روان شناسی و دين

محمدحسین قدیری،* / مسعودجان بزرگی**

چکیده

در این پژوهش، رابطه هدف مندی در زندگی ـ با تکیه بر اسلام ـ با عوامل جمعیت شناختی گروه نمونه دانشگاهی و حوزوی، جنس، وضعیت تأهل بررسی می شود. محقق بر آن است تا با آزمون هدف در زندگی، با تکیه بر اسلام، به بررسی عوامل جمعیت شناختی بپردازد.

جامعة آماری این پژوهش، دانشجویان دورة لیسانس دانشگاه پیام نور قم، دانش پژوهان دورة لیسانس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی€، و حوزه علمیه خواهران  قم هستند که در سال 87ـ1388 مشغول تحصیل بوده اند. حجم گروه نمونه، به روش نمونه برداری تصادفی طبقه ای و به تعداد 404 نفر انتخاب شد (207 نفر دانشگاهی و 197 نفر حوزوی).

نتایج پژوهش نشان می دهد که بین میانگین نمرات گروه دانشگاهی و حوزوی تفاوت معناداری وجود دارد، ولی واریانس و انحراف استاندارد دانشگاه بیشتر است. بین میانگین نمرات مجردها و متأهلان و زنان و مردان، تفاوت معناداری وجود نداشت.

کلید واژه ها: آزمون هدف مندی، هدف، هدف مندی، زندگی، اسلام.

مقدمه

ترس از محرومیت بشر از برنامه و هدف زندگی، انبیا، عارفان و اندیشمندان الهی و غیر الهی را بر آن داشته است که در چارچوب رسالت خود، آدمی را به خود آورند و او را از پوچی نجات دهند و زندگی اش را معنا بخشند. به همین دلیل است که قرآن  انسان را خطاب قرار می دهد: «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ؛(مؤمنون: 15) آیا گمان می کنید که بی هدف خلق شده اید و به سوی ما باز نمی گردید».

حضرت علی† می فرماید: «رحم الله علم (عرف) مِن أین و فی أین و الی أین؛¹ رحمت خدا بر کسی که بداند که از کجا آمده؟ در کجا بسر می برد؟ و به کجا رهسپار خواهدشد؟» همچنین می فرماید: «اِن لم تَعلم مِن أینَ جئتَ لاتعلم الی أینَ تَذهب؛² اگر ندانی که از کجا آمده ای، نخواهی دانست به کجا خواهی رفت».

شمس تبریزی می گوید: «در بند آن باش که من کیم؟ و چه جوهرم؟ و به چه آمدم و به کجا می روم؟ و اصل من از کجاست؟ و این ساعت در چه ام؟ و روی به چه دارم».³

دنیاگراهایی که خواسته اند بدون قطب نمای وحی، مسیر حیات را به آدمی نشان دهند، خود و دیگران را به بیراهه ها می برند و خواهند برد که گفته اند: «هرکس جغد راهنمایش باشد، راهبریش به سوی خرابه ها است».

ابن سینا می گوید:

الکسیس کارل از نظام آموزشی و تربیتی معاصر گله می کند و می گوید نباید به یافتن پاسخ پرسش های اساسی از سرچشمة وحی بی اعتنا باشیم. وی معتقد است که دانستن سرنوشت، از نقشه آلاسکا و ساختمان مرکز هسته ای اتم مهم تراست.⁵ پارگامنت، فرانکل، آلپورت و...تمرین در باشگاهِ «معنایابی» را برای قوی شدن عضلات شخصیت و آرامش لازم می دانند و بسیاری از پوچگرایانِ بی خدا، «معنادهی» به زندگی را «نمک زندگی» به شمار می آورند.

با توجه به آنچه بیان شد، برای رفع «عطش وجودی»، نجات از گرداب هائل پوچی و امان از آسیب های بی شمار جسمی، ذهنی و روحی و بی معنایی زندگی، هدف مند زیستن ضروری است. با توجه به وحیانی بودن قرآن و حدیث و موثق و معتبر بودن آنها، سنجش سطح هدف مندی با معیار علمی ـ دینی بجا است. بررسی هدف مندی مزبور با عوامل جمعیت شناختی مانند مراکز مختلف آموزشی، جنسیت و وضعیت تأهل، کمک زیادی به آسیب شناسی، رفع موانع هدف مند زیستن و تقویت زندگی در سطح بنیادی و کاربردی می کند.

بیان مسئله

هدف و معنای زندگی، از مهم ترین موضوعات دینی، مدیریتی، فلسفی و روان شناختی است. از این روی، به این موضوع از چشم اندازهای گوناگونی از جمله فلسفه دین، فلسفه ذهن، فلسفه اخلاق و روان شناسی و دین شناسی تطبیقی می توان نگریست.⁶ در میان فیلسوفان، این بحث مورد توجه خاص فیلسوفان اگزیستانسیالیست بوده است.⁷

روان شناسانی چون آلپورت،⁸ لوین،⁹ اریک فرم،¹⁰ اریکسون،¹¹ یونگ،¹² موری،¹³ پرلز،¹⁴ بندورا،¹⁵ مزلو¹⁶ می،¹⁷ فرانکل¹⁸ و آدلر¹⁹و²⁰ از هدف و معنای زندگی به طور ضمنی بحث کرده اند.²¹

پژوهش های همسویی دربارة هدف در زندگی انجام شده است؛ آزمون هدف در زندگی(PIL)²² را جمیز، سی، کرومباخ²³با همکاری لئونارد ماهولیک²⁴ ابداع کرد.²⁵ این آزمون بیست گزینه ای برای سنجش معنای زندگی و عملیاتی کردن نظرات فرانکل ساخته شد که در بررسی ها اعتبار بالایی (آلفا=91)از آن گزارش شده است.²⁶ همة گزینه ها روی یک مقیاس هفت نقطه ای درجه بندی شده اند. دامنة نمرات از رتبه20 تا 140 است.²⁷

علمای دین به ویژه مفسران، فیلسوفان و متکلمان به طور پراکنده به بحث هدف و معنای زندگی پرداخته اند؛ اما از میان اندیشمندان مسلمان، غزالی، شهید مطهری و علامه جعفری، بر موضوع هدف زندگی تأکید کرده اند.²⁸ به رغم تأکیدی که فیلسوفان، متکلمان، روان شناسان و اسلام بر زیستن هدف مند و بامعنا (چه معنای جعلی و چه کشفی) و فواید زیاد (دنیوی و معنوی) این زندگی داشته اند، محقق به پژوهشی که به بررسی عوامل جمعیت شناختی با آزمون هدف در زندگی ـ با تکیه بر اسلام ـ پرداخته باشد، دست نیافته است. بررسی هدف مندی مزبور با عوامل جمعیت شناختی مانند مراکز مختلف آموزشی، جنسیت و وضعیت تأهل و... کمک زیادی به آسیب شناسی، رفع موانع هدف مند زیستن و تقویت زندگی هدف مند می کند.

موضوع پژوهش

موضوع این پژوهش بررسی رابطة هدف در زندگی (با تکیه بر اسلام) با عوامل جمعیت شناختی گروه نمونه دانشگاهی و حوزوی ،جنس، وضعیت تأهل و...  است.

پرسش پژوهش

آیا میان عوامل جمعیت شناختی، گروه نمونه دانشگاهی و حوزوی، جنس، وضعیت تأهل و هدف در زندگی (با تکیه بر اسلام)، تفاوت میانگین معناداری وجود دارد؟

فرضیه های پژوهش       
اهمیت و ضرورت پژوهش

در سال های اخیر، مذهب و آموزه های دینی به منزلة یکی از متغیرهای مؤثر رفتار و فرایندهای روانی مورد توجه متخصصان علوم رفتاری قرارگرفته است؛ تا جایی که برخی دین را عامل اساسی بهداشت فردی و اجتماعی معرفی کرده اند.²⁹ از نظر پارگامنت و بارک (1995) مذهب با ارائه تفسیر واقع بینانه از زندگی، بر سلامت روان اثر می گذارد. یونگ در فعالیت های روان درمانی خود دریافت که باورهای مذهبی می تواند سبب بالا بردن یکپارچگی و معنا دادن به شخصیت شود.³⁰

پژوهش های متعددی نشانگر اثربخشی روان درمانی مذهبی بر مشکلات روان شناختی می باشد³¹ و سازمان جهانی بهداشت (1989) با توجه به نتایج تحقیقات انجام شده، به طور رسمی اعلام کرد باید از توان مندی ها و پتانسیل باورهای دینی و اعتقادی افراد برای ارتقای سلامت روانی آنان کمک گرفت.³² با این توصیف، بررسی رابطة هدف در زندگی با تکیه بر اسلام، با عوامل جمعیت شناختی زمینه برای مداخله ای مفید آماده می سازد.

این عقیده که ممکن است شاخص های تهیه شده برای سنجش هدف مندی بر اساس مؤلفه های دینی که متکی به وحی الهی هستند بتوانند هدف مندی افراد مسلمان را دقیق ارزیابی کند و با این آزمون  بتوان در سطح نظری و کاربردی  در ابعاد جمعیت شناختی کمک گرفته شود، ضرورت این پژوهش علمی را  برای بررسی رابطه هدف در زندگی با عوامل جمعیت شناختی برجسته می کند.

جامعة آماری

جامعة آماری پژوهش حاضر مشتمل بر دانشجویان دانشگاه پیام نور مقطع کارشناسی شهر قم و دانش پژوهان مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی€ و حوزه علمیه خواهران در مقطع کارشناسی است که در سال تحصیل 88ـ1387 مشغول به تحصیل بوده اند.

حجم گروه نمونه و روش نمونه برداری

در این پژوهش، با در نظر داشتن حجم جامعة مورد اشاره و مراجعه به جدول کرچسی ـ مورگان³³ حجم نمونه با روش نمونه برداری تصادفی طبقه ای³⁴ از جامعة پژوهش حاضر تعیین گردید.

سرانجام گروه نمونه 404 نفری پدید آمد؛ 207 نفر از دانشجویان مقطع کارشناسی دانشگاه پیام نور شهر قم و 197 نفر از طلاب موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی€ و حوزه خواهران مقطع لیسانس (127 نفر مرد و 70 نفر زن).

ابزار پژوهش

در این تحقیق، از آزمون هدف در زندگی (با تکیه بر اسلام) استفاده شده است. روایی محتوایی و اعتبار این آزمون به شرح ذیل است:

1. روایی³⁵

نتایج نظر کارشناسان حوزوی ـ دانشگاهی، روایی محتوایی مقیاس را ثابت کرده است. براساس این نتایج، میانگین نمرة آنها در سه عامل شناختی، رفتاری و عاطفی 8/91 درصد است که روایی محتوایی بالایی را نشان می دهد.

2. اعتبار³⁶

برای ارزیابی اعتبار این آزمون، از روش ضریب همسانی درونی (آلفای کرنباخ) و روش دونیمه کردن (روش فرد و زوج) استفاده شده است که نشان می دهد که هر نیمه، از آلفای بالایی (912/0) برخوردار است و با هم همبستگی بسیار خوبی دارند. همسانی درونی داده های با ضریب آلفای کرنباخ 92/0 کشف شده است و اعتبار آن با روش دونیمه سازی گاتمن و اسپیرمن 92/0 به دست آمد.

بنابر اعتبار و روایی یاد شده، در مجموع، این مقیاس آزمون هدف در زندگی با رویکرد اسلام که با روش علمی ارائه شده، قابل اعتماد است و این مقیاس علمی (باتوجه به اعتبار و روایی بالای آن) می تواند هدف و مراتب آن را در زندگی با رویکرد اسلامی بسنجد.

3. روایی ملاکی با مصاحبه با کارشناسان

گاهی درجة روایی یک آزمون را در مقایسه با یک ملاک خارجی (روایی ملاکی) که می تواند نمره های کسب شده را دربارة هدف آزمون بررسی کند، می سنجند. در این زمینه، از ملاک های مختلفی کمک گرفته می شود. برای بررسی روایی ملاکی آزمون هدف در زندگی با تکیه بر اسلام، نمرات آزمون با نظرخواهی و مصاحبه نیمه ساخت دار از نخبگان حوزوی و حوزوی ـ دانشگاهی، مقایسه و ارزیابی شده است. برای جلو گیری از تحت تأثیر قرار دادن قضاوت نخبگان (سرایت معیار)، نباید از نتیجة آزمون به آنها چیزی گفته شود.³⁷

بنابراین، در صورت تفاوت معنادار بین دو گروه باشد. برای تبیین و تفسیر تفاوت میانگین و بررسی عواملی که بر هدف زندگی با رویکرد اسلامی تأثیر منفی می گذارد، با برخی از کارشناسان حوزوی و حوزوی ـ دانشگاهی مصاحبه انجام می شود. در ادامه، دربارة مصاحبه، انواع آن و نوع مصاحبه اجراشده و کیفیت اجرای آن، اشاره می شود.

3-2. ابزار این مصاحبه

برای تبیین نتیجة پژوهش، از مصاحبه نوع آزاد نیمه ساخت دار با پرسش های باز (open end) از نوع قیفی (funnel) که از کلی به جزیی و از سطحی به عمقی تنظیم شده، استفاده شده است.

تجزیه و تحلیل داده ها

همان گونه که گذشت، چون این پژوهش در مقام تبیین روابط بین متغیر ها نیست، فرضیة پژوهش برایش تصور نمی شود. در واقع، فرضیه به طور ضمنی در مسئله بیان شده است. بنابراین، در اینجا پرسش های پژوهش محور تجزیه و تحلیل است.

آیا میان میانگین نمرات گروه نمونة دانشگاهی و حوزوی، جنس و وضعیت تأهل، تفاوت معناداری وجود دارد؟

بررسی داده های تحلیلی گروه نمونه(جمعیت شناختی)

در این قسمت، تفاوت افراد در مورد متغیرهای جنسیت و وضعیت تأهل در میان گروه های نمونه با کمک از آزمون t بررسی شده است. ابتدا برای بررسی همگونی واریانس ها، آزمون لوین اجرا شده است؛ زیرا یکی از شرایط اجرای آزمون t، همگون بودن گروه های مورد مقایسه است. به عبارت دیگر، برای استفاده از آزمون t، باید بررسی کرد که آیا واریانس های دو گروه مساوی هستند یا خیر. آزمون لوین (leven) نشان داد که واریانس ها برابر نیستند؛ بنابراین، از t با واریانس متفاوت استفاده شده است. جدول 1ـ 1 نتایج آزمون t و لوین برای دو گروه نمونه نشان می دهد.

الف. نتایج آزمون t برای دو گروه نمونه (حوزه و دانشگاه)

جدول 1-1: نتایج آزمون t برای دو گروه نمونه

نتایج آزمون لوین، بیان ناهمگونی واریانس های دو گروه در هر سه عامل است. آزمون t با تغییر درجة آزادی، نتایج زیر را در پی داشت: نتایج آزمون t نشان می دهد که تفاوت میانگین نمرات دو گروه معنادار است؛ سطح معناداری به دست آمده در دو عامل عاطفی001/0p< و رفتاری 001/0p< و در عامل شناختی 013/0p< است.

ب. نتایج آزمون t برای متغیر جنسیت

جدول 2-1: نتایج آزمون  tبرای متغیر جنیسیت

نتایج جدول 3- 1 آزمون t نشان می دهد در مورد هر سه عامل، دو گروه زن و مرد تفاوت معناداری ندارند؛ زیرا سطح معناداری به دست آمده از 0/05 بالاتراست.

ج- نتایج  آزمون t برای متغیر وضعیت تاهل

جدول 3-1: نتایج آزمون t برای متغیر وضعیت تأهل

نتایج جدول 3ـ1 آزمون t نشان می دهد در مورد هر سه عامل، دو گروه مجرد و متأهل تفاوت معناداری ندارند؛ زیرا سطح معناداری به دست آمده از 0/05 بالاتر است ( 0/05p >).

نتایج داده های تحلیلی

در این قسمت به پرسش های پژوهش پاسخ می دهیم؛ آیا میان نمرات میانگین گروه نمونة دانشگاهی و حوزوی، جنس و وضعیت تأهل تفاوت معناداری وجود دارد؟

1. یافته های تحلیلی از آزمون t در مورد دو گروه دانشگاهی و حوزوی نشان می دهد که بین میانگین نمره دو گروه تفاوت معناداری وجود دارد (میانگین نمره گروه دانشگاهی بالاتر است).

2. یافته های تحلیلی از آزمون t در مورد جنس نشان می دهد که میانگین نمره زنان در مقیاسه با مردان تفاوت معناداری ندارد؛

3. یافته های تحلیلی از آزمون t در مورد تأهل نشان می دهد که میانگین نمرة مجردان با متأهلان تفاوت معناداری ندارد.

تفسیر نتایج دو مرکز علمی

برای تفسیر نتایج، دو مسیر را پیمودیم: الف) تفسیر محقق محور؛ ب) تفسیر متکی بر کارشناسان.

الف) تفسیر محقق محور: چون محقق درگیر اجرای آزمون بوده، احتمالاً با نکاتی روبه رو می شود که چه بسا از دید کارشناسان دیگر مخفی باشد. برخی از آنها عبارتند از:

1. ایدئال نگری تحصیلی و عرفانی ـ اخلاقی

به احتمال زیاد، کمال گرایی اخلاقی و تحصیلی در طلاب گروه نمونه زیاد است. برخی از آنها پرسش های این آزمون را دارای مراتب و مشکوک می دانند و آنها را در مقایسه با آنچه باید باشند پاسخ می دهند، نه آنچه هستند. مانند پرسش (18) از همت و اراده خوبی برخوردارم، با اینکه هم در دروس حوزه تلاش می کنند و هم در کنار آن یک رشته تخصصی می خوانند و فراغت و تفریح کمی هم دارند، ولی خود را با همت نمی دانند.

در پرسش (56) معمولاً کار های روزانه ام (تحصیل، کار و...) مرا از خدا غافل می کنند. احتمالاً خود را با حد کمال مطلوب می سنجند و چون خود را در هدف مطلوب و ایدئال نمی بینند، می گویند ما در زمرة غافلان از حق هستیم. از سویی هم اخلاقی سازی مسائل مثل تواضع، فرار از ریا، و... در پاسخ دهی مؤثر است. برخی ممکن است در مسائل اخلاقی قانون همه یا هیچ را در نظر داشته باشند. چون عارف نشده اند و سرباز مورد نظر آقا امام زمان� نشده اند در پاسخ به سؤال (19) که زندگی برایم پوچ و بی معنا شده است، جواب مثبت داده اند.

1. این احتمال با گفت وگوهایی که طلاب برای گرفتن نتیجة آزمون، پس از اجرا بیان می کردند، قوی می شود.

2. برخی پژوهشگران بر این باورند که هر کس نقطة مثبتی در فهرست صفات مثبت خود ثبت نکرده باشد، افسرده است. برخی از حوزویانِ روان شناس با آنکه از نظر دیگران صفات مثبت زیادی داشتند، و حتی دکتری و کارشناسی روان شناسی داشتند، ولی در فهرست خود چیزی ننوشته بودند و یا صفت بسیار اندکی نسبت به آنچه دیگران برای آن ها می شناختند، فهرست کرده بودند. با بحث های زیادی که صورت گرفت، روشن شد آن ها از نظر معنوی و علمی، خود را نسبت به آنچه باید باشند و یا تمایل دارند باشند، ناراضی می دانستند.³⁸

البته این نکته پس از اجرای آزمون برای محقق کشف شد که احتمالاً کما ل گرایی و اخلاقی سازی در آزمون طلاب اتفاق می افتد. با توجه به این نکات، پیشنهاد می شود در آزمون های دیگر بر روی طلاب، به این نکته توجه شود تا با راهنمایی قبل از آزمون، این متغیر (نگرش و باورها و چارچوب های ذهنی مربوط به فرهنگ خاص) کنترل شود بی تردید فضای اجرای آزمون در سطح آزمودنی های زیاد، مجال تفسیر و بحث دربارة این امر را ندارد. و جولان فکری طلاب بحث به درازا کشیده می شد. بنابراین، به آنها گفته شد آنچه به ذهنتان می رسد و با حال فعلی شما متناسب است، همان را علامت بزنید.

2.غالب بودن جنس زن در گروه دانشگاهی

گروه نمونه دانشگاهی میانگین سنی کمتری نسبت به طلاب موسسه دارند (25/2و22/6)؛ اغلب خانم (123نفر از 207نفر)، مجرد (165نفر مجرد و42 نفر متأهل)، تحت تکفل خانواده یا شوهراند؛ نفقه نمی دهند و اشتغال برای آنها نقش کلیدی ندارد و بسیاری از آنها با هر مدرکی در کارهای مختلف مشغول می شوند، بر خلاف گروه موسسه که اغلب مرد (127نفر از 197نفر) و متأهل (133نفر متأهل و 64 نفر مجرد) هستند؛ افرادی را تحت تکفل دارند و اشتغال در راستای رسالت حوزوی شان برای آنها نقش محوری دارد. از سوی دیگر، در گزینش شغل نیز محدودیت دارند.

3. تحصیل خواهران حوزوی

تحصیل در حوزه، شئون مختلف زندگی فرد را پوشش می دهد. با این حال، به احتمال زیاد خواهران حوزوی نسبت به آقایان حوزوی کمتر بازده تحصیلات خود را می بینند؛ زیرا مانند آقایان نمی توانند به دلایل مختلفی (محدودیت مجال کاری، بارداری، داشتن نوزاد، مهاجرت به جهت کار تبلیغی همسر، مخالفت همسر، پرهیز از کار در اماکن مختلط با مردان و...) به تدریس، تبلیغ، پژوهش یا کار اجرایی بپردازند. از سوی دیگر، خانم هایی که در دانشگاه پیام نور درس می خوانند، زودتر و بیشتر فضای باز برای ورود به فرصت های کار می بینند و آیندة کاری خود را روشن تر می بینند.

با توجه به توضیح بالا، به احتمال زیاد این امر بر میانگین کلی گروه مؤسسه و حوزة خواهران اثر منفی گذاشته، که در پژوهش های بعدی این امر قابل بررسی است.

ب) تفسیر متکی بر نظرات کارشناسان

گاهی درجة روایی یک آزمون را در مقایسه با یک ملاک خارجی (روایی ملاکی) که می تواند نمره های کسب شده را در رابطه با هدف آزمون بررسی کند، می سنجند. در این زمینه، از ملاک های مختلفی کمک گرفته می شود. در پژوهش حاضر، نمره های آزمون را با مصاحبه نیمه ساخت دار و نظرخواهی از نخبگان (حوزوی و حوزوی ـ دانشگاهی)، مقایسه و ارزیابی شده است. برای جلوگیری از تحت تأثیر قرار دادن قضاوت افراد نخبه ( سرایت معیار) از نتیجة آزمون به آنها چیزی گفته نشد.

الف) تعداد مصاحبه شوندگان

کارشناسان مصاحبه شونده، 37 نفر از متخصصان و کارشناسان حوزوی و حوزوی ـ دانشگاهی هستند. این کارشناسان از سطوح عالی حوزة قم انتخاب شده اند که به تدریس، پژوهش در رشته های مختلف (مانند کلام، مهدویت، تاریخ، علوم تربیتی، دین پژوهی، فلسفه، و...) مشغول اند. گروهی نیز مشاوران روان شناسی هستند که در کلاس و مراکز مشاوره ای با گروه نمونه و خانواده آنها ارتباط داشته اند. برخی استادان در هر دو گروه، نمونه (دانشگاه، مؤسسه و حوزة علمیة خواهران) تدریس دارند.

ب) روش اجرای مصاحبه

1. مصاحبه آزاد و نیمه ساخت دار است، ولی با هم اندیشی برخی پژوهش گران و استادان و بررسی برخی کتاب ها و تحقیقاتی که دربارة حوزه نوشته شده بود، در ابتدا چک لیستی از عواملی که ممکن است در هدف در زندگی گروه نمونه (موسسه و حوزة علمیه خواهران) اثر منفی داشته باشد، تهیه کردیم و در مصاحبه از آن کمک گرفتیم. البته چون مصاحبه باز بود، مصاحبه شونده به راحتی نظر خود را مطرح می کرد و گاهی هم به عواملی اشاره می کرد که از قلم افتاده بود.

2. یکی از اصول مصاحبه، وجود و یا ایجاد انگیزه در مصاحبه شونده است. تعدادی در ابتدا تمایلی به مصاحبه نداشتند و چون اغلب در همان نگاه کلی، مشکلات را مربوط به سیستم و مدیریت حوزه می دانستند، با بیان مثال هایی مانند نظام توزیع شهریه، اعتقاد داشتند نتیجه ای بر این گونه مصاحبه ها مترتب نیست. با تلاش و توضیح فواید اینگونه پژوهش ها، اغلب متقاعد شدند که در مصاحبه شرکت کنند. و برخی هم حاضر به مصاحبه نشدند.

3. قبل از مصاحبه دربارة منظور از هدف در زندگی، مصاحبه، نوع آن (نیمه ساخت دار) و اثرات مثبت پژوهش حاضر و بعدی در مسیر تحول در حوزه آن و چگونگی حضور فرد در فرایند مصاحبه و پاسخ گویی فرد راهنمایی های لازم انجام شد.

4. تأکید مصاحبه بر هدف در زندگی با تکیه بر اسلام، در گروه نمونة حوزوی (دانش پژوهان دورة لیسانس مؤسسه امام خمینی€ و حوزة علمیة خواهران دورة لیسانس قم) بود؛ البته و با مقایسه و بدون مقایسه با گروه نمونه دانشگاه پیام نور قم. برای اینکه پرسش های مصاحبه جهت دار نباشند. نتیجة این پژوهش (تفاوت میانگین دو گروه) به کارشناسان گفته نشد؛ البته اصل پژوهش توضیح داده شد.

5. مصاحبه ها با توجه به فرصت و آرامش ذهنی مصاحبه شوندگان در فضایی آرام، صمیمی و غیررسمی انجام شد.

6. با هفت کارشناس به شکل تلفنی مصاحبه انجام شد.

7. از قبل عنوان کلی مصاحبه به کارشناسان گفته شد. برخی از آنها اعلام داشتند که اگر بعد از مصاحبه چیزی به ذهنشان آمد، به مطالب شان اضافه خواهند کرد. به همین دلیل پس از مصاحبه با آنها، حضوری و تلفنی برای تکمیل مباحث ارتباط برقرار شد و برخی نظرات تکمیلی خود را ارائه دادند.

8. از آنجا که این مصاحبه آزاد و نیمه ساخت دار بود، پرسش ها کاملاً محدود و از قبل تعیین شده نبود، و مصاحبه شونده در بیان نظراتش آزاد بود. به همین دلیل، برخی عوامل در فرایند مصاحبه از سوی کارشناسان اضافه شد. پاسخ ها و نظرات کارشناسان یادداشت شد.

9. در مصاحبه از کارشناسان خواسته شد هدف زندگی دانشجویان مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی€ و حوزة علمیه خواهران را در مقایسه با دانشگاه پیام نور قم در دورة لیسانس ارزیابی کنند.

ج) تحلیل مصاحبه با پیشینه های پژوهشی

پس از مصاحبه و دسته بندی نظر کارشناسان، با توجه به پیشینه های پژوهشی دربارة هدف در زندگی، باید بگوییم که در نظر متخصصان نکاتی مطرح شده است که با هدفگذاری صحیح سازگاری ندارد؛ برخی از آنها عبارتند از: کمال گرایی، حرمت خودپایین، احساس ناکارآمدی، سردرگمی نقش، خرد نشدن اهداف بلندمدت به هدف کوچک تر (میانی، مقدماتی، قریب)، روشن نبودن هدف و عدم دریافت بازخورد مناسب و تقویت در مسیر هدف و... .

مشروح نظر کارشناسان (مصاحبه ها) در پیوست آمده است.

پیوست
چک لیست مصاحبه با کارشناسان

به طور کلی، در مصاحبه ها کارشناسان حوزوی و حوزوی ـ دانشگاهی به عوامل مختلفی که سبب افت هدف مندی در زندگی در دانش پژوهان مؤسسه و حوزة علمیه خواهران می شود، اشاره کرده اند. این نظرها که برخی شناختی، قسمی رفتاری و تعدادی عاطفی هستند، در چارچوب عناوین زیر جای داده شده اند:

1. اخلاقی ـ عرفانی؛

2. معیشتی ـ رفاهی؛

3. تحصیلات؛

4. شغلی ـ تبلیغی؛

5. خانواده ـ اجتماعی.

جدول های زیر بر اساس عناوین بالا تنظیم شده است و در آنها، تعداد موافق و درصد آنها آمده است. مصاحبه نیمه ساخت دار تکمیلی (با توجه به عواملی که کارشناسان به مصاحبه اضافه کرده اند) در قسمت پیوست آورده شده است.

منابع

ـ نهج البلاغه، ترجمه علی، دشتی، چاپ سوم، قم، جمال، 1385.

ـ آذربایجانی، مسعود، تهیه و ساخت آزمون جهت گیری مذهبی باتکیه براسلام، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1382.

ـ آناستازی، ا، روان آزمایی، ترجمه محمدنقی براهنی، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه، چاپ دوم، 1382.

ـ ابن ابی الحدید المعتزلی، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1404.

ـ اعوانی، غلامرضا، «معنای زندگی در نظر خواهی از دانشوران»، نقد و نظر، ش24- 23، قم، دفترتبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1382، ص 5ـ25.

ـ انصاری، خواجه عبدالله، صد میدان، قم: کتابسرای اشراق، 1382.

ـ بهرامی، هادی، آزمون های روانی، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، چاپ 2، 1381.

ـ بیان زاده، اکبر، «ضرورت نگاه به ارزش های دینی در مشاوره و روان درمانی»، ماهنامه دین، ش1، 1379، ص 63- 68.

ـ پاول، تروور جی و آن رایت، سیون جی، فشارهای روانی، اضطراب و راه های مقابله با آن، ترجمه عباس بخشی پور رودسری و حسن صبوری مقدم، مشهد، شرکت به نشر، 1377.

ـ دلاور، علی، احتمالات و آمار کاربردی در روان شناسی و علوم تربیتی، چاپ 11،تهران،رشد.

ـ رفیعی، بهروز، گزارشی ازمفهوم و ساختار دین ازنگاه غزالی، به نقل ازمبانی نظری مقیاس های دینی، به کوشش محمدرضا سالاری فر و همکاران، قم پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و تهران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، انتشارات دفتر طرح های ملی،233، 1384.

ـ رفیعی، بهروز، آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم وتربیت ومبانی آن، ج3 امام محمد غزالی، تهران، نشر سمت، 1381.

ـ رویلاد، لاری، هدف و هدف گذاری برنامه ریزی برای موفقیت، ترجمه غلامرضا خاکی، سازمان بهروزی ملی ایران، (بی جا)، نشر بصیر، 1375.

ـ سالاری فر و همکاران، مبانی نظری مقیاس های دینی، دفتر طرح های ملی، تهران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1384.

ـ سی دی کتابخانه الکترنیک درج3، تهران: 1378 (www.mahrargham.com).

ـ سی دی کارگاه مثبت درمانی، انجمن روان شناسی اسلامی، قم، 1378.

Ravanshenasieislami@yahoo.com)).

ـ فرانکل، ویکتور، فریاد ناشنیده برای معنا، ترجمه مصطفی تبریزی و علی علوی نیا، تهران، فراروان، 1383.

ـ فرانکل، ویکتور، پزشک و روح، ترجمه فرخ سیف بهزاد، تهران، ویس، 1366.

ـ فرانکل، ویکتور، انسان درجستجوی معنی، تهران، دانشگاه، چاپ 6، 1380.

ـ فیض کاشانی، ملامحسن، زادالسالک، بی جا، بی نا، 1372.

ـ فونتانا، دیوید، روان شناسی دین و معنویت، ترجمة ا.ساوار، قم، ادیان، 1385.

ـ فیست، جس و فیست گریگوری جی، نظریه های شخصیت، ترجمه یحیی سید محمدی، تهران، روان، 1386.

ـ عثمان، عبدالکریم، روان شناسی از دیدگاه غزالی و دانشمندان اسلامی، ترجمة سیدمحمدباقر حجتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ 8، 1373.

ـ غزالی، ابوحامدمحمد، مشکات الانوار، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1406 ق.

ـ کار، آلان، روان شناسی مثبت، ترجمة حسن پاشا شریفی و همکاران، چاپ اول، تهران، نشر سخن، 1385.

ـ کارل، الکسیس، راه و رسم زندگی ویا تفکراتی درباره زندگی، ترجمه مهرداد مهرین، تهران، آرین، چاپ 2، 1375.

ـ کاتینگهام، جان، «معنای زندگی، گزارش از سید محمود موسوی»، نقد و نظر، ش24- 23، قم، دفترتبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1382،ص 55.

ـ کرمی، ابوالفضل، آشناسی با آزمون سازی و آزمون های روانی، تهران، مرکز نشر روان سنجی، چاپ 2، 1386.

ـ گراث، گری و نات، ما، راهنمای سنجش روانی برای روان شناسان بالینی، ترجمة حسن شریفی و محمدرضا نیکخو، ج اول، تهران، رشد، 1375.

ـ گنجی، حمزه، بهداشت روانی، تهران، ارسباران، ۱۳76.

ـ لگنهاوزن، محمد، «معنای زندگی در نظر خواهی از دانشوران»، نقد و نظر، ش24- 23، قم، دفترتبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1379، ص 5-25.

ـ لگنهاوزن، محمد، «گفتگو با محمد لگنهاوسن، ویژه معنای زندگی»، دو ماهنامه حدیث زندگی، سال هفتم، ش 35، 1386، قم، دارالحدیث،ص 34.

ـ اینجر، کور و فرد آن، مبانی پژوهش در علوم رفتاری، ترجمة حسن پاشا شریفی و جعفر نجفی زند، تهران، آوای نور، 1376.

ـ متز، تدئوس، آیا هدف خداوند می تواند سرچشمه معنای زندگی باشد؟، ترجمة محمد سعیدی مهر، نقدونظر، ش24- 23، قم، دفترتبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1382، ص 69.

ـ محمد پور، احمدرضا، ویکتور فرانکل بنیانگذار معنا درمانی، تهران، نشر دانژه، 1385.

ـ محمد پور، احمدرضا، آموزش عقاید، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1377، ج 1 و 2.

ـ محمد پور، احمدرضا، آموزش فلسفه، بی جا، سازمان تبلیغات اسلامی، 5- 1364.

ـ محمد پور، احمدرضا، رستگاران، قم، مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی€، 1386.

ـ مطهری، مرتضی، تکامل اجتماعی انسان به ضمیمه هدف زندگی، تهران، صدرا، چاپ 5، 1368.

ـ ملکیان، مصطفی، «معنای زندگی در نظر خواهی از دانشوران»، نقد و نظر، ش23- 24، قم، دفترتبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1379، ص 5-25.

ـ نصری، عبدالله، فلسفه خلقت انسان، تهران، کانون اندیشه جوانان، 1378.

ـ هارتز، گری، معنویت و سلامت روان (کاربردی بالینی)، ترجمة امیر کامگار و عیسی جعفری تهران، روان، 1387.

ـ هومن، حیدرعلی، شناخت روش علمی در علوم رفتاری، تهران، پارسا، چاپ 4، 1380.

ـ هومن، حیدرعلی، استنباط آماری در پژوهش رفتاری، تهران، پارسا، چاپ 4، 1378.

ـ هومن، حیدرعلی، روان شناسی دین، ترجمه فؤاد روحانی، تهران، شرکت سهامی کتاب های جیبی، 1370.

ـ هومن، حیدرعلی، روح و زندگی، ترجمه لطیف صدقیانی، تهران، جامی، 1379.

-Allport, G.W, The Individual and His Religion. New York: Macmillan, 1950.

-Allport, G. W, Personal religious orientation and prejudice, Journal of Personality and Social Psychology، p. 432- 443, 1967.

-Allport, G. W, The Person in Psychology. Boston: Beacon, 1968.

-Alston.William ,The Encyclopedia of Philosophy.vol 8, P. 125.

-Assessment of Religiousness And Spiriuality In Health Research, In, Plante Thomas G. & Allen C. Sherman (eds.), Faith And Health: Psychological Perspectives. New York and London:The Guilford Press، 2001، p .132- 63.

-Argyle, M, The psychology of Happiness ,USA & CANADA: Rutldege, Taylor & Francis Group, 2001

-Cottingham, John, 2003, On The Meaning of Life, Routledge, p. 124.

-Crumbaugh, J. C, Cross- validation of Purpose in Life Test based on Frankl's concepts. Joumal of lndividual Psychology, p. 74- 81, 1968.

-Crumbaugh, J. C, & Maholick, L. T, An experimental study in existentialism: The psychometric approach to Frankl's concept of noogenic neurosis. Journal of Clinical Psychology, p. 589- 596, 1964.

-Crumbaugh, J. C, & Maholick, L. T, Manual of instructions for the Purpose- in- Life Test. Munster: Psychometric Affiliates, 1969.

-DuRant, R.H, Getts, A., Cadenhead, C., Emans, S. J., &.Woods, E. R, Exposure to Violence and Victimization and depression، hopelessness, and purpose in life among adolescents living in and around public housing. Developmental and Behavioral Pediatrics, p. 233- 237.

-Frankel, B. G., & Hewitt, W. E, Religion and well being among Canadian university students: The role of faith groups on campus. Journal for the Scientific Study of Religion، p. 62- 73, 1994.

-Frankl, V. E, Man’s Search for Meaning: an Introduction to Logotherapy. Boston: Beacon Press, 1965.

-Frankl, V. E, Psychotherapy and Existentialism: Selected Papers on Logotherapy. New York: Simon and Schuster, 1967.

-Frankl, V. E, The feeling of meaninglessness: a challenge to psychotherapy. American Journal of Psychoanalysis, 32 (1) ، 85- 89, 1972.

-Frankl, V.E, (R. and C.Winston, Trans.) The Doctor and the Soul: From Psychotherapy to Logotherapy. New York: Vintage Books. (Originally published in 1946 as Ärztliche Seelsorge.), 1973.

-Frankl, V. E, The Unconscious God: Psychotherapy and Theology. New York: Simon and Schuster. (Originally published in 1948 as Der unbewusste Gott. Republished in 1997 as Man's Search for Ultimate Meaning.), 1975.

-Frankl, V. E, Viktor Frankl-Recollections: An Autobiography. (J. and J. Fabray, Trans.) New York: Plenum Publishing. (Originally published in 1995 as Was nicht in meinen Büchern steht.), 1996

-Hand book of Positive Psychology, Edwin A.Locke.setting goals for life and happiness, P. 311- 299.

-Zika, S., & Chamberlain, K. (1992). On the relation between meaning in life and psychological well- being. British Journal of Psychology, p. 133- 145.

منابع

* کارشناس ارشد روان شناسی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی€.

** استادیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. دریافت: 88/6/18 ـ تأیید: 88/8/27

1 ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج20، ص292.

2. همان.

3. شمس تبریزی، 1387، نرم افزار درج 3.

4. محمد پارسا، روان شناسی عمومی، ص71.

5. الکسیس کارل، راه و رسم زندگی ویا تفکراتی درباره زندگی، ص179.

6. علی رضا آل بویه،«سخن آغازین»، نقد و نظر، شماره30-29،1382، ص4.

7. علی اصغر مصلح، تقریری از فلسفه اگزیستانس، ص، 17 / محمود نوالی، فلسفه های اگزیستانس و اگزیستانسیالیسم تطبیقی، ص322.

8. Alport,G.

9. Lewen,C.

10. Erich, F.

11. Erik, E.

12. Carl, J.

13. Muray, H.

14. Frederich,p.

15. Bandore,A.

16. Abraham,M.

17. Rollo reese,M.

18. Frankel, E.

19. Alfred, A.

20. ویکتور فرانکل، فریاد ناشنیده برای معنا، ص 66ـ77 / مارشال جان ریو، انگیزش و هیجان، ص 182ـ160.

21 دوان  شولتز، نظریه های شخصیت، ص 207 / جس و فیست گریگوری جی فیست، نظریه های شخصیت، 1386.

22. Purpose In life(PIL)TEST.

23. Crommagh, J.C.

24. Maholik.

25. Frankl, V. E, "The feeling of meaninglessness: a challenge to psychotherapy", American Journal of Psychoanalysis, 32 (1), P85-89.

26. Zika, S, & Chamberlain, K, "On the relation between meaning in life and psychological well-being", British Journal of Psychology, P133-145.

27. Seeman, M, Alienation and anomie. In J. P. Robinson, P. R. Shaver, & L. S. Wrightsman (Eds.) Measures of personality and social psychological attitudes، Volume I (pp.291- 371). San Diego، CA: Academic Press.

28. ر.ک: بهروز رفیعی، گزارشی از مفهوم و ساختار دین از نگاه غزالی، ص 187- 185 / عبدالکریم عثمان، روان شناسی از دیدگاه غزالی و دانشمندان اسلامی، ص 168 / مرتضی مطهری، تکامل اجتماعی انسان به ضمیمه هدف زندگی، ص 8.

29. نادر سهرابی و سیامک سامانی، بررسی میزان تأثیر میزان تأثیر نگرش مذهبی بر بهداشت روانی نوجوانان، چکیدة مقالات اولین همایش بین المللی نقش دین در بهداشت روان،1380، ص 36.

30. ر.ک: یونگ کارل، روح و زندگی، ص 59.

31. ر.ک: گری هارتز، معنویت و سلامت روان (کاربردی بالینی)، ص 67-78.

32. اکبر بیان زاده، «ضرورت نگاه به ارزش های دینی در مشاوره و روان درمانی»، ماهنامه دین ش 1، ص 63ـ68.

33 . Krejcie & Morgan

34. stratified random sampling

35. validity.

36. reliability.

37. ر.ک: هادی بهرامی، آزمون های روانی، 1381، ص38-45.

38. سی دی کارگاه مثبت درمانی، انجمن روان شناسی اسلامی، قم، 1378.