامي و کمک به بهبود سلامت و پيشرفت دانشآموزان است. با توجه به نقش دانشآموزان در شکلگيري کلي سلامت جامعه و اهميت و ضرورت شادکامي آنها و همچنين نتايج متضاد پژوهشهاي مختلف و اينکه کمتر پژوهشي به مطالعۀ اثربخشي درمان شناختي رفتاري توحيدي بر افزايش شادکامي دانشآموزان پرداخته است، اين پژوهش در پي اين است که بررسي نمايد آيا درمان شناختي رفتاري توحيدي بر افزايش شادکامي دانشآموزان تأثيرگذار است؟
روش پژوهش
روش پژوهش حاضر، نيمهآزمايشي با طرح پيشآزمون و پسآزمون با گروه گواه بود. جامعۀ آماري پژوهش شامل تمامي دانشآموزان پسر متوسطۀ اول مدرسۀ شهداي منطقۀ يک بخش سنگر رشت در سال تحصيلي 1401ـ1402 بود، که از بين آنها تعداد ۳۰ نفر از دانشآموزان را که نمرۀ کمتري در پرسشنامۀ شادکامي بهدست آورده انتخاب و بعد از آن ۳۰ نفر دانشآموز منتخب به روش تصادفي ساده به دو گروه آزمايش و گواه تقسيم شدند؛ پس از آن ۸ جلسة درمان شناختي رفتاري توحيدي به گروه آزمايش ارائه و به گروه گواه درماني ارائه نگرديد. به گروه گواه اطمينان داده شد که آنها نيز پس از اتمام فرايند پژوهش اين مداخلات را دريافت خواهند کرد؛ همچنين به دو گروه اطمينان داده شد که اطلاعات آنها محرمانه باقي ميماند. در نهايت در مرحلۀ پسآزمون ميزان شادکامي در هر دو گروه آزمايش و گواه مورد اندازهگيري قرار گرفت و نتايج با آزمون تحليل کوواريانس يکطرفه تجزيهوتحليل شدند.
1. ابزار پژوهش
پرسشنامۀ شادکامي آکسفورد: اين پرسشنامه شامل ۲۹ سؤال است که توسط آرگايل و همکاران در سال 1989 براي سنجش شادکامي ساخته شده است (Liaghatdar and etc, 2008). اين پرسشنامه چهار درجه دارد که به هر سؤال نمرهاي از صفر تا سه تعلق ميگيرد. نمرۀ کل پرسشنامه عبارت است از: مجموع کل نمرات همۀ سؤالات که از صفر تا ۸۷ در نوسان است و نمرۀ بالاتر نشاندهندۀ شادکامي بيشتر است. بهطورکلي در اين پرسشنامه نمرۀ ۴۴ خط برش افراد شاد و غيرشاد ميباشد. آرجيل و ديگران ضريب آلفاي کرونباخ اين پرسشنامه را 90/0، پايايي بازآزمايي آن را طي هفت هفته 78/. و همبستگي بين اين پرسشنامه و پرسشنامۀ افسردگي بک را 52/0ـ گزارش کردند. اعتبار و روايي اين پرسشنامه در ايران توسط عليپور و نوربالا (1999) مورد سنجش قرار گرفته که اعتبار آن با آلفاي کرونباخ 93/0 و اعتبار با روش دونيم کردن 92/0 بود؛ همچنين در مقالۀ حاضر اعتبار بين سؤالات با استفاده از آلفاي کرونباخ 87/0 بهدست آمد.
2. برنامة مداخلهاي
در اين پژوهش براي افزايش شادکامي دانشآموزان از درمان شناختي رفتاري توحيدي ارائهشده توسط کوئنيگ و همکاران (2015) استفاده شده است. اشاره شد که به نظر کوئنيگ و همکاران درمانهاي مرسوم و شناختي رفتاري بهتنهايي جهت درمان اختلالات رواني کافي نبوده و نياز است که با درمان توحيدي ترکيب شده تا اختلالات رواني افراد بهصورت ريشهاي و درازمدت درمان شوند. آنها در درمان خود در کنار شيوههاي مرسوم شناختي رفتاري انواع گوناگوني از روشهاي توحيدي ازجمله (تلاوت قرآن، دعاي روزانه و نماز، حضور در فعاليتهاي مذهبي در مساجد، مناجات با خدا، تمرين شاکر بودن، بخشش، مرور مصائب پيامبران در سختيها و ديگر روشهاي آرامشبخش مذهبي) را بهکار گرفتهاند. ساختار کلي درمان شناختي رفتاري توحيدي عبارت است از: بررسي تکاليف پيشرو، رفع موانع و مشکلات احتمالي، مرور هدف جلسه و اهميت آن در افزايش نشاط و کاهش مشکلات رواني، ارائۀ تکنيکها براي دستيابي به هدف جلسه، ارائۀ تمرين در جلسه و تکليف در خانه و جمعبندي. در اين پژوهش طي 8 جلسۀ 90 دقيقهاي تلاش گرديد با درمان شناختي رفتاري توحيدي طبق برنامة کوئنيگ و همکاران (2015) شادکامي دانشآموزان را افزايش داد.
جدول ۱: خلاصهاي از جلسات درمان مبتنيبر مدل شناختي رفتاري توحيدي کوئنيگ و ديگران
جلسه تکنيک تکاليف
اول معارفه، اجراي پيشآزمون، آموزش توضيح قوانين درمان گروهي و اهداف درمان شناختي رفتاري توحيدي جهت افزايش شادکامي و شروع هر جلسه با تلاوت آياتي از قرآن کريم تحقيق در مورد شادکامي و عوامل شناختي رفتاري توحيدي مؤثر بر آن
دوم آموزش درک ماهيت شادکامي و نقش افزايش آن در آرامش رواني، تمرين انس با آيات قرآن، حفظ کردن و مرور يک آيه و يکي از حکمتهاي نهج البلاغه در هر هفته، نوشتن چند خاطرة شاد گذشته، تمرکز بر شکرگزاري توحيدي و نوعدوستي حضور در جمع شاد مذهبي و مساجد و استفاده از آيات و روايات جهت افزايش شادکامي
سوم تشريح شناخت عوامل افزايش و کاهش شادکامي، آموزش نگارش دفترچة يادداشت جهت کسب آرامش و افزايش شادکامي، آموزش جايگزين کردن ديدگاه مثبت با ديدگاه منفي دربارۀ موقعيت و ديگران، تمرين نيايش متفکرانه و قدم زدن با ايمان بهطور روزانه و تشريح ارتباط آن با شادکامي نگارش زمانهاي استفاده از آيات قرآني و نقش آن در افزايش شادکامي
چهارم تغيير سبکهاي تفکر غيرمنطقي و آموزش غيرمستقيم نقش ايمان و تقويت نقش نيايش و دعا در افزايش شادکامي، تمرکز بر يک آيۀ قرآن و غرق شدن در معناي آن، تبيين نقش تفريح در بهبود خلق و روابط بينفردي و بهتبع آن افزايش شادکامي، نوشتن چند خاطرة شاد گذشته انجام ورزش دوميداني و نگارش آيات قرآني مرتبط با شادي
پنجم آموزش آرامشآموزي و درمان شناختي رفتاري توحيدي (مثلاً تشريح ارتباط صبر قرآني و احاديثي از پيامبران با افزايش آرامش دروني)، تمرين اميد داشتن و شاکر بودن در هر شرايطي، مرور برخي مشکلات پيامبران و مؤمنان که چطور در سختيها رشد کردند، آموزش کنترل احساسات منفي استمرار در يادداشتبرداري زمانهاي استفاده از دعا و نيايش و نقش آن در افزايش شادي
ششم آموزش بهبود روابط بينفردي و تبيين رفتارهاي مثبت در بهبود خلق با رويکرد نوين شناختي رفتاري و نقش آن در افزايش شادي، ۲۰ دقيقه عبادت متفکرانه و عميق در شبانهروز، تلاوت قرآن و مرور حکمتهاي نهج البلاغه، نوشتن چند خاطرة شاد گذشته و حضور در فعاليتهاي مذهبي از جمله مولوديخواني استمرار فعاليتهاي شاديبخش و مطالعۀ حکمتهاي نهج البلاغه
هفتم تمرين تصويرسازي بخشش و گذشت از خطاي ديگران با ديد توحيدي و مذهبي و آرامشآموزي و آموزش قاطعيت غيرتهاجمي، شناخت تفکر ناکارآمد و پيامدهاي آن، مناجات با خدا و تمرين بخشش و توبه، تعيين زمان مناسب براي قدرداني از خدا و تمرين قدرداني از ديگران، نوشتن چند خاطرة شاد گذشته و تشريح ارتباط اين فعاليتها با شادکامي يادداشت زمانهاي بخشش و گذشت و نقش آن در افزايش شادي
هشتم جمعبندي (بررسي دفترچۀ يادداشت و تمرين بهبود روابط بينفردي)، شناسايي افراد با ايمان و ارتباط با آنها، نتيجهگيري و اجراي پرسشنامۀ شادکامي در پسآزمون و ارزيابي نتيجة درمان از نظر دانشآموزان تشويق به نگارش زمانهاي فعاليتهاي رفتاري شناختي و توحيدي و استمرار فعاليتهاي مرتبط با تقويت آنها
يافتههاي پژوهش
در اين پژوهش جهت بررسي اثربخشي درمان شناختي رفتاري توحيدي بر روي شادکامي دانشآموزان از آمار توصيفي و آزمون تحليل کوواريانس استفاده شده است، که جداول ذيل مربوط به خلاصة نتايج پژوهش ميباشد.
جدول 2: مربوط به ميانگين و انحراف استاندارد نمرۀ شادکامي دو گروه در مراحل پيشآزمون و پسآزمون
تعداد ميانگين انحراف استاندارد
شادکامي گروه آزمايش در پيشآزمون 15 33/36 16/5
شادکامي گروه گواه در پيشآزمون 15 35/66 9/47
شادکامي گروه آزمايش در پسآزمون 15 68/40 7/14
شادکامي گروه گواه در پسآزمون 15 32/13 7/89
همانگونه که در جدول (2) مشاهده ميشود براي نمرۀ شادکامي گروهاي آزمايشي و گواه در پيشآزمون تفاوتي وجود ندارد، ولي در پسآزمون تفاوت قابل ملاحظهاي بين نمرۀ شادکامي آنها وجود داشته است.
جدول 3: مربوط به نتايج آزمون کولموگراف اسميرنوف جهت بررسي نرمال بودن نمرۀ شادکامي
ميانگين انحراف استاندارد کولموگراف اسميرنوف سطح معناداري
شادکامي 13/43 24/7 856/0 741/0
آزمون کولموگراف اسميرنوف براي نمرۀ شادکامي معنادار نيست و بنابراين شادکامي داراي توزيع نرمالي است و ميتوان از تحليلهاي پارامتريک براي بررسي نتايج پژوهش استفاده کرد.
جدول ۴: مربوط به نتايج آزمون لوين جهت بررسي برابري واريانسها
آزمون لوين درجۀ آزادي اول درجۀ آزادي دوم سطح معناداري
شادکامي 27/3 1 28 93/0
سطح معناداري آزمون لوين محاسبهشده از ۵٪ بزرگتر است؛ بنابراين شرط برابري واريانسها رعايت شده و ميتوان از آزمون تحليل کوواريانس براي مقايسه نتايج استفاده نمود.
جدول 5: مربوط به مقايسۀ شادکامي دانشآموزان شرکتکننده در پژوهش با استفاده از آزمون تحليل کوواريانس
منبع تغييرات جمع مجذورات درجۀ آزادي F سطح معناداري اندازۀ اثر
پيشآزمون 1720/43 ۱ 382/0 542/0 68/0
گروه 1258/71 1 63/30 000/0 75/0
خطا 401/28 27
کل 42/3380 30
تحليل نتيجه با استفاده از آزمون تحليل کوواريانس نشان ميدهد درمان شناختي رفتاري توحيدي بر شادکامي دانشآموزان تأثير معناداري داشته است (F=63/60. P=<./005)؛ بدين معني که درمان شناختي رفتاري توحيدي باعث افزايش شادکامي در شرکتکنندگان گروه آزمايش شده است و شادکامي بهتري نسبت به گروه گواه که هيچگونه درماني دريافت ننمودهاند پيدا کردهاند.
بحث و نتيجهگيري
هدف پژوهش حاضر بررسي اثربخشي درمان شناختي رفتاري توحيدي بر ميزان شادکامي دانشآموزان پسر مقطع متوسطۀ اول شهداي منطقۀ يک بخش سنگر رشت بود. تحليل نتيجه نشان داد که درمان شناختي رفتاري توحيدي بر شادکامي دانشآموزان تأثير معنادار و مثبتي داشته است. نتيجة اين پژوهش همسو با نتايج اکثر پژوهشهاي مرتبط مبنيبر اثرگذاري درمان شناختي رفتاري توحيدي بر کاهش مشکلات رواني و افزايش شادکامي افراد ميباشد (لاورنس و گاستين، 2007؛ هنک و ديگران، 2021؛ صدرپوشان و تشکري، 2022؛ باصري، 2016؛ يکانيزاد و ديگران، ۱۴۰۲؛ اکبري و ديگران، ۱۳۹۹).
نتيجة اين پژوهش خلاف نتيجة پژوهش هاستينگر و راستر (2020) است که در پژوهش خود به اين نتيجه رسيدند که دين تأثير معناداري بر ميزان شادي افراد ندارد، که نتيجة پژوهش آنها ميتواند درنتيجة شخصيت نمونة انتخابشده از جامعۀ امريکا باشد. مثبتانديشي و داشتن شادکامي منجر به سازگاري با بسياري از مشکلات پيش آمده در زندگي ميشود (Seligman, 2014). انسان در عصر حاضر با وجود رشد و تسلط بيشتر بر محيط و با وجود برخورداري از امکانات مادي، در وجود خويش احساس ضعف نموده و نياز دارد تا در سختيها و مشکلات زندگي به قدرتي ماوراي طبيعي پناه برد. اديان الهي و بهويژه دين مبين اسلام به اين نياز بشر پاسخ داده و راهحل مناسبي پيشنهاد کرده و انسان را به دعا و انس با خداوند و اعمال عبادي نظير نماز و روزه تشويق کردهاند (کماليان، ۱۳۸۸). ميتوان تبيين نمود که يکي از عوامل مهم و تأثيرگذار در افزايش ميزان شادکامي دانشآموزان با استفاده از درمان شناختي رفتاري توحيدي، افزايش ارتباط مثبت با خدا از طريق دعا و نيايش و همچنين افزايش تعداد دوستاني است که آنها بهواسطۀ شرکت در فعاليتهاي ديني پيدا ميکنند. اينگونه فعاليتها در واقع هنر زيباي تغيير سبک زندگي است که از طريق ارتباط و اعتماد به خدا باعث افزايش شادي و رضايت از زندگي افراد ميشود. درمان شناختي رفتاري توحيدي با تغيير نگرش و کاهش هيجانات منفي و دادن حس اعتماد و افزايش شادي و انگيزش رفتاري به دانشآموزان باعث افزايش شادکامي دانشآموزان ميگردد. با استناد به يافتههاي پزشکي ميتوان متوجه شد که درمان شناختي رفتاري توحيدي ميتواند درد و مشکلات را با آزادسازي اندورفين در مغز که همان نسخۀ مورفيني خود بدن ميباشد کاهش داده و باعث افزايش شادکامي افراد گردد. علاوه بر تشويق ارتباط اجتماعي، درمان توحيدي در کنار تغيير شناخت و رفتار ميتواند به افراد کمک کند تا احساسات مثبتي را پرورش دهند که براي سلامت ذهني و جسمي ما مفيد است؛ مانند قدرداني و محبت کردن. دانشآموزان اين پژوهش نيز با درمان شناختي رفتاري و در کنار آن درمان توحيدي که در اين پژوهش از آيههاي قرآن و جملات قصار امام علي استفاده شده است، ميزان شادکامي آنها تا حد زيادي افزايش يافته است. بايد توجه داشت نداشتن شادکامي در سنين کودکي و دانشآموزي ميتواند پيشبينيکنندة رفتارهاي پرخطر دوران بزرگسالي و لذت نبردن از زندگي باشد.
در تبيين ديگري ميتوان بيان کرد که دعا خواندن و ارتباط با خداوند روي قسمتهايي از مغز انسانها اثر ميگذارد که ارتباط زيادي با کنترل شخصي و شادي دارد. اينکه افراد مذهبيتر توانايي بيشتري در کنترل خودشان دارند، ميتواند توضيحدهندۀ اين موضوع باشد که چرا برخي معتقدند به اينکه افراد مذهبي کمتر از ديگران به سراغ مصرف مواد مخدر و مشروبات الکلي ميروند و کمتر از ديگران به دليل مشکلات اجتماعي و اخلاقي و ارتکاب به جرم به زندان ميافتند، که در اين بين درمان شناختي رفتاري توحيدي گامبهگام با تغيير نگرش افراد باعث تغييرات بنيادي در رفتار آنها و درنتيجه افزايش شادکامي آنها ميشود. درمان شناختي رفتاري توحيدي مثل سقفي است که شناخت، رفتار و همۀ ابعاد زندگي دانشآموزان زير آن جمع ميشوند و رنگ و بوي معنوي گرفته و درنتيجه با جلوگيري از نااميدي باعث احساس شادي و سرزندگي آنها ميشود. اين درمان ترکيبي بهويژه بعد معنويت آن يک جهان بيني جديدي که ابعادي را به زندگي فراتر از آنچه در سطوح حسي و فيزيکي تجربه ميکنيم، به دانشآموزان نشان داده و به آنها ميآموزد انسان اميدوار هرگز خود را در بنبست نمييابد و همواره در عمق تاريکيهاي مشکلات زندگي و مصايب و ناملايمات روزانه، بهسوي روشنايي پيش روي خود حرکت ميکند. نتايج پژوهش حاضر علاوه بر کاربردي بودن براي دانشآموزان و کل افراد جامعه، فوايدي براي مشاوران و درمانگران در مدارس و مراکز مشاوره براي کمک به مراجعان دارد؛ درمانگران و مشاوران بايد مسائل معنوي را در کنار درمانهاي رواني مورد استفاده قرار دهند. ازجمله محدوديتهاي اين پژوهش انصراف دو نفر از دانشآموزاني بود که در ارزيابي اوليه نمرۀ پاييني در پرسشنامۀ شادکامي داشته، ولي حاضر به شرکت در کلاسهاي درماني نشده و درنتيجه دو نفر ديگر از دانشآموزان با نمرۀ پايين در شادکامي جايگزين آنها شدند. پيشنهاد ميشود ضمن گسترش استفاده از فنون درمان شناختي رفتاري توحيدي در پژوهشي همبستگي بين اثرات درمان شناختي رفتاري توحيدي و تغييرات در ميزان اندروفين، همزمان با افزايش شادکامي اندازهگيري شده و ميزان اثربخشي درمان شناختي رفتاري توحيدي و افزايش شادکامي بر پيشرفت تحصيلي و کاهش مشکلات رواني دانشآموزان مورد بررسي قرار گيرد.
- اکبری، امیرحسین و دیگران (۱۳۹۹). اثربخشی توحید درمانی بر بهبود کنشهای اجرایی و کاهش پرخاشگری زندانیان مبتلا به اختلال شخصیت. فرهنگ مشاوره و رواندرمانی، ۱۱(۴۱)، ۶۱ـ۹۰.
- ایثاریزاده، مطهره و دیگران (1402). اثربخشی درمان شناختی رفتاری با رویکرد اسلامی در شادکامی و سلامت اجتماعی زنان نابارور. سبک زندگی اسلامی با محوریت سلامت،7(2)، 386ـ392.
- حمید، نجمه و دیگران (1391). بررسی اثربخشی درمانگری مذهب محور بر میزان امیدواری و کیفیت زندگی بیماران مبتلا به سرطان سینه. مجلۀ پزشکی هرمزگان، 3(16)، 213ـ231.
- جلالی، محمود و دیگران (۱۳۹۱). اثربخشی کارگاههای شادکامی بر کیفیت زندگی دانشجویان دانشگاه اصفهان. دورۀ ۱۲ همایش ملی انجمن مشاورۀ ایران.
- فریدمهر، مریم و دیگران (۱۳۹۰). اثربخشی آموزش شادکامی بهشیوۀ شناختی ـ رفتاری فوردایس بر میزان شادکامی و سلامت روان بیماران مبتلا به سرطان در بیمارستان طالقانی شهر کرمانشاه. دورۀ ۲۸ همایش سالانه انجمن علمی روانپزشکان ایران.
- شریفینیا، محمدحسین (۱۳۹۲). الگوهای رواندرمانی یکپارچه با معرفی درمان یکپارچۀ توحیدی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- کمالیان، طوبی (۱۳۸۸). مناسک و رفتارهای دینی و نقش آن در بهداشت روان. همایش کشوری قرآن و طب. یزد: دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی.
- مصباح، مجتبی (۱۳۹۳). سلامت معنوی از دیدگاه اسلام (مفاهیم، شاخصها، مبانی). تهران: حقوقی.
- عبادی، بیبی نجمه و دیگران (۱۳۹۵). رابطۀ سلامت معنوی با شادکامی در دانشجویان پرستاری. آموزش پرستاری، ۵(۵)، ۲۳ـ۳۰.
- یکانیزاد، امیر و دیگران (۱۴۰۲). اثربخشی آموزش مهارتهای مثبتاندیشی بر سرمایۀ روانشناختی و بهزیستی روانشناختی دانشآموزان با تأکید بر آموزههای دینی. روانشناسی و دین، ۱۶(۴)، ۹۵ـ۱۱۲.
- ییلاقبیگی، مانک و منشئی، غلامرضا (۱۳۹۰). ارتباط آموزش قرآن کریم با شادکامی. پژوهشهای میانرشتهای قرآن کریم، ۴(2)، ۴۵ـ۵۱.
