محمدمهدي صفورايي*

چكيده

پژوهش حاضر با هدف ساخت و اعتباريابي پرسش‌نامه سنجش كارآمدي خانواده، براساس شاخص‎ها و ويژگي‎هاي به‌دست‌آمده از منابع معتبر اسلامي، طراحي و اجرا شده است. اين شاخص‌ها به روش توصيفي ـ تحليلي به صورت جزئي و تفصيلي از آيات و روايات مربوط به خانواده، استخراج و ارائه شده است. بر اساس ويژگي‌هاي استخراج شده، فرم اولية پرسش‌نامه سنجش خانواده با 120 گويه طراحي و پس از تأييد ساختار و محتوا توسط كارشناسان خانواده، در نمونة 238 نفري اجرا شد.

اعتبار پرسش‌نامه از طريق روش ثبات دروني محاسبه شد. آلفاي كرونباخ كل پرسش‌نامه 89/0، شاخص بينشي 85/0، شاخص اخلاقي 89/0 و حقوقي 76/0 مي‌‎باشد. همچنين اعتبار پرسش‌نامه از طريق دونيمهكردن با روش اسپيرمن براون 834/0 و گاتمن 833/0 به دست آمد.

ارزيابي پرسش‌نامه سنجش خانوادة كارآمد نشان داد، اين پرسش‌نامه از روايي و اعتبار مطلوب برخوردار است؛  از اين‌رو، مي‎توان از آن در حيطه‎هاي تحقيق و درمان استفاده كرد.

كليدواژه‎ها: شاخص، خانوادة كارآمد، منابع معتبر اسلامي، پرسش‌نامه، روان‌سنجي، اعتبار، روايي.

 

مقدمه

خداوند، آفرينش انسان را با پيوند زن و مرد آغاز كرد و آدم و حوا را دركانون خانواده سكنا داد و با اين تدبير، همة فرزندان آدم را به‌ سوي زوجيت دعوت كرد و كمال انساني را در همراهي و همدلي زوجين در كانون خانواده ترسيم نمود. تدبير حكيمانة الهي، در قالب كشش و تجاذب ميان زن و مرد تجلي يافته و همة انبيا، بشر را در طول تاريخ، در كانون خانواده گرد هم آورده است و بدين‌سان، نسل بشر به زندگي خود ادامه مي‌دهد.

خانواده به عنوان كهن‌ترين نظام در جوامع بشري، مناسب‌ترين سازمان براي تأمين نيازهاي جسمي و روان‌شناختي اعضا و بهترين بستر براي پرورش نسلي كارآمد و معتقد به ارزش‌هاي ديني و اجتماعي، زمينه‌ساز تأمين نياز‌هاي اقتصادي، حقوقي و رواني افراد بشر بوده است. در سال‌هاي اخير، نظام خانواده به دليل تحولات فرهنگي، اجتماعي، صنعتي، علمي و ارزشي، با مشكلات متعددي روبه‌رو شده است.¹ تزلزل بسياري از سنت‌ها، اخلاقيات، آداب، رسوم و اعتقاداتي كه عامل تقويت، استحكام و تعادل خانواده بوده، به صورت جدي، كارآمديِ خانواده را تهديد كرده است.

منابع ديني ما ـ يعني قرآن و سنت‌ـ ، سرشار از توصيه‌هاي عاطفي، شناختي و رفتاري براي تأمين كارآمدي خانواده است. مجموعه تعاليم اسلامي در مورد خانواده، ما را به نظامي رهنمون مي‌كند كه شاخص‌هاي كارآمدي را در بردارد و پاسخ‌گوي نياز‌هاي مادي و معنوي خانواده است.

امام صادق† با اشاره به برخي از اهداف و شاخص‌هاي خانواده مطلوب و كارآمد، مي‌فرمايند: كسي كه قصد ازدواج و تشكيل خانواده دارد، لازم است خود را در پناه خدا قرار دهد، دو ركعت نماز بگزارد، حمدوثناي خدا بگويد و اين چنين دعا كند:

خداوندا، من تصميم به ازدواج و تشكيل خانواده گرفته‌ام. همسري نصيبم كن كه از لحاظ جسم و اخلاق(كارآمدي اخلاقي) نيكو‌ترين باشد، دامني پاك و بي‌آلايش داشته و حيثيت وجود خود و مال و دارايي(كارآمدي حقوقي) من را نگه‌دار باشد. از نظر رزق، وسعت روزي و از نظر بركت، فزاينده‌تر باشد. خداوندا، از او براي² من فرزندي پاك‌سرشت مقدر فرما؛ فرزندي كه براي من در طول حيات و پس از مرگ، خلفي شايسته باشد.

در يك طبقه‌بندي كلي، مجموعة تعاليم و معارف اسلام به سه بخش عمده تقسيم مي‌شود؛ بخش اول يك سلسله بينش‌ها و نگرش‌هاي كلي نسبت به جهان، انسان و كل هستي را تشكيل مي‌دهد؛ بخش دوم شامل ويژگي‌ها و خصلت‌هايي است كه يك فرد مسلمان در راه دست‌يابي به كمال، بايد خويشتن را به آنها بيارايد و از اضداد آنها دوري گزيند. اين بخش با عنوان معارف و دستورات اخلاقي اسلام مشهور است؛ بخش سوم به احكام اختصاص دارد. اين بخش شامل دستورالعمل‌هايي است كه به فعاليت‌هاي خارجي و عيني انسان، اعم از فعاليت‌هاي مادي، معنوي، دنيوي، اخروي، فردي و اجتماعي مربوط است³. بخش سوم ضامن رعايت حقوق انسان‌هاست.

شاخص بينشي خانوادة كارآمد، به بينش‌هاي ديني اشاره دارد كه براي رشد و كارآيي خانواده ضروري است. ايمان و باورهاي ديني به عنوان يك نگرش اصلي و محوري، به طور مستقيم و غيرمستقيم بر ابعاد شخصيت فرد، مانند هدف زندگي، ابعاد اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي زندگي و ديدگاه‌هاي فرد نسبت به شغل، ازدواج، تحصيل و حتي جنبه‌هاي جزئي‌تري مانند: تفريحات، علايق و ترجيحات رفتاري در زندگي اثرگذار است.

برخورداري والدين از باورهاي ديني مستحكم، در تحكيم روابط خانواده تأثير فراواني دارد و بي‌بهره‌ماندن خانواده از اين باور‌ها، مشكلات متعددي را در ‌پي دارد و قرآن از آن به زندگي تنگ و سخت ياد مي‌كند.⁴ خانواده‌اي كه به دليل نداشتن اعتقادات ديني، داراي آرامش نباشد و اعضاي آن از زندگي لذت نبرند، نمي‌تواند كارآمد باشد.

يكي از اهداف مهم ازدواج، تكامل اخلاقي زوجين و پرورش فرزنداني داراي اخلاق اسلامي است. پرورش فرزند، تأمين‌كنندة يكي از نياز‌هاي مهم رواني انسان‌ها، يعني تعلق و پيوستگي به فرزند است.

پرورش، به جريان يا فرايندي منظم و مستمر گفته مي‌شود كه هدف آن، هدايت رشد اخلاقي، معنوي، جسماني و رواني، يا به طور كلي، رشد همه‌جانبه شخصيت پرورش‌يابندگان در جهت كسب و درك معارف بشري و هنجارهاي مورد پذيرش جامعه و نيز كمك به شكوفاشدن استعدادهاي آنان است.⁵ با توجه به چنين تعريفي از پرورش، تربيت و رشد جنبه‌هاي فردي و اجتماعي تمامي اعضاي خانواده، از عوامل كارآمدي خانواده به حساب مي‌آيد و براي دست‌يابي به چنين خانواده‌اي بايد براي رشد جنبه‌هاي گوناگون تلاش كرد.

بخش قابل توجهي از تبلور استعدادها و شكفته‌شدن توانمندي‌ها، مسئوليت‌پذيري‌ها و تعالي انسان، در نتيجة حيات اجتماعي، پيوندهاي خانوادگي و تجارب زندگي جمعي به ظهور مي‌رسد؛ به طوري كه هرگونه محروميت از روابط مطلوب و منطقي با ديگران و دورماندن از زندگي پوياي اجتماعي، زمينة بروز ناهنجاري‌هايي را در فرد فراهم مي‌كند⁶.

اولين جوانه‌هاي ارتباط بين انسان‌ها در حريم خانواده پديدار مي‌گردد و در ساير بخش‌هاي جامعه توسعه مي‌يابد. روابط خوش‌آيند و آرامش اعضاي خانواده با يكديگر، با بستگان،‌ با اعضاي جامعه و مهم‌تر از همه با خداي متعال، مناسب‌ترين بستر رشد و شكوفايي و كارآمدي خانواده را فراهم مي‌سازد. در اين زمينه نيز اسلام دستوراتي دارد كه افراد خانواده را به حسن روابط با يكديگر دعوت مي كند؛ تلاش براي برقراري روابط محبت‌آميز، همراه با عاطفه بين والدين و فرزندان و نيز فرزندان با والدين، از ديگر آموزه‌هاي دين اسلام است.

اسلام براي ازدواج، اهداف و آثاري بيان كرده است و براي تحقق اين اهداف، براي همة اعضاي خانواده وظايف و مسئوليت‌هاي مشترك و ويژه‌اي را معين كرده است. در مقابل رعايت وظايف و انجام مسئوليت‌ها، حقوقي را نيز براي آنها در نظر گرفته است. رعايت اين حقوق، يكي از شاخص‌هاي خانوادة كارآمد است و زيرپاگذاشتن آنها، سازمان خانواده را متزلزل مي‌كند. رعايت مرزهاي درون‌خانوادگي مانند رازداري و برون خانوادگي مانند رعايت پوشش شرعي و حدود روابط زن و مرد  و چگونگي مديريت منزل، از مباحثي هستند كه جزء شاخص‌هاي حقوقي خانواده است. بحث‌هاي اقتصادي كه بر كارآمدي خانواده تأثيرگذار است و به عنوان حقوق اعضاي خانواده مطرح مي‌شود، در شاخص حقوقي خانوادة كارآمد، مورد توجه قرار مي‌گيرد.

بنابراين خانوادة كارآمد⁷، خانواده‌اي است كه با پاي‌بندي اعضاي آن به اعتقادات ديني و رعايت حقوق و اخلاق اسلامي، زمينة كشف و پرورش قابليت‌ها و توانايي‌هاي آنان را در ابعاد شناختي، عاطفي و رفتاري فراهم كند.

تاريخچة سنجش و اندازه‌گيري خانواده

با ورود نظرية نظام به حوزة خانواده و طرح نظرية نظام‌هاي خانواده توسط ناتان آكرمن،⁸ زمينة مساعدي براي رواج نگرش نظام‌مند به خانواده و تحقيقات مبتني بر مفاهيم نظري تفكر نظام‌مند فراهم گرديد و ساختار، كارآيي و الگوهاي تعاملي اعضاي خانواده، مورد توجه قرار گرفت⁹ با توجه به پيچيدگي سنجش مفاهيم نظام‌ها، برخي محققان بر ساخت و طراحي ابزارهايي براي سنجش عملكرد خانواده اصرار ورزيدند. براي نمونه، تولياتوس،¹⁰ پرل موتلر¹¹ و استراوس¹² در سال 1990، كتابي را منتشر كردند كه در آن حدود 1000 ابزار معرفي شده است و در حال حاضر، برخي از اين ابزارها براي ارزيابي عملكرد خانواده و زناشويي به كار گرفته مي‌شوند.¹³

در سال‌هاي اخير نيز ساخت آزمون‌هاي سنجش جنبه‌هاي گوناگون خانواده بر اساس مدل‌هاي متفاوت و از زاويه‌هاي گوناگون ادامه داشته است. همچنين در كشور جمهوري اسلامي ايران، به ويژه پس از پيروزي انقلاب اسلامي و رشد روزافزون دانش در زمينه‌هاي علوم انساني، پژوهش‌هايي در زمينه خانواده انجام شده است.

روان‌شناساني كه در حوزة خانواده و خانواده درماني فعاليت مي‌كنند، هريك از زاويه‌اي به اندازه‌گيري و سنجش خانواده همت گمارده‌اند، كه حاصل آن شكل‌گيري الگو‌هاي گوناگون سنجش و ارزيابي از عملكرد، كارآيي و كارآمدي خانواده است. معروف‌ترين اين مدل‌ها عبارت‌اند از: مدل ساختي، مك مستر، چند مختصاتي و بيورز.

پژوهش‌هايي كه در زمينة خانواده و ساخت آزمون سنجش آن انجام شده است، بيشتر به سنجش رضايت زناشويي و يا رضامندي خانوادگي پرداخته است. در تحقيقات خارجي، به جنبه‌هاي ديني خانواده كمتر توجه شده است. اغلب آزمون‌هايي كه به وسيلة محققان ايراني نيز براي اندازه‌گيري ابعاد خانواده، ساخته شده است‌، بر اساس منابع ديني نبوده است. بسياري از آزمون‌هايي كه در پژوهش‌هاي مربوط به خانواده مورد استفاده قرار گرفته است، همان آزمون‌هايي است كه توسط محققان خارج از ايران ساخته شده است. در برخي موارد نيز آزمون پس از هنجاريابي در جامعة آماري ايراني، مورد استفاده قرار گرفته است. تنها در يك مورد، جعفر جديري آزمون رضامندي زناشويي را بر اساس منابع اسلامي تهيه كرده است.

نتايج پژوهش حاضر، معرفي مدلي را در پي خواهد داشت كه شاخص‌هاي آن و پرسش‌نامه‌اي كه بر اساس شاخص‌ها ساخته مي‌شود، برگرفته از تعاليم دين اسلام براي سنجش خانوادة كارآمد است.

روش

در پژوهش حاضر، شاخص‎هاي بينشي، اخلاقي و حقوقي خانوادة كارآمد و ويژگي‎هاي آن، با استفاده از منابع معتبر اسلام (قرآن و روايات)، به روش توصيفي ـ تحليلي جمع‎آوري، دسته‎بندي و تجزيه و تحليل شده است.

براي جمع‎آوري اطلاعات مربوط به شاخص‎ها و ويژگي‌ها، پس از بررسي 323 كليدواژه،600 آيه و 13400 روايت  مرتبط با بحث خانواده (زن، شوهر، فرزندان، خويشاوندان و...)، كه از 130 منبع¹⁴ استخراج شده بود، حدود 50 كليدواژه¹⁵ و 2000 آيه و روايت، از آيات و رواياتي كه با موضوع پژوهش ارتباط داشت، انتخاب شد و بر اساس كليدواژها به سه دستة بينشي، اخلاقي و حقوقي طبقه‎بندي گرديد و براي استخراج ويژگي‌ها، مورد استفاده توصيف و تجزيه و تحليل قرار گرفت.

پس از جمع‎آوري داده‎هاي نظري براي ساخت پرسش‌نامة سنجش كارآمدي خانواده بر اساس منابع معتبر اسلامي، از روش پيمايشي(زمينه‎يابي) استفاده كرده‎ايم. جامعة آماريِ اين تحقيق را كاركنان متأهل داراي فرزند مراكز و مؤسسات آموزشي، پژوهشي و فرهنگي استان قم تشكيل مي‎دهد. براي انجام پژوهش، نيازمند دو گروه نمونة خانواده‎هاي عادي و ناكار آمد بوديم. هر دو گروه نمونه به شيوة نمونه‎گيري تصادفي ساده انتخاب شده است. گروه نمونه خانوادة عادي(كارآمد)، از ميان كاركنان متأهل مراكز و مؤسسات آموزشي، پژوهشي و فرهنگي استان قم انتخاب شدند و براي مقايسه خانواده كارآمد و ناكارآمد، با مراجعه به دادگاه خانوادة استان قم و تعدادي از مراكز مشاوره، پرسش‌نامه در نمونه‎اي از زوج‎هايي كه به اين مراكز مراجعه كرده بودند و از وضعيت خانوادة خود راضي نبودند و دچار مشكل، اختلاف و ناسازگاري خانوادگي بودند، اجرا شد.

ابزار

مراحلي كه براي تهية پرسش‌نامه كارآمدي خانواده (S.FEQI)¹⁶ انجام شد، بدين قرار است:

مرحلة اول: تهية پرسش‎هاي هر مقوله؛ بر اساس اطلاعات به دست آمده از آيات قرآن كريم و روايات، براي شاخص بينشي 39، اخلاقي 43 و حقوقي 38 گويه تدوين گرديد و در مجموع، 120 گويه به دست آمد. با درهم‌ريختن پرسش‎هاي طراحي‌شده و تنظيم تصادفي آنها در نهايت، يك پرسش نامة 120 پرسشي تهيه شد.

مرحلة دوم: ارزيابي روايي محتوا؛ براي بررسي روايي محتوايي پرسش‎نامه، در مقابل هر پرسش مستند، سؤال و پنج گزينة بسيار مرتبط با نمره 100 ـ 81، مرتبط با نمره 80 ـ 61 ، تا اندازه‎اي مرتبط با نمره 60 ـ 41، كمي مرتبط با نمره 40 ـ 21 و نامرتبط با نمره 20 ـ 0 گنجانده شد و ساختار و تطابق محتواي هر سؤال با آموزه‎هاي ديني در مورد خانواده از ديدگاه اسلام، توسط 12 نفر از كارشناسان مباحث اسلام وخانواده (از استادان حوزه و دانشگاه) ارزيابي گرديد. كارشناسان، ضمن ارزيابي ساختار و محتواي هر سؤال و مطابقت آن با مستند ارائه‌شده (آيات و روايات)، پيشنهادهايي براي اصلاح برخي سؤال‌ها نيز ارائه كرده بودند.

مرحلة سوم: بررسي پايايي پرسش‌نامه؛ به منظور سنجش پايايي دروني، پرسش‌نامه در نمونه‎اي 260نفري از خانواده‎ها (130 زوج) اجرا شد داده‎هاي به دست آمده از 238 پرسش‌نامة دريافتي از اعضاي نمونه براي محاسبة آلفاي كرونباخ، به وسيلة نرم‎افزار (SPSS)، مورد تحليل قرار گرفت. در نهايت، 56 پرسش با بالاترين پايايي براساس نمرة آلفاي كرونباخ 86/0، دستة اول از پرسش‎هاي مورد قبول را تشكيل دادند. 24 پرسش با آلفاي89/0، در رتبة بعدي قرار داشتند. باقي‌مانده پرسش‎ها به علت پايين‌بودن نمرة آلفاي آنها حذف گرديدند و در مجموع80 پرسش با ضريب آلفاي92/0 به عنوان پرسش‌نامة نهايي باقي ماند.

مرحلة چهارم: پس از اجراي نهايي پرسش‌نامه، داده‎هاي به دست آمده از 500 پرسش‌نامة دريافتي از اعضاي نمونه، براي تحليل عوامل و انتخاب سؤالاتِ داراي همبستگي و بار عاملي مطلوب، مورد تحليل قرار گرفت.

يافته‎ها

الف. نتايج تحليل عاملي

بعد از اجراي پرسش‌نامة سنجش خانوادة كارآمد و نمره‌گذاري آن، به منظور بررسي اين كه اين پرسش‌نامه از چند عامل تشكيل شده است، از روش تحليل عاملي به روش مؤلفه‌هاي اصلي با چرخش واريماكس استفاده شد. شاخص كفايت نمونه‌برداري، برابر با 89/0 بود و نتيجة آزمون كفايت نمونه نشان داد، حجم نمونه مورد نظر براي تحليل عوامل مناسب بوده است. همچنين نتايج آزمون كرويت بارتلت، با درجه آزادي 2847 و مجذور كاي 68/21387= 2χ در سطح1p<./... معنادار بود، كه بيان‌گر همبستگي بين مؤلفه‌هاي پرسش‌نامه است. به منظور تعيين تعداد عامل‌ها، از ملاك ارزش‌هاي ويژه بزرگ‌تر از يك و نمودار اسكري استفاده شد. نتايجْ حاكي از ‌آن بود كه پرسش‌نامه سنجش كارآمدي خانواده، از سه عامل تشكيل شده است و در مجموع، 02/24 درصد از واريانس كل را تبيين مي‌كند. سؤالاتي كه داراي بار عاملي كمتر از 30/0 بودند، حذف شدند. به اين ترتيب، 41 سؤال حذف و 79 سؤال باقي ماند. مجدداً تحليل عاملي، روي 79 سؤال باقي مانده انجام شد، كه نتايج آن در جدول (1) ارائه شده است. چنانچه در اين جدول مشاهده مي‌شود، 35 سؤال روي عامل اول، داراي بار عاملي بيش از 30/0 است. محتواي اين سؤالات، كه برگرفته از منابع ديني است، ويژگي‌ها، خصلت‌ها و فضيلت‌هاي اخلاقي اعضاي خانواده را مي‌سنجد، كه بر كاركرد مطلوب و كارآمدي خانواده تأثير دارد. اين عامل با شاخص اخلاقي خانوادة كارآمدِ مورد نظر منابع ديني مطابقت دارد؛ از اين‌رو، به نام «عامل اخلاقي» نام‌گذاري شد. عامل اول، 08/15 درصد از واريانس كل را تبيين مي‌كند. 24 سؤال روي عامل دوم، بار عاملي بيش از 30/0 درصد دارند. اين سؤالات، رعايت و عدم رعايت حقوق مادي و معنوي تأثيرگذار بر كاركرد مطلوب و كارآمدي خانواده توسط اعضاي آن را مي‌سنجد، بنابراين، به نام «عامل حقوقي» نام‌گذاري شد. عامل دوم، 34/5 درصد از واريانس كل را تبيين مي‌كند. 20 سؤال ديگر كه از بار عاملي بيش از 30/0 برخورداند و 60/3 از واريانس كل را تبيين مي‌كنند، روي عامل سوم قرار دارند. سؤالات اين عامل، بينش‌ها و باورهاي ديني‌اي را مي‌سنجد كه بر روابط و رفتارهاي اعضاي خانواده تأثير مي‌گذارد و آن را به خانواده‌اي كارآمد تبديل مي‌كند. اين عامل را مي‌توانيم «عامل بينشي» نامگذاري كنيم.

جدول (1): گويه‌ها و بارهاي عاملي عوامل نهايي پرسش‌نامه

عامل اول		عامل دوم		عامل سوم
سؤال	بار عاملي	سؤال	بار عاملي	سؤال	بار عاملي
2	0/36	1	./52	16	0/36
4	0/59	3	./36	20	0/42
6	./31	5	./33	29	0/38
8	./32	7	./44	34	0/34
11	0/59	9	./44	36	0/60
13	0/33	10	./44	37	0/43
14	0/40	12	./53	40	0/41
15	0/42	17	./48	41	0/61
18	0/64	19	./46	43	0/45
23	0/48	21	./45	44	0/45
24	0/58	22	./52	48	0/51
25	0/38	26	./42	50	0/59
27	0/44	45	./36	51	0/60
28	0/61	47	./34	53	0/32
30	0/33	52	./61	56	0/44
31	0/35	54	./50	67	0/45
32	0/70	57	./33	69	0/35
33	./31	58	./34	71	0/35
35	0/32	60	./36	75	0/45
38	./32	61	./47	76	0/35
39	./53	63	0/35
42	./62	74	0/34
46	0/61	77	0/36
49	0/41	79	0/35
55	./57
59	./36
62	./48
64	./40
65	./52
66	./33
68	./34
70	0/62
72	./34
73	./46
78	0/34
ارزش ويژه	12/07	ارزش ويژه	4/27	ارزش ويژه	2/88
واريانس تبيين شده	15/08	واريانس تبيين شده	5/34	واريانس تبيين شده	3/60

ب. اعتبار پرسش‌نامه

براي به دست‌آوردن ميزان اعتبار پرسش‌نامه، از روش ضريب همساني دروني(آلفاي كرونباخ) و روش دونيمه‎كردن استفاده شده است.

جدول(2): ضريب همساني دروني

شاخص	آلفاي كرونباخ	تعداد سؤال‌ها
اخلاقي	89/0	35
بينشي	85/0	24
حقوقي	76/0	20
كل پرسشنامه	89/0	79

همچنان كه در جدول (1) مشاهده مي‎شود، ضريب همساني دروني سؤال‌ها براي كل پرسش‌نامه 89/0، براي شاخص بينشي 85/0، براي شاخص اخلاقي 89/0 و براي حقوقي 76/0 مي‌‎باشد. اين مقادير نشان مي‌‎دهد كه پرسش‌نامه سنجش كارآمدي خانواده و خرده‌مقياس‎هاي آن، از همساني دروني قابل قبولي برخوردار است.

همچنين براي بررسي ميزان اعتبار پرسش‌نامه، از روش دونيمه‎سازي استفاده شده است. همان‎گونه كه در جدول (3) مشاهده مي‎شود، ضرايب اسپيرمن براون و گاتمن 83/0 مي‎باشد.

جدول (3): ضريب همساني دروني دو نيمه پرسش‌نامه

ضرايب اسپيرمن	در صورت تساوي تعداد سؤال‌ها	83/0
	در صورت عدم تساوي تعداد سؤال‌ها	83/0
ضريب دونيمه‎سازي گاتمن		83/0

ج. روايي پرسش‌نامه

براي سنجش ميزان روايي پرسش‌نامه، از سه روش روايي محتوايي، تفكيكي و سازه استفاده شده است. براي محاسبة روايي محتوايي، پرسش‌نامه همراه با مستندات سؤال‌ها و شيوة ارزيابي، براي 12 نفر از كارشناسان مباحث اسلام و خانواده (از استادان حوزه و دانشگاه) ارسال شد و از آنان تقاضا شد در قالب مقياس ليكرت، نظر خود را دربارة اين كه سؤال‌ها تا چه ميزانْ كارآمدي خانواده را مي‎سنجد، بيان كنند.

جدول (4): ميانگين نمرات متخصصان براي ارزيايي محتواي آزمون

ميانگين ميانگين‎ها	دوازدهم	يازدهم	دهم	نهم	هشتم	هفتم	ششم	پنجم	چهارم	سوم	دوم	اول	كارشناسان   شاخص‎ها
86	72	85	93	78	85	85	87	68	92	89	88	89	اعتقادي
87	84	85	78	80	85	62	98	39	79	91	85	79	اخلاقي
83	73	82	38	66	38	85	39	86	69	85	98	97	حقوقي
86	76	84	98	78	84	77	93	88	59	89	86	93	پرسش‌نامه كارآمدي

در جدول (4) ميانگين كل نمرات كارشناسان به سوال‌هاي مربوط به هر يك از شاخص‎ها و همچنين كل پرسش‌نامه آورده شده است. نتايج مندرج در جدول مزبور نشان مي‎دهد، ميانگين نمره‎هايي كه كارشناسان به سؤال‌هاي شاخص بينشي، اخلاقي و حقوقي داده‎اند، به ترتيب 86، 87 و 83 مي‎باشد. ميانگين نمرة كل آزمون 86 است.

جدول (5): ضرايب همبستگي تطابق كندال نمرات متخصصان، براي ارزيايي محتواي آزمون

كارشناس

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

1

1*

2

94/.

1*

3

87/.*

75/.*

1*

4

80/.*

77/.*

80/.

1*

5

81/.*

83/.*

81/.

91/.

1*

6

79/.*

78/.*

79/.

77/.

74/.

1*

7

67/.

69/.

67/.

76/.

84/.

79/.

1*

8

56/.

81/.*

56/.

87/.

85/.*

67/.

83/.

1*

9

80/.*

77/.*

80/.

89/.

78/.*

56/.

80/.

88/.

1*

10

78/.*

79/.*

76/.

77/.*

77/.

80/.*

73/.*

89/.

90/.

1*

11

73/.*

86/.

80/.

81/.*

91/.*

76/.*

79/.*

84/.*

78/.*

82/.*

1*

12

84/.*

78/.

78/.

79/.

94/.*

80/.*

81/.*

83/.*

81/.*

89/.*

73/.*

1*

بر اساس نتايج محاسبه ضريب همبستگي تطابق كندال، بين نظر كارشناسان، در سطح كمتر از 05/0 معنا‎دار است. مشاهده ميانگين نمرات كارشناسان به سؤال‌ها و ميزان همبستگي نظرات آنان، حكايت از روايي محتوايي مطلوب و استاندارد پرسش‌نامه دارد.

جدول(6): مقايسه ميزان كارآمدي در نمونه‎هاي آماري

معناداري	tمقدار	درجة آزادي	خطاي معيار	تفاوت ميانگين	انحراف استاندارد	ميانگين	نمونه‌ها	شاخص‌ها
.001	11.15	392	.92	10.3	5	64.03	عادي	بينشي
					6.64	53.70	ناكارآمد
.001	9.36	392	1.19	11.15	6.59	104.51	عادي	اخلاقي
					7.04910	93.35	ناكارآمد
.001	12.56	392	.98	12.33	5.58	72.62	عادي	حقوقي
					3.99	60.29	ناكارآمد
.001	12.51	392	2.70	33.81	14.88	241.17	عادي	كل پرسش‌نامه
					16.88	207.35	ناكارآمد

به منظور اثبات روايي تفكيكي پرسش‌نامه و مقايسة نمرات دو گروه نمونة ناكارآمد و عادي، از آزمون t مستقل استفاده شد. نتايج آزمون t براي مقايسة نمرات مندرج در جدول (6) نشان مي‎دهد، تفاوت معناداري بين دو گروه وجود دارد. اين نتايج نشان مي‎دهد پرسش‌نامه توانسته است تفاوت خانواده‎هاي ناكارآمد را از عادي(كارآمد) آشكار سازد و اين دو را از يكديگر تفكيك كند. علاوه بر نمرة كل تفاوت نمونه‎ها، نتايج آزمون t تفاوت شاخص‎هاي بينشي، اخلاقي و حقوقي را معنادار نشان مي‎دهد. مقادير ارائه شده حكايت از روايي پرسش‌نامه دارد.

نتايج آزمون كرويت بارتلت، با درجة آزادي 2847 و مجذور كاي 68/21387= 2χ در سطح 1p<./.. معنادار بود، كه بيان‌گر همبستگي بين مؤلفه‌هاي پرسش‌نامه است و روايي سازة پرسش‌نامه را تأييد مي‌كند.

بحث و نتيجه‌گيري

هدف پژوهش حاضر، ساخت آزمون سنجش كارآمدي خانواده بر اساس شاخص‌ها و ويژگي‌‌هاي استخراج‌شده از منابع معتبر اسلامي و همچنين اثبات ويژگي‌هاي روان‌سنجي آن بوده است. بدين ترتيب، نتايج پژوهش را به شرح زير مي‌توان بيان كرد:

1. نتايج به دست آمده از توصيف و تحليل حدود 2000 آيه و راويت مربوط به حوزة خانواده، نشان داد، سه شاخص اصلي و زيربنايي براي سنجش خانوادة كارآمد وجود دارد. نتايج حاصل از تحليل عاملي اكتشافي پاسخ‎هاي آزمودني‌‎ها (مندرج در جدول(1)، نيز حاكي از ‌آن بود كه پرسش‌نامه سنجش كارآمدي خانواده، براساس 02/24 درصد واريانس كل، داراي سه عامل زيربنايي است. اين شاخص‌ها(عوامل) عبارت‌اند از:

ـ شاخص بينشي؛

ـ شاخص اخلاقي؛

ـ شاخص حقوقي؛

2. پس از ارزيابي ميزان روايي و اعتبار سؤالاتي كه بر اساس ويژگي‌هاي به دست آمده براي تهية پرسش‌نامه سنجش كارآمدي خانواده طراحي شده بود، مشخص گرديد كه 79 ويژگي، مورد استفاده قرار گرفته و روي سه عامل، داراي بار بيش از 30/0 است.

3. نتايج تحقيق نشان داد، كه پرسش‌نامه از اعتبار و ثبات دروني مطلوب برخوردار است. آلفاي كرونباخ كل پرسش‌نامه 89/0، شاخص بينشي 85/0، شاخص اخلاقي 89/0 و حقوقي 67/0 مي‌‎باشد. همچنين اعتبار پرسش‌نامه از طريق دونيمه‎كردن با روش اسپيرمن براون و گاتمن 83/0 به دست آمد.

4. نتايج تحقيق، روايي محتوا، تفكيكي و سازة پرسش‌نامه را تأييد كرد. نتايج ارزيابي كارشناسان حوزوي و دانشگاهي مباحث اسلام وخانوادة (مندرج در جدول(4) و(5)) نشان داد، پرسش‌نامه داراي روايي محتواست. ميانگين نمره‌هاي كارشناسان به پرسش‌نامه، به صورت درصدي= 86/0 به دست آمد. همچنين ضريب همبستگي بين نظر كارشناسان، در سطح كمتر از 05/0 معنادار بود.

نتايج آزمون t (مندرج در جدول (4)) نشان داد، پرسش‌نامه از روايي تفكيكي برخوردار است و مي‎تواند تفاوت خانواده‎هاي ناكارآمد و كارآمد را آشكار سازد. همچنين تفاوت شاخص‎هاي بينشي، اخلاقي و حقوقي در دو نمونة معنادار بود.

نتايج تحليل عوامل (مندرج در جدول (1)) نشان داد، پرسش‌نامة سنجش كارآمدي خانواده، از روايي سازه برخوردار است.

بنابراين، بر اساس يافته‎هاي پژوهش مي‎توان شاخص‎ها و ويژگي‎هاي
خانواده كارآمد را از ديدگاه اسلام معرفي كرد و براي آن پرسش‌نامه‎اي كه
شرايط علمي يك ابزار سنجش روان‌شناختي را دارا باشد و كارآمدي خانواده
را بسنجد، ارائه كرد.

5. بينش، اخلاق و حقوق، به طور هم زمان و همآهنگ با هم، در اين پژوهش و ساخت پرسش‌نامه، در نظرگرفته شده‌اند.

6. حقوق همة اعضاي خانواده در نظرگرفته شده است.

7. محور اصلي در دست‌يابي به كارآمدي، رضايت خداوند بوده است.

8. به آثار مادي و معنوي توجه كرده‌ايم.

9. بررسي مطالعات و پژوهش‌هاي انجام‌شده در زمينة معرفي شاخص‌ها و ويژگي‌هاي خانوادة مطلوب و ابزار‌هاي ساخته‌شده براي سنجش آن، نشان مي‌دهد شاخص‌ها و ابزارهاي سنجش بر اساس تعاليم ديني طراحي و ساخته نشده است، در حالي كه جوامع اسلامي نيازمند ميزان و شاخص‌هاي كارآمدي خانواده بر اساس تعاليم اسلام و همچنين ابزارهاي سنجش مناسب و متناسب با دستورات الهي، كه توسط پيامبراعظمˆ و ساير ائمه‰ در قالب آيات قرآن و روايات عرضه شده‌اند، هستند. هدايت خانواده بر اساس اين شاخص‌ها، سبب رشد و تعالي اعضاي خانواده و دست‌يابي به خانواده‌اي مطلوب، متعادل، كارآمد و متعالي مي‌شود. در اختيار داشتن اين پرسش‌نامه، به مشاوران،‌ درمان‌گران و خانواده‌درمان‌گران كمك مي‌كند تا در جوامع اسلامي و در مواجهه با مراجعان مسلمان، ارزيابي مناسب و دقيق‌تري از وضعيت موجود خانواده داشته باشند. همچنين محققان در تحقيقات ميداني خود، ابزاري متناسب با فرهنگ جامعة آماري خود در اختيار دارند.

پرسش‌نامه سنجش كارآمدي خانواده(S.FEQI)¹⁷

لطفاً:

ـ هيچ سؤالي را بي‌پاسخ نگذاريد و تنها يك پاسخ را علامت بزنيد.

ـ گزينه‌اي را انتخاب كنيد كه مطابق رفتارها و ايده‌هاي كنوني شماست، نه ايده‌آل.

ـ پرسش‌نامه براي هر دو جنس مرد و زن طراحي شده است؛ از اين‌رو، منظور از همسر براي بانوان، «شوهر» و براي آقايان «زن» است.

سن:.........سال، جنس: مرد o زن

 o تحصيلات:  كمتر از ديپلمo ديپلم o فوق‌ديپلم o ليسانس o فوق‌ليسانس o دكتري o

سئوال‌ها		بسيار ‌زياد	زياد	كم	بسيار‌كم
1	ازدواج، زمينه تكامل معنوي من وهمسرم را فراهم كرده است.
2	به همسرم اعتماد دارم.
3	در گزينش همسرم، اصل تناسب(كفويت) را رعايت كردم.
4	همسرم نسبت به من اظهار محبت مي‌كند.
5	توجه به مؤاخذه در روز قيامت، مرا از انجام رفتارهاي ناشايست باز مي‌دارد.
6	همسرم مرا در جهت پيشرفت تشويق مي‌كند.
7	باورهاي مذهبي را از عوامل خوشبختي در زندگي مي‌دانم.
8	در مقابل رفتارهاي نابهنجار اعضاي خانواده، خشم خود را كنترل مي‌كنم.
9	دين‌دار بودن، ملاك انتخاب همسرم بوده است.
10	در خانوادة ما حفظ عفت و اخلاق جنسي داراي اهميت است.
11	در تصميم‌گيري با همسرم مشورت مي‌كنم.
12	من و همسرم داراي بينش‌هاي ديني مشترك هستيم.
13	از نظم و انضباط همسرم در منزل ناراضي‌ام.
14	راست‌گويي باعث اعتماد اعضاي خانوادة ما به يكديگر شده است.
15	همسرم براي نيازهاي اقتصادي سخت‌گيري مي‌كند.
16	بخشي از اوقات فراغت خود را به خانواده اختصاص مي‌دهم.
17	اعضاي خانوادة ما به رعايت دستورهاي ديني پاي‌بندند.
18	به همسرم احترام مي‌گذارم.
19	اعضاي خانوادة ما رعايت حقوق يكديگر را عبادت مي‌دانند.
20	فرزندانم را با نام‌هاي نيكوي اسلامي نام‌گذاري كرده‌ام.
21	اعضاي خانوادة ما يكديگر را امر به معروف و نهي از منكر مي‌كنند.
22	براي حل مشكلات از خداوند كمك مي‌گيرم.
23	به برخي اعضاي خانواده اعتماد ندارم.
24	عمل‌نكردن به وعده‌هايي كه مي‌دهم، سبب از بين‌رفتن اعتماد بين اعضاي خانواده شده است.
25	همسرم نسبت به فرزندان محبت دارد.
26	در خانوادة ما توجه به پاداش اخروي در انجام كارها نقش دارد.
27	از اخلاق همسرم راضي هستم.
28	با ادب و احترام با اعضاي خانواده رفتار مي‌كنم.
29	اسرار خانوادة خود را به ديگران مي‌گويم.
30	شكرگزار نعمت‌هايي هستم كه خداوند به من و خانواده‌ام داده است.
31	همسرم در تصميم‌گيري‌هاي خود با من مشورت مي‌كند.
32	صبر در زندگي از بروز ناسازگاري در خانواده‌ام جلوگيري كرده است.
33	همسرم ماية آرامش اعضاي خانواده است.
34	همسرم را از جهت نياز جنسي ارضا مي‌كنم.
35	در مخارج زندگي قناعت مي‌كنم.
36	تربيت فرزندانم را از وظايف خود مي‌دانم.
37	از پدر و مادرم اطاعت مي‌كنم.
38	از رفتار همسرم راضي هستم.
39	من با زبان، دوستي خود را نسبت به همسرم ابراز مي‌دارم.
40	با اقوام و خويشاوندان، ارتباط و رفت و آمد (صله رحم) دارم.
41	فراهم‌كردن شرايط ازدواج فرزندانِ بالغ خود را از وظايفم مي‌دانم.
42	همسرم نظافت را در منزل رعايت مي‌كند.
43	تربيت اجتماعي فرزندانم را به نهادهاي اجتماعي واگذار كرده‌ام.
44	از رابطه زناشويي با همسرم راضي هستم.
45	با رعايت حقوق اعضاي خانواده، از بروز ناسازگاري جلوگيري مي‌كنم.
46	از همسرم عيب‌جويي مي‌كنم.
47	در تعامل با همسر و فرزندانم، به تفاوت‌هاي بين زن و مرد توجه مي‌كنم.
48	اعضاي خانوادة من از تغذية مناسب برخوردار هستند.
49	همسرم به من اهانت مي‌كند.
50	خانه‌اي كه ما در آن زندگي مي‌كنيم، نامناسب است.
51	تربيت ديني فرزندانم را به نهادهاي ديني واگذار كرده‌ام.
52	اعضاي خانوادة من، حقوق يكديگر را رعايت مي‌كنند.
53	براي تربيت اخلاقي فرزندانم وقت مي‌گذارم.
54	ايمان به خداوند، در ايجاد آرامش در زندگي ما تأثير دارد.
55	شرايط تحصيل فرزندانم را فراهم‌ كرده‌ام.
56	همسرم من را تحقير مي‌كند.
57	خوشبيني به زندگي و حوادث من آرامش مي‌دهد.
58	حضرت محمدˆ و ائمه هدي‰ بهترين الگوها در زندگي‌ام هستند.
59	به خاطر اشتباهاتم از همسرم عذرخواهي مي‌كنم.
60	در مصيبت‌ها براي رفع غم و اندوه با خوش‌بيني به زندگي نگاه مي‌كنم.
61	شركت در فعاليت‌هاي مذهبي، جزء برنامة زندگي ماست.
62	همسرم را به خاطر كارهاي خوبش تحسين مي‌كنم.
63	در خانواده ما مسؤل تأمين نيازمندي‌ها، پدر است.
64	با مدارا با ديگر اعضاي خانواده، از بروز ناسازگاري جلوگيري مي‌كنم.
65	همسرم به خاطر اشتباهاتش از من عذرخواهي مي‌كند.
66	به وعده‌هايي كه مي‌دهم عمل مي‌كنم.
67	همسرم در حد توانم از من انتظار دارد.
68	از زحمت‌هاي همسرم تشكر و قدرداني مي‌كنم.
69	به هنگام بروز مشكلات، از حمايت عاطفي همسرم برخوردارم.
70	از دروغ‌گويي پرهيز مي كنم.
71	برخي از كارهاي منزل را با هم انجام مي‌دهيم.
72	خطاهاي قابل بخشش اعضاي خانواده را مي‌بخشم.
73	در خرج‌كردن براي اعضاي خانواده خسيس نيستم.
74	در برخورد با نامحرم، حدود شرعي بين محرم و نامحرم را رعايت مي‌كنم.
75	از همسرم در حد توانش انتظار دارم.
76	محل سكونت خود را با توافق همسرم انتخاب مي‌كنم.
77	خداوند را ناظر بر اعمال خود مي‌بينم.
78	بعد از دعوا و اختلاف با همسرم، زود آشتي مي‌كنم.
79	حقوق مالي همسرم را رعايت مي‌كنم.

 

 

منابع

ـ افروز، غلامعلي، روان‌شناسي رابطه‌ها، تهران، دانشگاه تهران، 1383.

ـ المتقي، علي ابن حسام الدين، كنزالعمال في سنن الاقوال و الافعال، بيروت، مؤسسة الرساله، 1405.

ـ آمدي، عبدالواحد، غررالحكم و دررالحكم، قم، دفتر تبليغات اسلامي، 1366.

ـ اميني، عبدالحسين،‌ الغدير في الكتاب و السنه و الادب، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1366.

ـ باركر، فيليپ، خانواده درماني پايه، ترجمة محسن دهقاني و زهره دهقاني، تهران، رشد، 1375.

ـ برنشتاين، فيليپ و مارسي برنشتاين، شناخت و درمان اختلاف‌هاي زناشويي، ترجمة حميدرضا سهرابي، تهران، رسا، 1377.

ـ بستان، حسين، اسلام و جامعه‌شناسي خانواده، قم، پژوهشكدة حوزه و دانشگاه، 1383.

ـ بني‌هاشمي، سيدمحمدحسين، توضيح‌المسائل مراجع، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1383.

ـ تامليسون باربارا، راهنماي سنجش خانواده، ترجمة اسماعيل مهدوي هرسيني و فرشاد بهاري، تهران، تزكيه، 1383.

ـ ثنايي، باقر، مقياس‌هاي سنجش خانواده و ازدواج، تهران، مؤسسه انتشارات بعثت، 1379.

ـ جوليوس گولد و ويليام ل. كولب، فرهنگ علوم اجتماعي، ترجمة باقر پورهام و ديگران، تهران، مازيار، 1376.

ـ جي هي لي، روان‌درماني خانواده، ترجمة باقر ثنايي، تهران، امير كبير، 1375.

ـ حافظ‌نيا، محمدرضا، مقدمه‌اي بر روش تحقيق در علوم انساني، تهران، سمت، 1381.

ـ حرعاملي، محمدبن‌حسن، وسائل‌الشيعه، تحقيق عبدالرحيم رباني شيرازي، بيروت، داراحياء‌ التراث العربي، 1991م.

ـ حيدري، مجتبي، بررسي رابطة جهت‌گيري مذهبي و رضايت از زندگي زناشويي، پايان‌نامه كارشناسي ارشد روان‌شناسي، قم، مؤسسه آموزشي پژوهشي امام خميني€، 1382.

ـ خميني، روح‌الله، تحريرالوسيله، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني€، 1379.

ـ دهخدا، علي‌اكبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، 1377.

ـ رضاعي، فرزين، درمان سيستم هاي خانواده، تهران، ميرشيدا، 1378.

ـ زيمون، ف. ب، مفاهيم و تئوري‌هاي كليدي در خانواده درماني، ترجمة و تأليف سعيد پيرمرادي، تهران، همام، 1379.

ـ ساروخاني، باقر، مقدمه‌اي برجامعه‌شناسي خانواده، تهران، سروش، 1383.

ـ سالاري‌فر، محمدرضا، خانواده در نگرش اسلام و روان‌شناسي، قم، پژوهشكدة حوزه و دانشگاه و سمت، 1385.

ـ ستير، ويرجينا، آدم‌سازي در روان‌شناسي خانواده، ترجمة بهروز بيرشك، تهران، رشد، 1384.

ـ سيف، سوسن، تئوري رشد خانواده، تهران، دانشگاه الزهراء(ƒ)، 1368.

ـ سيف، علي‌اكبر، روان‌شناسي پرورشي، تهران، دوران، 1386.

ـ شرفي، محمدرضا، خانواده متعادل، تهران، سازمان انجمن اوليا و مربيان جمهوري اسلامي ايران، 1385.

ـ صفورايي، محمدمهدي، «ايمان به خدا و نقش آن در كاهش اضطراب»، معرفت، ش 75، اسفند، 1382، ص 9 ـ 18.

ـ طباطبايي، سيد‌محمد‌حسين، تفسير الميزان، ترجمة سيدمحمدباقر موسوي‌همداني، قم، جامعة مدرسين، 1374.

ـ قائمي‌اميري، علي، خانواده از ديدگاه اميرالمؤمنين†، تهران، انجمن اولياء و مربيان، 1383.

ـ عامري، فريده، احمدعلي نوربالا، جواد اژه‌اي و كاظم رسول‌زاده طباطبايي، «بررسي تاثير مداخلات خانواده‌درماني راهبردي در اختلافات زناشويي»، روان‌شناسي، ش 27، 1382.

ـ قبانچي، حسن سيدعلي، شرح رساله حقوق امام سجاد†، بيروت، دارالاضواء، 1419.

ـ كاتوزيان، ناصر، مباني حقوق عمومي، تهران، دادگستر، 1377.

ـ كارلسون، ج.، خانواده درماني، تضمين كارآمد،‌ ترجمة شكوه نوابي‌نژاد، تهران، انجمن اوليا و مربيان، 1378.

ـ گلادينگ، س.، خانواده درماني: تاريخچه، نظريه و كاربرد، ترجمه فرشاد بهاري و همكاران، تهران، تزكيه،  1382.

ـ مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت، مؤسسه‌ الوفاء، 1983 م.

ـ محمديان، بهرام، حقوق فرزندان از ديدگاه اسلام، تهران، انجمن اوليا و مربيان، 1377.

ـ محمدي ري‌شهري، محمد، ميزان‌الحكمه، ترجمة حميدرضا شيخي، قم، دارالحديث، 1379.

ـ مزلو، ابراهام، انگيزش و شخصيت، ترجمة احمد رضواني، مشهد، استان قدس رضوي، 1378.

ـ مصباح‌يزدي، محمدتقي، اخلاق در قرآن، قم، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني€، 1384.

ـ مصباح‌يزدي، محمدتقي، مجموعه آثار، قم، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني€، 1386.

ـ مطهري، مرتضي، نظام حقوق زن در اسلام، قم، صدرا، 1371.

ـ مطهري، مرتضي، مجموعه آثار، قم، صدرا، 1382.

ـ مظاهري، علي‌اكبر، جوانان و انتخاب همسر، قم، دفتر تبليغات اسلامي، 1383.

ـ مكارم‌شيرازي، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسه الامام علي‌ابن ابيطالب†، 1377.

ـ مينوچين، سالوادور، خانواده و خانواده‌درماني، ترجمه باقر ثنايي، تهران، اميركبير، 1375.

ـ نراقي، ملا‌احمد، معراج‌السعاده، تهران، جاويدان، 1383.

ـ نجاريان، ف.، بررسي‌ ويژگي‌هاي روان‌سنجي مقياس سنجش خانواده(FAD)، پايان‌نامة كارشناسي‌ارشد مشاوره دانشگاه آزاد اسلامي، واحد رودهن، 1374.

ـ نوابي‌نژاد، شكوه، بررسي ملاك‌ها و عوامل موفقيت در همسرگزيني و ارتباط آن با برخي از ويژگي‌هاي شخصيتي دانشجويان، اولين همايش كشوري نقش ازدواج و بهداشت رواني دانشجويان، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، 1376.

ـ نوري طبرسي، حسين، مستدرك‌الوسائل و مستنبط‌المسائل، قم، آل‌البيت‰، 1408ق.

هومن،حيدرعلي، اندازه‌گيري رواني و تربيتي و فن تهيه تست، تهران، نشر پارسا، 1374.

Epstein Nathan. B. and others. "Mc Master Family Assesment Device (FAD)" Journal of Marietal and Family Therapy. Vol 9, 1983.

Goldenberg H. & Goldenberg I,  "Family Therapy: An Overview" (4.th ed) New York, brooks/Cole Publishing. Co, 1998.

Wilkinson L, "Child & Family Assesment". (2nd.Ed). Routledge publishing. Co, 1998.

Ackerman, N.W, The Psychodynamics of Family Life New York: Norton, 2002.

Ackerman, N.W, Family Interviewing. Boston: Little Brown, 2003.

Satir, V, Conjont Family Thrapy. Californiya: Science and Behavior Books, 1998.

Donnelann, M. Brent. Conger, Rand.D & Briyant, Chalandra, The Big Five and Enduring Marriages. Journal of Research in Personality. Vol 38, 2004.

Hofferth, Sandral, Handbook of Measurement Issues in Family Research. London Lawrence Erlbaum associates publishers, 2007.

Pinsof, William. Lebow,Jay, Family Psychology, the Art of the Science. New York, Oxford University Press, 2005.

Rothpaut,W.J. & Young, S, An Inquiry of Young Adults’ Perceived Efficacy and Success of Intimate Relationships: Gender and personality differences, 2007.

Thomas M. Gehring and others, The Family System Test (FAST) Theory and Application, Brunner Routledge Publishing. Co, 2001.

 

 

 

---

* استاديار مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني€.. دريافت: 20/2/1388 ـ پذيرش: 18/4/1388.

 

---

¹. فريده عامري، احمدعلي نوربالا، جواد اژه‌اي و کاظم رسول‌زاده طباطبايي، «بررسي تأثير مداخلات خانواده‌درماني راهبردي در اختلافات زناشويي»، روان‌شناسي، ش 27، ص219.

². حسين نوري طبرسي، مستدرک‌الوسائل و مستنبط‌المسائل، ج6، ص 326، ح6916.

³. مرتضي مطهري، مجموعه آثار، ج2، ص31.

⁴. )وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكاً وَ نحَْشُرُهُ يوْمَ الْقِيمَةِ أَعْمَي(؛ و هر كس كه از ياد من اعراض كند، زندگي‌اش تنگ شود و در روز قيامت نابينا محشورش سازيم؛ (طه: 124).

⁵. علي‌اكبر سيف، روان‌شناسي پرورشي، روان‌شناسي يادگيري و آموزش، ص28.

⁶. غلامعلي افروز، روان‌شناسي رابطه‌ها، ص1.

⁷. efficient family.

⁸. Nathan Ackerman.

⁹. جي هي لي، روان درماني خانواده، ترجمة باقر ثنايي، ص 28.

¹⁰. Toliatus.

¹¹. Perl Moutler.

¹². Straus.

¹³. تامليسون باربارا، راهنماي سنجش خانواده، ترجمة اسماعيل مهدوي هرسيني و فرشاد بهاري، ص 12.

¹⁴. قران کريم، جوامع روايي کافي، التهذيب، من‎لا‎يحضره‎الفقيه، الاستبصار، بحارالانوار، وسائل‎الشيعه، مستدرک‎الوسائل و 122 منبع روايي ديگر از منابع شيعه، به عنوان منبع مورد استفاده قرار گرفته‎اند. مجموعه اين روايات توسط دفتر مطالعات و تحقيقات زنان حوزه علميه قم گردآوري شده و در نرم‌افزار ريحانه (دائرة‎المعارف آيات و روايات زن و خانواده) عرضه شده است. همچنين براي يافتن روايات، آيات و تفسير آنها از نرم‎افزارهاي «جامع‎الاحاديث»، نسخه 5/2 و «جامع‎‎التفاسير نور 2» تهيه شده توسط مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي، استفاده شده است.

¹⁵. برخي از کليدواژه‎ها عبارت‌اند از: ازدواج، آثار، آداب و شرايط، اهداف و اهميت آن، ازدواج فرزندان، ترک ازدواج، تسهيل ازدواج، زمان ازدواج، انتخاب همسر، عبادت خانواده، نيازها، حقوق و وظايف زوجين و فرزندان، رضايت خانواده، اخلاق در خانواده، تغذيه خانواده، بهداشت جسمي و رواني خانواده، اقتصاد خانواده، تربيت در خانواده، تربيت فرزندان، دفاع از خانواده، روابط اخلاقي، اجتماعي و حقوقي خانواده، روابط جنسي، ارتباط اعضاي خانواده با يکديگر، اجتماع و خداوند، سعادت خانواده، کمال، رشد و پيشرفت و موفقيت خانواده، معنويت خانواده، علم و دانش در خانواده، آرامش در خانواده، اعتقادات و بينش‎هاي اعضاي خانواده، صله رحم، خويشاوندان و... .

¹⁶. Safurayi. Family Efficiency Questioner based on Islamic View.

¹⁷. Ibid.