رحيم ميردريكوندي*

چكيده

با توجه به اينكه عقل در فرهنگ و معارف اسلامي و ادبيات ديني ما اهميت، ارزش و جايگاه ويژه‌اي دارد، ملاك بسياري از امور، شرط تكليف و موضوع بسياري از مسائل فقهي، حقوقي، قضايي و معرفتي است، از اين‌رو، مطالعة علمي و دقيق آن، ساخت ابزار و مقياسي جديد و بومي براي سنجش آن، اعتباريابي و اثبات روايي اين مقياس و در نهايت، به كارگيري آن در مشاغل و بسياري از امور ديگر، مي‌تواند از ارزش فراوان و ضرورت خاصي برخوردار باشد. اين مقاله، با هدف ساخت و ارائة يك مقياس بديع اسلامي، براي سنجش و اندازه‌گيري ميزان عقل افراد نگاشته شده است. مواد و آيتم‌هاي خام اين مقياس جديد بر اساس آيات و روايات، تهيه و تدوين گرديده است. ميزان روايي آن، به روش خبره به صورت كمي و كيفي، به كمك صاحب‌نظران و متخصصان اسلامي و ميزان اعتبار آن، با اجرا روي 53 آزمودني و به كمك فرمول‌ها و محاسبات آمارتوصيفي و استنباطي، از جمله نمودارها، شاخص‌هاي پراكندگي، روش همبستگي اسپيرمن و پيرسون، آزمون آلفا كرنباخ، آزمون خي دو، آزمون f و ساير آزمون‌هاي معناداربودن ضرايب همبستگي، محاسبه و تعيين شده است.پ

كليدواژه‌ها: عقل، مقياس سنجش عقل، معارف اسلامي

مقدمه

همة انسان‌ها به طور فطري كنجكاو و كاوش‌گر آفريده شده‌اند، به همين دليل انسان همواره به منظور شناخت خويش و ناشناخته‌ها و اسرار حيات و هستي، از هيچ تلاشي فروگذار نكرده است. انگيزه و تلاش مداوم انسان در شناخت هر چه بيشتر خويش و جهان هستي، مناسب‌‌‌ترين بستر را براي رشد تفكر، استدلال منطقي و دست‌يابي به روش‌هاي علمي فراهم آورده است.¹ انسان براي رسيدن به اهداف گوناگون در زندگي خويش، داراي ابزارهاي متعددي است كه شناخت و تمايز اين ابزارها، او را به بهره‌مندي بيشتر از آنها هدايت مي‌كند. عقل در تربيت ديني، جايگاه رفيع و منيعي دارد. در حوزه روان‌شناسي و تعليم و تربيت و به طور كلي در زندگي، نقش هوش و عقل بسيار مهم و مورد توجه است؛ چراكه انسان به كمك و با به‌كارگيري اين دو عنصرشناختي، مي‌تواند زندگي خود را اداره كند و به اهداف خود برسد. از آغاز روان‌شناسي تا كنون، تحقيقات زيادي در مورد هوش صورت گرفته است و روانشناسان گوناگون براي سنجش و اندازه‌گيري آن، ده‌ها آزمون را ساخته و يا در دست ساخت دارند. برخلاف هوش، واژه «عقل» تا كنون در حيطه روان‌شناسي، كمتر مورد تحقيق و تدقيق قرار گرفته است. طبيعي است كه براي سنجش و اندازه‌گيري آن مقياس معتبري، به ويژه يك مقياس بومي اسلامي وجود ندارد. هدف عمده و اساسي اين پژوهش، ساخت و ارائة يك مقياس مقدماتي كاملاً جديد با تكيه بر منابع اسلامي (آيات و روايات) براي سنجش و اندازه‌گيري ميزان عقل افراد مي‌باشد.

مفهوم عقل

اگرچه عقل در لغت و اصطلاح به معناي قوه شناخت و تشخيص است و از ظاهر منابع ديني و اسلامي نيز به صورت اوليه چنين برداشتي مي‌شود، ولي با نگاهي عميق، دقيق و همه‌جانبه به آيات و روايات مربوط به عقل و با مطالعه و بررسي دقيق عقل و عاقل و ويژگي‌هاي آن دو به شيوة استنباطي و اجتهادي، به دست مي‌‌آيد كه عقل فقط جنبه شناختي و ادراكي ندارد، بلكه داراي جنبه‌هاي التزامي، كاربردي و ارزشي نيز مي‌باشد؛ از اين‌رو، تعريف عملياتي عقل اين است: عقل يك نيروي شناختي آميخته با التزام وتعهد نسبت به كاربردها و ويژگي‌هاي آن است. بنابراين، شخص عاقل كسي است كه هم از قوة درك و شناخت برخوردار است و هم در عمل و زندگي عملي، به آثار و ويژگي‌هاي مربوط به آن شناخت، ملتزم و متعهد است؛ به عبارت ديگر، مي‌توان گفت: عقل از ديدگاه اسلامي، فقط داراي بعد شناختي نيست، بلكه علاوه بر بعد شناختي، داراي بعد انگيزشي( تحريك و تشويق نسبت به عمل خوب و پسنديده و منع و بازدارندگي از عمل زشت و ناپسند) و بُعد كنشي( تعهد و التزام عملي نسبت به اصول، ارزش‌ها و اعمال خوب و پسنديده و دوري‌كردن از كارهاي زشت و ناپسند) نيز مي‌باشد. با توجه به مفهوم، آثار، كاربردها و ويژگي‌هاي عقل، بر پايه اين تحقيق، ميزان عقل هر شخص برابر است با نمره‌اي كه از مقياس سنجش عقل به دست مي‌آورد.

طرح تحقيق

پژوهش حاضر كه براي بررسي ويژگي‌هاي روان‌سنجي مقياس سنجش عقل صورت گرفته است، جزء پژوهش‌هاي توصيفي از نوع همبستگي است. مراد از همبستگي در اين پژوهش، همبستگي بين دو يا چند متغير نيست، بلكه مرادْ همبستگي بين مواد آزمون با هم و همبستگي هر ماده با كل تست است. در بخش بررسي و مطالعه شاخص‌ها و ويژگي‌هاي عقل و عاقل، اطلاعات به روش كتابخانه‌اي جمع‌آوري و تحليل گرديده است.

جامعة آماري، گروه نمونه و روش نمونه‌گيري

در هر پژوهش علمي، جامعة مورد مطالعه كه به زبان دقيق‌تر «جامعة آماري» ناميده مي‌شود، بايد به دقت تعريف و مشخص شود. مقصود از جامعه، مجموعة معيني از اشخاص يا چيزهايي است كه دست‌كم داراي يك صفت مشترك مي‌باشند.² در پژوهش‌هاي روان‌شناختي، عناصر يك جامعه معمولاً شخص يا اشخاصي هستند كه عمل اندازه‌گيري در مورد آنها انجام مي‌شود و جامعه، همة عناصري را كه با مسئلة پژوهش، ارتباط و مناسبت داشته باشند دربرمي‌گيرد.³ در اين پژوهش، جامعة آماري ما اساتيد، محققان و اعضاي هيأت علمي مؤسسه امام خميني€ مي‌باشد، كه تعداد آنان 250 نفر است. حجم گروه نمونه با توجه به ماهيت پژوهش، 53 نفر تعيين گرديد. گروه نمونه اين پژوهش، گروه در دسترس مي‌باشد، كه از بين جامعة آماري به روش تصادفيِ ساده، انتخاب شده است.

ابزار پژوهش

الف. پرسش‌نامه سنجش عقل:

پرسش‌نامه سنجش عقل، براي اولين بار توسط محقق جهت بررسي خصوصيات و ويژگي‌هاي عقل و عاقل، بر مبناي منابع اسلامي (آيات و روايات) طراحي و ساخته شده است. فرايند ساخت اين مقياس به شرح ذيل است:

1. شناسايي منابع اسلامي مربوط به عقل و عاقل، به ويژه قرآن و احاديث، دسته‌بندي، اولويت‌بندي و ثبت آنها؛

2. مطالعه و استخراج شاخص‌ها و ويژگي‌هاي عقل و عاقل و مقوله‌بندي آنها؛

اين مرحله خود داراي زيرمرحله‌هايي به شرح ذيل است:

الف. استخراج تعداد 140شاخص و ويژگي عام مربوط به عقل، از آيات و روايات و دسته‌بندي آنها؛

ب. استخراج تعداد 130 شاخص و ويژگي عام و كلي مربوط به عاقل و دسته‌بندي آنها؛

ج. استخراج و استنباط 376 شاخص و ويژگي خاص براي عقل و عاقل، از 270 ويژگي عام و كلي مربوط به عقل و عاقل؛

د. دسته‌بندي اين 376 ويژگي برپاية 7 مؤلفه و محور اساسي به نام‌هاي محور ارتباط شخص با خدا يا محور ايمان و اعتقاد شامل 37 ويژگي، محور ارتباط شخص با خودش يا محور اخلاق و صفات شخصي با 151 ويژگي، محور ارتباط شخص با ديگران يا محور اخلاق و صفات اجتماعي شامل 95 ويژگي، محور ارتباط شخص با دانش و حكمت با 19 ويژگي، محور ارتباط شخص با دين و مذهب شامل 20 ويژگي، محور ارتباط شخص با حق و باطل با 14 ويژگي و در نهايت، محور ارتباط شخص با دنيا و آخرت شامل 40 ويژگي.

3. تركيب، ادغام و حذف مشتركات شاخص‌ها و ويژگي‌هاي عقل و عاقل، به كمك روش استنباط محقق و رساندن اين ويژگي‌ها به 180 ويژگي، كه در نهايت منجر به تهيه يك پرسش‌نامة 180سؤاليِ 5 گزينه‌اي، بر اساس مقياس ليكرت (كاملاً موافق، تا حدودي موافق، نه موافق نه مخالف، تاحدودي مخالف و كاملاً مخالف) گرديد؛

4. پرسش‌نامة تهيه‌شده براي بررسي اوليه و انطباق برداشت‌هاي محقق در مورد ويژگي‌هاي عقل و عاقل با آيات و روايات، براي ده نفر از محققان و متخصصان علوم ديني و اسلامي، كه در حد اجتهاد بودند ارسال گرديد و مورد تأييد آنان قرار گرفت؛

5. پس از بررسي و اعمال نظر صاحب نظران، پرسش‌نامة نهايي جهت اجراي آزمايشي و بررسي مشخصات روان‌سنجي آن(اعتبار و روايي آن)، آماده گرديد. بدين ترتيب، پرسش‌نامة سنجش عقل كه شامل180 سؤال از نوع 5 گزينه‌اي مي‌باشد، تهيه گرديد. حداقل نمره در اين مقياس، 180 و حداكثر آن 900 مي‌باشد؛ هرچه نمرة شخص بيشتر باشد، نشان‌دهندة بهره‌مندي بيشتر وي از ويژگي‌هاي عقل( ميزان عقل) است.

ب ـ سؤال‌ها و مواد پرسش‌نامه

اين آزمون داراي 180 جملة كوتاه 5 گزينه‌اي است. گزينة كاملاً موافق برابر با 5، تاحدودي موافق برابر با 4، نه موافق نه مخالف برابر 3، تاحدودي مخالف برابر با 2 و كاملاً مخالف برابر 1 مي‌باشد. اين مقياس داراي يك نمرة كلي و هفت نمرة فرعي(هفت زير مقياس) مي‌باشد. دامنة تغييرات نمرات در نمرة كلي، بين 180 تا 900 است؛ به عبارت ديگر، بالاترين نمره در اين آزمون 900 و پايين‌ترين آن 180 مي‌باشد. بنابراين، كساني كه در اين آزمون نمرة 900 را كسب كنند، از عقلي خيلي بالا(خيلي زياد) و كساني كه نمرة 180 را كسب كنند، از عقلي خيلي پايين (خيلي كم) بر خوردارند. با توجه به اين معيارهاي دوگانه، نمره و ميزان عقل ساير افراد نيز قابل تعيين و تفسير است. مي‌توان گفت: اين آزمون، يك آزمون پيوستاري دامنه‌دار است، كه نمرات در آن روي يك پيوستار از 180 تا 900 ادامه دارد و ميزان عقل هر شخص را موقعيت نمرة او روي اين پيوستار، مشخص مي‌كند. روي هم‌رفته مي‌توان به كمك و براساس اين آزمون، ميزان عقل افراد را به 5 رتبة خيلي بالا، نسبتاً بالا، متوسط و معمولي، نسبتاً پايين و خيلي‌پايين تقسيم نمود.

زيرمقياس‌ها يا نمرات فرعي عبارت‌اند از:

1. محور ارتباط شخص با خدا، شامل 18 ماده ( ماده‌هاي: 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9 ،10، 11، 12، 13، 15، 16 ،17، 62 و 144) و با دامنة تغييراتي 18 تا 90؛

2. محور ارتباط شخص با خود( محور اخلاق فردي)، شامل 67 ماده (ماده‌هاي: 14، 18، 19، 20، 21، 22، 23، 24، 25، 26، 27، 28، 29، 31، 32، 34، 36، 37، 38، 39، 40، 41، 42، 43، 44، 45، 46، 47، 48، 49، 50، 51، 52، 53، 54، 55، 56، 57، 58، 60، 61، 64، 65، 66، 67، 71، 72، 73، 74، 75، 76، 77، 80، 81، 83، 84، 86، 87، 88، 89، 93، 98، 101، 110، 142، 143و 175) و با دامنة تغييراتي 67 تا 335؛

3. محور ارتباط شخص با ديگران( محور اخلاق اجتماعي)، شامل 61 ماده (ماده‌هاي: 30، 33، 35، 59، 63، 68، 69، 70، 78، 79، 82، 85، 90، 91، 92، 94، 95، 96، 97، 99، 100، 102، 103، 104، 105، 106، 107، 108، 109، 111، 112، 113، 114، 115، 116، 117، 118، 119، 120، 121، 122، 123، 124، 125، 126، 127، 128، 129، 130، 131، 132، 133، 134، 135، 136، 137، 138، 139، 140، 141، و 164) و با دامنة تغييراتي 61 تا 305؛

4. محور ارتباط شخص با دانش و حكمت، شامل 11ماده (ماده‌هاي: 145، 146، 147، 148، 149، 150، 151، 152، 153، 173 و 174) و با دامنة تغييراتي 11 تا 55.

5. محور ارتباط شخص با دين و مذهب، شامل 10 ماده (ماده‌هاي: 154 ،155، 156، 157، 158، 159، 160، 161، 162 و 163) وبا دامنة تغييراتي 10 تا 50؛

6. محور ارتباط شخص با حق و باطل، شامل5 ماده (ماده‌هاي: 165، 166، 167، 168 و 169) و با دامنة تغييراتي 5 تا 25؛

7. محور ارتباط شخص با دنيا و آخرت، شامل 8 ماده (ماده‌هاي: 170، 171، 172، 176، 177، 178، 179 و 180) و با دامنة تغييراتي 8 تا 40.

قابل ذكر است: از بين 180 ماده مقياس، ماده‌هاي: 6، 12، 18، 24، 33، 38، 40، 43، 47، 55، 58، 64، 72، 78، 84، 87، 93، 101، 107، 111، 116، 123، 127، 135، 145، 150، 152، 157، 160، 164، 169، 175، و 176 به تعداد 33 ماده به صورت معكوس نمره‌گذاري شده‌اند.

ج. اعتبار و روايي آزمون

براي محاسبة اعتبار آزمون، از دو روش ثبات دروني(آلفاي كرنباخ) و دو نيمه‌كردن(اسپيرمن ـ براون) و براي محاسبة روايي آزمون، از طريق روايي محتوايي (بررسي همبستگي بين صاحب‌نظران) استفاده گرديده است.

روش جمع‌آوري اطلاعات

در بخش مباني نظري پژوهش، به روش كتابخانه‌اي، داده‌ها و اطلاعات مربوط به عقل از منابع اسلامي (آيات و روايات)، جمع‌آوري و دسته‌بندي گرديد. سپس در بخش ميداني، با استفاده از داده‌ها و مباني نظري مربوط به عقل، كه از منابع اسلامي، به ويژه قرآن و احاديث استخراج و دسته‌بندي شدند وبا مطالعه كتب روان‌شناسي و روان‌سنجي، به‌ويژه در زمينة ساخت آزمون‌ها، و نيز مطالعة پژوهش‌هاي گذشته در زمينة آزمون‌سازي، ساختِ يك مقياس سنجش بديع و جديد براي سنجش عقل، در دستور كار قرار گرفت. در اين قسمت، به منظور سنجش و اندازه‌گيري عقل با توجه به تعاريف، آثار و ويژگي‌هاي عقل و عاقل، آزموني طراحي و ساخته شد كه در بحث طرح تحقيق، به روند ساخت آن اشاره شد. اين آزمون محقق‌ساخته، به صورت يك پرسش‌نامه با 180 مادة 5 گزينه‌اي در اختيار آزمودني‌ها قرار گرفت. داده‌هاي خام حاصل از تكميل اين پرسش‌نامه‌ها، به كمك برنامه spss و فرمول‌ها و محاسبات آماري مورد بررسي، مقايسه و تجزيه و تحليل قرار گرفت.

روش تجزيه و تحليل داده‌ها

براي تجزيه و تحليل داده‌ها، در بخش نظري براي استخراج،توصيف و دسته‌بندي شاخص‌ها و ويژگي‌هاي عقل و عاقل، از روش كتابخانه‌اي و بر اساس استنباط‌هاي محقق از منابع اسلامي استفاده گرديد. در بخش دوم، از روش‌هاي آمار توصيفي، از جمله جداول و نمودارهاي آماري، شاخص‌هاي مركزي، شاخص‌هاي پراكندگي، روش همبستگي اسپيرمن و پيرسون و روش‌هاي آمار استنباطي شامل آزمون‌هاي معني‌داربودن ضرايب همبستگي، آزمون2χ، آزمون f و تحليل واريانس يكراهه استفاده گرديد.

توصيف و تحليل داده‌ها

آنچه در اين جا مورد بررسي قرار مي‌گيرد، شامل دو مرحله است؛ مرحلة اول، توصيف داده‌هاست كه در آن، داده‌هاي جمع‌آوري‌شده با استفاده از شاخص‌هاي آمار توصيفي، خلاصه و طبقه‌بندي شده و به صورت جدول نشان داده مي‌شود، مرحلة دوم، تجزيه و تحليل داده‌ها است كه در آن، به كمك تحليل و تفسير داده‌ها، به سؤال‌هاي پژوهش پاسخ داده مي‌شود.

الف. توصيف داده‌ها

در اين قسمت،اطلاعات جمعيت‌شناختي در قالب جداول آمار توصيفي نشان داده مي‌شود. در زير هر يك از اين جداول توضيحات لازم به صورت مختصر بيان مي‌گردد. متغيرهاي جمعيت‌شناختي عبارت‌اند ازسن، ميزان تحصيلات حوزوي، ميزان تحصيلات دانشگاهي و سوابق علمي(تدريس و تحقيق). نتايج مربوط به اين اطلاعات، در جداول زير آمده است:

1. سن: توزيع فراواني آزمودني‌ها بر اساس سن، در جدول (1) آمده است.

جدول (1): فراواني و درصد آزمودني‌ها بر حسب سن

سن	فراواني	درصد	درصد تجمعي
بي پاسخ	9	16/98	17
زير 30 سال	1	89/1	18/9
30 ـ 35	5	43/9	28/3
36 ـ 40	12	22/64	50/9
41 –45	14	26/42	77/4
بالاي 46 سال	12	22/64	100
كل	53	100

همان گونه  كه جدول نشان مي‌دهد، بالاترين گروه سني در نمونة مورد مطالعه، 41 تا 45 سال مي‌باشد كه 4/26% كل را به خود اختصاص داده است. ميانگين و انحراف معيار سن، به ترتيب برابر69/36 و 09/5 مي‌باشد.

2. تحصيلات حوزوي: توزيع فراواني آزمودني‌ها از لحاظ ميزان تحصيلات حوزوي، در جدول (2) آمده است.

جدول (2): فراواني و درصد آزمودني‌ها بر حسب ميزان تحصيلات حوزوي

تحصيلات حوزوي		فراواني	درصد	درصد تجمعي
	بي پاسخ	2	3/77	3/8
	سطح 2	3	5/66	9/4
	سطح 3	11	20/75	30/2
	سطح 4	37	69/81	100
	كل	53	100

همان گونه كه جدول بالا نشان مي‌دهد، بالاترين ميزان تحصيلات حوزوي در نمونه مورد مطالعه، مربوط به سطح 4 مي‌باشد كه81/69% كل را به خود اختصاص داده است. ميانگين و انحراف معيار تحصيلات حوزوي، به ترتيب برابر با8/16و 74/1 مي‌باشد.

3. تحصيلات دانشگاهي: توزيع فراواني آزمودني‌ها بر اساس ميزان دانشگاهي، در جدول (3) آمده است.

جدول (3): فراواني و درصد آزمودني‌ها بر اساس ميزان تحصيلات دانشگاهي

تحصيلات دانشگاهي	فراواني	درصد	درصد تجمعي
بي‌پاسخ كارشناسي كارشناسي ارشد دكتري كل	2	3/77	3/8
	2	3/77	7/5
	23	43/40	50/9
	26	49/06	100
	53	100

همان گونه كه جدول (3) نشان مي‌دهد، بالاترين سطح ميزان تحصيلات دانشگاهي در نمونه مورد مطالعه، مربوط به دورة دكتري است كه 06/49% كل را به خود اختصاص داده است. ميانگين و انحراف معيار تحصيلات دانشگاهي، به ترتيب برابر با 96/19و1/2 مي‌باشد.

4. سوابق علمي: توزيع فراواني آزمودني‌ها بر اساس سوابق علمي، در جدول (4) آمده است.

جدول(4): فراواني و درصد آزمودني‌ها بر حسب سوابق علمي(سابقة تدريس و تحقيق)

سوابق علمي	فراواني	درصد	درصد تجمعي
بي‌پاسخ 1 ـ 5 سال 6 ـ 10 سال 11 ـ 15 سال 16 ـ 20 سال و بالاتر كل	3	5/66	5/7
	11	20/75	26/4
	19	35/85	62/3
	12	22/64	84/9
	8	15/09	100
	53	100

همان‌گونه كه جدول (4) نشان مي‌دهد بالاترين گروه از لحاظ سوابق علمي، در گروه نمونة افراد با سابقة 6 تا 10 سال مي‌باشند، كه 85/35 % كل را به خود اختصاص داده‌اند. ميانگين و انحراف معيار سوابق علمي، به ترتيب برابر با7/9 و 01/5 مي‌باشد.

5. تجزيه و تحليل متغير پژوهشي: توزيع فراواني آزمودني‌ها بر اساس ميزان نمرة پرسش‌نامة سنجش عقل، در جداول (5) تا( 7) آمده است.

جدول (5): توزيع فراواني نمرات آزمودني‌ها به ترتيب نزولي

نمرات	فراواني	درصد	درصد تجمعي
851	1	1.9	1.9
846	1	1.9	3.8
836	1	1.9	5.7
829	1	1.9	7.5
822	1	1.9	9.4
820	1	1.9	11.3
816	1	1.9	13.2
814	1	1.9	15.1
813	1	1.9	17.0
812	1	1.9	18.9
810	1	1.9	20.8
803	1	1.9	22.6
801	1	1.9	24.5
796	1	1.9	26.4
794	2	3.8	30.2
792	2	3.8	34.0
784	1	1.9	35.8
781	2	3.8	39.6
780	1	1.9	41.5
776	2	3.8	45.3
772	2	3.8	49.1
770	1	1.9	50.9
763	1	1.9	52.8
754	1	1.9	54.7
752	1	1.9	56.6
749	2	3.8	60.4
742	1	1.9	62.3
732	1	1.9	64.2
727	1	1.9	66.0
726	1	1.9	67.9
725	1	1.9	69.8
719	2	3.8	73.6
718	1	1.9	75.5
714	1	1.9	77.4
709	1	1.9	79.2
708	1	1.9	81.1
689	1	1.9	83.0
688	1	1.9	84.9
685	1	1.9	86.8
681	1	1.9	88.7
679	1	1.9	90.6
675	1	1.9	92.5
673	1	1.9	94.3
672	1	1.9	96.2
619	1	1.9	98.1
582	1	1.9	100.0
جمع	53	100.0

همان گونه كه جدول نشان مي‌دهد، بالاترين نمره 851 و پايين‌ترين نمره 582 مي‌باشد.

جدول(6): طبقه بندي نمره كل

ميزان عقل	فراواني	درصد	درصد تجمعي
خيلي‌كم	0	0	0
كم	0	0	0
متوسط	1	9/1	9/1
زياد	24	3/45	2/27
خيلي‌زياد	28	8/52	100

دامنة تغييراتي نمره كل در مقياس سنجش عقل، بين 180 تا 900 است. در اين تحقيق، اين دامنه به 5 طبقه تقسيم شده است: 180 تا 324 با كد 1 به معناي خيلي كم، 325 تا 468 با كد 2 به معناي كم، 469 تا 612 با كد 3 به معناي متوسط، 613 تا 756 با كد 4 به معناي زياد و 756 تا 900 با كد 5 به معناي خيلي زياد. همان‌گونه كه از جدول (6) نمايان است، 9/1% آزمودني‌ها داراي ميزان عقل متوسط ،3/45% زياد و 8/52% داراي ميزان عقل خيلي زياد هستند و هيچ كدام در سطح كم يا خيلي كم نيستند. تحليل ما اين است كه آزمودني‌ها به علت سن نسبتا بالا، تحصيلات عاليه و آشنايي با مفاهيم و منابع اسلامي، از اين آزمون نمرة متوسط به بالا گرفته‌اند. احتمال ضعيف ديگر اين است كه آنها در انتخاب گزينه‌ها، صداقت لازم را نداشته‌اند و براي اينكه خود را خوب نشان دهند، گزينه‌هاي متوسط به بالا را انتخاب كرده‌اند.

جدول (7): توصيف نمرة كل بر حسب كوچك‌ترين، بزرگ‌ترين، ميانگين و انحراف استاندارد

حداقل	حداكثر	ميانگين	انحراف استاندارد	واريانس	چولگي		كشيدگي
582.00	851.00	754.3774	58.54362	3427.355	-.651	.327	.211	.644

جدول (7) نشان مي‌دهد، بالاترين نمره 851، پايين‌ترين نمره 582، ميانگين 754 و انحراف استاندارد 54/58 مي‌باشد.

ب. تجزيه و تحليل داده‌ها

براي بررسي و محاسبة ميزان اعتبار و روايي مقياس سنجش عقل، بايد از تجزيه و تحليل اطلاعات و داده‌ها استفاده نمود. در اين پژوهش با دو سؤال اساسي روبه رو هستيم:

1. ميزان اعتبار مقياس سنجش عقل چقدر است؟

2. ميزان روايي مقياس سنجش عقل چقدر است؟

سؤال اول: ميزان اعتبار مقياس سنجش عقل چقدر است؟

براي تجزيه و تحليل سؤال اول و جواب به آن، يعني محاسبة اعتبار آزمون، از روش آلفا كرنباخ و روش دونيمه‌كردن استفاده شده است، كه نتايج آن در جدول‌هاي (8) تا (10) آمده است.

جدول(8): نتيجة آزمون آلفا كرنباخ براي كل مقياس

مقدار آلفا كرونباخ	تعداد آيتم
969/0	180

همان گونه كه در جدول (8) مشاهده مي‌شود، مقدار آلفا برابر با 96/0 است. با توجه به مقدار آلفا كه بيشتر از 7/0 است، مي‌توان گفت: مقياس ما از اعتبار لازم برخوردار است؛ به عبارت ديگر، مي‌توان گفت: آزمون، ميزان عقل شخص را مي‌سنجد و مقياس اعتبار دارد.

جدول (9): نتايج روش دونيمه‌كردن براي محاسبة اعتبار مقياس

نيمه‌ها	مقدار آلفا	تعداد آيتم
نيمه1	939/0	90
نيمه2	946/0	90
مقدار rاسپيرمن براون	0.931	180

همان گونه كه جدول (9) نشان مي‌دهد، مقدار آلفا در نيمة اول برابر با 93/0 و در نيمه دوم برابر با 94/0 است، كه گوياي اعتبار مقياس است. همان گونه كه مشاهده مي‌شود، مقياس ساخته‌شده داراي اعتبار كافي بين 93/0 و 94/0 مي‌باشد.

با توجه به اينكه اين مقياس به روش استنباط محقق به 7 مؤلفه (7 زير مقياس) تقسيم‌بندي شده است، اعتبار آزمون براي 7 مؤلفه نيز محاسبه شده و نتايج آن در جدول (10) آمده است.

جدول (10): نتايج آزمون آلفاكرنباخ براي اعتبار هفت مؤلفة آزمون

شمارة مؤلفه	عنوان مؤلفه‌ها	تعداد ماده	مقدار آلفاكرنباخ
1	ارتباط شخص با خدا	18	784/0
2	ارتباط شخص با خود (اخلاق فردي)	67	931/0
3	ارتباط شخص با ديگران(اخلاق اجتماعي)	61	924/0
4	ارتباط شخص با دانش و حكمت	11	536/0
5	ارتباط شخص با دين و مذهب	10	661/0
6	ارتباط شخص باحق و باطل	5	764/0
7	ارتباط شخص با دنيا و آخرت	8	796/0

اگر مقدار آلفا در هر مؤلفه كمتر از 7/0 باشد، آن مؤلفه از اعتبار لازم برخوردار نيست و اگر بيشتر از 7/0 باشد، از اعتبار لازم برخوردار است. با توجه به اين نكته و با مشاهده جدول (10) به اين نتيجه مي‌رسيم كه مؤلفه‌هاي 1، 2، 3، 6 و 7 داراي اعتبار لازم هستند.

در مؤلفة 5 (ارتباط فرد با دين و مذهب)، چون مقدار آلفا برابر با 66/0 است، اين مؤلفه از اعتبار ضعيف و پاييني برخوردار است. با حذف مادة 156 (اهل تهجد و شب‌زنده‌داري هستم)، مقدار آلفا در اين مولفة با گردكردن به 7/0 مي‌رسد، كه در اين صورت از اعتبار لازم برخوردار مي‌شود.

در مؤلفه 4( ارتباط فرد با دانش و حكمت)، چون مقدار آلفا برابر با 53/0 است، بنابراين در مرحلة اول از اعتبار لازم برخوردار نيست. اين امر نشان مي‌دهد آزمودني‌هاي ما برداشت‌هاي يكساني از ماده‌هاي اين مؤلفه ندارند. اگر بخواهيم اين مؤلفه نيز داراي اعتبار لازم باشد، بايد اصل سؤالات(ماده‌ها) را تغيير دهيم؛ از اين‌رو، پيشنهاد مي‌شود در تحقيقات بعدي، ماده‌هاي اين طيف تغيير كند.

سؤال دوم: ميزان روايي مقياس سنجش عقل چقدر است؟

براي محاسبة روايي آزمون، از روش روايي محتوايي استفاده شده است، به اين معنا كه مقياس 180 ماده‌اي با 5 گزينة كاملاً مربوط، نسبتاً مربوط، متوسط، نسبتاً نامربوط و كاملاً نامربوط در اختيار 16 نفر از كارشناسان و صاحب‌نظران متون و مباحث اسلامي قرار گرفت و از آنها تقاضا شد ميزان ارتباط هر ماده با سنجش عقل را با انتخاب يكي از گزينه‌هاي پنج گانه تعيين كنند. نتايج ارزيابي و داوري اين كارشناسان، به ترتيب به كمك آزمون f و آزمون 2χ، در جدول‌هاي (11) و (12) منعكس شده است.

جدول (11): مقايسة نمرة داوران در ارتباط با مقياس بر اساس آزمون f

	تعداد	ميانگين	f مقدار	سطح معناداري
1.00	2	827.5000
2.00	1	885.0000
3.00	1	871.0000
4.00	1	864.0000	.337	.893
5.00	1	851.0000
6.00	1	849.0000
7.00	1	846.0000
8.00	1	840.0000
9.00	1	835.0000
10.00	1	820.0000
11.00	1	803.0000
12.00	1	770.0000
14.00	1	738.0000
15.00	1	702.0000
16.00	1	699.0000
جمع كل	16	814.2500

همان گونه كه جدول (11) نشان مي‌دهد، سطح معناداري بر اساس آزمون f برابر با89/0 است، كه بيان‌گر اين است بين نمرة داوران در ارتباط با مقياس، اختلافي وجود ندارد و تمامي 16 نفر، نمرة يكساني به مقياس داده‌اند؛ به عبارتي ديگر، مقياس از نگاه 16 نفر داور، از روايي لازم برخوردار است.

جدول (12): نتايج آزمون 2χ براي بررسي هم‌خواني بين 16 كارشناس در پاسخ به سؤالات آزمون

مقدار كاي اسكوئر	درجة آزادي	سطح معناداري
16.000	15	.382

همان گونه كه جدول (12) نشان مي‌دهد، سطح معناداري 38/0 است، كه چون بيشتر از 05/0 مي‌باشد، بيان‌گر عدم ارتباط بين دو متغير(پاسخ‌ها و پاسخ‌گويان) است و معنايش اين است: از نگاه داوران، مقياس از روايي لازم برخوردار است و تمام داوران ما، مقياس را يكسان ارزيابي نموده‌اند.

نتايج فرعي: محاسبة همبستگي هر ماده با كل تست

در آخرين مرحله از تحليل داده‌ها، ميزان همبستگي هر ماده با كل تست، مورد بررسي و تجزيه و تحليل قرار گرفت. جدول مربوط به اين بررسي، كه به علت گسترده‌بودن از نمايش آن خودداري مي‌شود، نشان مي‌دهد تعداد 26 ماده از 180 مادة مقياس، يا فاقد همبستگي هستند و يا از همبستگي ضعيفي برخوردارند؛ از اين‌رو، براي استفاده از اين مقياس در تحقيقات آينده، پيشنهاد حذف آنها از مقياس 180 ماده‌اي داده مي‌شود. اين مواد به ترتيب عبارت‌اند از:

1، 2، 5، 7، 10، 13، 27، 33، 48، 51، 54، 65، 71، 97، 102، 111، 116، 121، 133، 145، 150، 151، 164، 171، 173، و 174.

نتيجه‌گيري

مقياس سنجش عقل، يك مقياس اسلامي جديد و بومي است كه براي اندازه‌گيري و سنجش ميزان عقل اشخاص توان و كاربرد لازم را دارد و از ارزش علمي مطلوبي برخودار مي‌باشد. اين مقياس كه با نگاه كاملاً اسلامي و با جهت‌گيري مذهبي و بر پايه‌هاي علمي و روان‌سنجي ساخته و ارائه گرديده است، مي‌تواند در پژوهش‌هاي علمي اسلامي و ساير پژوهش‌هاي انساني ـ اجتماعي، مورد استفاده قرار گيرد. همان گونه كه براي هر پژوهشي كاربردهاي علمي، تربيتي، آموزشي و يا حتي غيرآموزشي وجود دارد، براي پژوهش حاضر نيز مي‌توان به كاربردهاي زير اشاره كرد:

ـ مورد اول، جنبة دانش‌افزايي پژوهش مي‌باشد.

ـ اين تحقيق مي‌تواند به عنوان يك منبع، مبنا و پاية نظري تحقيقات مشابه بعدي، كه در مورد عقل انجام مي‌گيرد، مورد استفاده قرار گرفته و راه را براي تحقيقات آينده، صاف و هموار نمايد.

ـ به كمك اين تحقيق و نتايج آن مي‌توان عقل را آسيب‌شناسي نموده در سالم سازي، رشد و تقويت عقل اشخاص به آنها كمك كرد.

ـ با استفاده از مقياس ساخته‌شده مي‌توان ميزان عقل اشخاص را تعيين نمود.

ـ به كمك اين مقياس مي‌توان عقل اشخاص را از ديدگاه تفاوت‌هاي فردي، نژادي، فرهنگي، سني، جنسيتي، تحصيلاتي و مانند اينها، مورد مطالعه و مقايسه قرار داد.

ـ در محاكم حقوقي و قضايي، در مسائل فقهي و معرفتي، در سازمان‌ها و نهادهاي دولتي، در بحث مشاغل، توليد و صنعت، در بحث‌ها و موضوعات شناختي و روان‌شناختي و ساير امور و حوزه‌ها مي‌توان از اين مقياس استفاده كرد.

منابع

ـ آلن، جي. مري و ين، ام. وندي، مقدمه‌اي بر نظريه‌هاي اندازه‌گيري (روان‌سنجي)، ترجمة علي دلاور، تهران، سمت، 1374.

ـ آمدي تميمي، عبدالواحد، غررالحكم و دررالكلم، بيروت، موسسه اعلمي مطبوعات، 1407ق.

ـ ابن ابي الحديد، عبدالحميد، شرح نهج البلاغه، بيروت، دارالكتب العلميه، 1418.

ـ ابن شعبه حراني، حسن، تحف العقول (با شرح و ترجمه فارسي)، تهران، اسلاميه، 1384.

ـ ابن منظور، محمد، لسان العرب، بيروت، مؤسسه احياء تراث عربي، 1416ق.

ـ اسلامي، محسن، رابطه عقل و قلب در قرآن، پايان‌نامة كارشناسي ارشد الهيات و معارف،قم، مؤسسة امام حميني€، 1378.

ـ افروز، غلامعلي و حيدرعلي هومن، روش تهيه آزمون هوش، تهران، دانشگاه تهران، چ دوم، 1380.

ـ الصالح، صبحي، نهج البلاغه، بيروت، [بي ناشر]، 1387.

ـ امين‌زاده، محمدرضا، عقل در نظام دين، قم، انصاري، 1383.

ـ ايماني، محسن، تربيت عقلاني، تهران، اميركبير، 1378.

ـ بياني، احمد، روش‌هاي تحقيق و سنجش در علوم تربيتي و روان‌شناسي، تهران، رهيافت، 1378.

ـ بي‌ريا، ناصر و همكاران، روان‌شناسي رشد با نگرش به منابع اسلامي، تهران، سمت، 1375.

ـ پاشا شريفي، حسن و نجفي زند، جعفر، روش‌هاي آماري در علوم رفتاري، تهران، سخن، چ هشتم، 1376.

ـ پاشا شريفي، حسن، اصول روان‌سنجي و روان آزمايي، تهران، رشد، چ سوم، 1374.

ـ ثرندايك، ال. رابرت، روان‌سنجي كاربردي، ترجمة حيدرعلي هومن، تهران، دانشگاه تهران، 1375.

ـ جعفري، اباذر، مفهوم عقل در كتاب العقل و الجهل اصول كافي با تاكيد بر شرح ملاصدرا، پايان‌نامه كارشناسي ارشد الهيات و معارف، قم، مؤسسة امام حميني€، 80ـ1379.

ـ جوادي آملي، عبدالله، منزلت عقل در هندسه معرفت ديني، قم، اسراء، 1386.

ـ چورمقي، محسن، كاركردهاي عقل نظري و عقل عملي، پايان‌نامه كارشناسي ارشد فلسفه، قم، مؤسسة آموزشي پژوهشي امام حميني€، 1383.

ـ حسن‌زاده، رمضان و مداح، محمدتقي، روش‌هاي آماري در علوم رفتاري، تهران، نشر ويرايش، چ دوم، 1386.

ـ حسن‌زاده، رمضان، روش‌هاي تحقيق در علوم رفتاري( راهنماي عملي تحقيق)، تهران، ساوالان، چ دوم، پاييز 1382.

ـ حسيني، سيدحسين، رسالت عقل از ديدگاه قرآن، پايان‌نامه كارشناسي ارشد رشته الهيات و معارف اسلامي، قم، مؤسسة آموزشي پژوهشي امام خميني€، 1379.

ـ حسينيان، محمدجعفر، روش پژوهش، قم، فجر ولايت، 1382.

ـ دلاور، علي، احتمالات و آمار كاربردي در روان‌شناسي و علوم تربيتي، تهران، رشد، چ يازدهم، 1384.

ـ دهخدا، علي‌اكبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، دانشكده ادبيات دانشگاه تهران، 1337.

ـ رحيمي اردستاني، مصطفي، ترجمه المنجد، تهران، صبا، 1377.

ـ رشيدپور، مجيد، رشد عقلي، تهران، انجمن اوليا و مربيان، چ سوم، 1378.

ـ سالاري‌فر، محمدرضا و همكاران، «مباني نظري مقياس‌هاي ديني» در: گزيده مقالات همايش مباني نظري و روان‌سنجي مقياس‌هاي ديني)، قم و تهران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و دفتر طرح‌هاي ملي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1384.

ـ سرمد، زهره، بازرگان، عباس و حجازي، الهه، روش‌هاي تحقيق در علوم رفتاري، تهران، آگاه، چ دوازدهم، 1385.

ـ سيدعباس‌زاده، ميرمحمد، روش‌هاي علمي تحقيق در علوم انساني، اروميه، دانشگاه اروميه، 1380.

ـ شيخ الاسلامي، سيدحسين، گفتار اميرالمومنين (ترجمه غررالحكم)، قم، انصاريان، چ چهارم، 1378.

ـ طباطبايي، محمدحسين، تفسير الميزان، بيروت، مؤسسة اعلمي مطبوعات، 1417ق.

ـ عزيزي، عباس، نهج البلاغه موضوعي، تهران، صلاة، 1380 .

ـ عيسوي، عبدالرحمن، آشنايي با مقدمات روش تحقيق در روان‌شناسي، ترجمة و تحقيق نجيب الله نوري، قم، مؤسسة آموزشي پژوهشي امام خميني€، 1385 .

ـ غفاري ساروي، حسين، عقل در آينه نقل، ساري، شوق، 1383.

ـ قمي، شيخ عباس، سفينة البحار، قم، اسوه، چ دوم، 1416ق.

ـ كاپلان، ام. روبرت و ساكوزو، پ. دنيس، روان آزمايي، ترجمة علي دلاور و همكاران، تهران، ارسباران، 1386.

ـ كرلينجر، ان. فرد، مباني پژوهش در علوم رفتاري، ترجمة حسن پاشاشريفي و جعفر نجفي زند، تهران، آواي نور، 1374.

ـ كليني، محمدبن يعقوب، اصول كافي، با ترجمة و شرح محمدباقر كمره اي، تهران، اسوه، 1372.

ـ كورتز، نورمن، مقدمه اي بر آمار در علوم اجتماعي، ترجمة حبيب‌الله تيموري، تهران، ني، چ چهارم، 1384.

ـ گراث، گري و مارنات، راهنماي سنجش رواني، ترجمة حسن پاشاشريفي و محمدرضا نيكخو، تهران، رشد، چ دوم، 1375 .

ـ گرين، جوديت و اليويرا، دي. مانوئلا، كاربرد آزمون‌هاي آماري در پژوهش‌هاي علوم رفتاري، ترجمة علي دلاور و مهرداد پرثان، تهران، ارسباران، 1380 .

ـ گرينون، ژيل و ويو، سوزان، آمار كاربردي، ترجمة حمزه گنجي و مهدي گنجي، تهران، ساوالان، چ دوم، 1384 .

ـ گنجي، حمزه و ثابت، مهرداد، روان سنجي(مباني نظري آزمون‌هاي رواني)، تهران، ساوالان، 1379.

ـ گنجي، حمزه، آزمون‌هاي رواني مباني نظري و عملي، تهران، ساوالان، چ نهم، 1383 .

ـ مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت، مؤسسة وفاء، چ دوم، 1403ق .

ـ محمدعلي‌زاده، محمدرضا، نقش عقل در اجتهاد، پايان‌نامة كارشناسي ارشد الهيات و معارف، قم، مؤسسة آموزشي پژوهشي امام حميني€، 1378.

ـ محمدي ري شهري، محمد، خردگرايي در قرآن و حديث، ترجمة مهدي مهريزي، قم، دارالحديث، 1378 .

ـ محمدي ري شهري، محمد، علم و حكمت در قرآن و حديث، ترجمة عبدالهادي مسعودي، قمك دارالحديث، 1379 .

ـ محمدي ري شهري، محمد، منتخب ميزان الحكمه، قم، دارالحديث، چ سوم، 1381.

ـ محمدي ري شهري، محمد، ميزان الحكمه با ترجمه فارسي، ترجمة حميدرضا شفيعي، قم، دارالحديث، چ هشتم، ويرايش دوم، 1386.

ـ محمدي ري شهري، محمد، ميزان الحكمه، قم، دارالحديث، 1375.

ـ مطهري، مرتضي، تعليم و تربيت در اسلام، تهران، صدرا، چ بيست و ششم، 1374.

ـ مهدي‌زاده، حسين، آئين عقل‌ورزي، قم، مؤسسة امام خميني€، 1383.

ـ مهدي‌زاده، حسين، بررسي جايگاه عقل در تربيت از ديدگاه امام موسي كاظم€ در روايت هشام بن حكم، پايان‌نامه كارشناسي ارشد علوم تربيتي، قم، مؤسسة امام حميني€، 1377.

ـ موحد، فريناز، بررسي تطبيقي عقل و هوش در قلمرو روان‌شناسي و تعليم و تربيت، كارشناسي ارشد روانشناسي تربيتي، تهران، دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران، 75-1374.

ـ موسوي همداني، سيدمحمدباقر، ترجمه تفسير الميزان، قم، اسلامي(جامعه مدرسين)،1364.

ـ نكونام، جعفر، روش تحقيق كتابخانه‌اي با تاكيد بر علوم اسلامي، قم، دانشگاه قم، چ دوم، 1382.

ـ نيكزاد، عباس، عقل و دين از ديدگاه ملاصدرا، تهران و قم، اميركبير و پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1386.

ـ هومن، حيدرعلي، استنباط آماري در پژوهش رفتاري، تهران، سمت، چ سوم، 1385.

ـ هومن، حيدرعلي، پايه‌هاي پژوهش در علوم رفتاري (شناخت روش علمي)، تهران، سلسله، 1366.

ـ هومن، حيدرعلي، تحليل داده‌هاي چند متغيري در پژوهش رفتاري، تهران، پارسا، 1380.

ـ هومن، عباس، راهنماي عملي پژوهش‌هاي تربيتي، تهران، مؤسسة فرهنگي منادي تربيت، 1382.

Barnet, Ronald and Maxwell, Nicholas, Wisdom in the University, London and New York: Routledge Taylor and Francis Group, 2008.

Brace, Nicola, Kemp, Richard and Snelgar, Rosemary, SPSS for Psychologists, China: Palgrave MacMillan, 2006.

Clements, E. Ronald, Wisdom in Theology, Michigan: The Paternoster Press, 1992.

Cohen, Louiss, Manion Lawrence and Morrison, Keitk, Research Methods in Education, London and New York: Routledge Taylor and Francis Group, 6th Edition, 2008.

Colman, M. Andrew, A Dictionary of Psychology, UK and USA: Oxford University Press, 2003.

Corsini, J. Raymond, The Dictionary of Psychology, UK and USA: Taylor & Francis Group, 1999.

Flanagan, Owen, The Science of the Mind, London: The MIT Press, 1991.

Gardner, Howard, The mind's New Science A History of the Cognitive Revolution, New York: Basic Books, INC. Publishers, 1985.

Haugeland, John, Mind Design, USA: Bradford Books Publishers Inc, 1981.

Hornby, Albert and et al, Oxford Advanced Learner's Dictionary of Current English, London: Oxford University Press, 7th edition, 2005.

Jacobson, W. John, Mulick, A. James and Rojahn, Johannes, Handbook of Intellectual and Developmental Disabilities, USA: Springer, 2007.

Kekes, John, Moral Wisdom and Good Lives, Ithaca and London: Cornell University Press, 1995.

Lucas, Caro, Intelligence and Cognitive Systems, Iran: Institute for Studies in Theorical Physics and Mathematics(IPM), 1996.

Mesbah, Ali, Human Gognifive Development in the TransCendental Philosophy of Sadr al-Din Shirazi and the Genetic Epistemology of Jean Piaget, M.A, Institute of Islamc Studies, McGill, Montereal, 1994.

Murray, A.H. James,Bradly, Henrey, Craigie,W.A and Onions, C.T, The Oxford English Dictionary A New English Dictionary on Historical Principles, London: Clarendon Press Oxford( Oxford University Press), volume 1-13, 1961.

Reber, Arthurs and Reber, Emily, The Penguin Dictionary of Psychology, London: Penguin Books, Third Edition, 2001.

Reber,S. Arthur and Reber,S. Emily, The Penguin Dictionary of Psychology, London and New York: Penguin Books,third edition, 2001.

Reber,S. Arthur, Dictionary of Psychology, Tehran: Roshd Press, 1368.

Strenberg, Robert, Wisdom its Nature, Origins, and Development, New York: Combridge University Press, 1992.

---

 

* استاديار علمي مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني†. دريافت: 31/2/1388 ـ پذيرش: 31/3/1388

 

---

 

¹. . غلامعلي افروز و حيدرعلي هومن، روش تهيه آزمون هوش، ص 9.

². . عباس هومن، راهنماي عملي پژوهش‌هاي تربيتي، ص 272.

³. . حيدر علي هومن، پايه‌هاي پژوهش در علوم رفتاري، ص94.