روان شناسی و دين

سال دوم، شماره چهارم، زمستان 1388، ص 119 ـ 141

محسن گل پرور* / محمد اکبری**

چکیده

این پژوهش با هدف بیان تفاوت های گروه های جمعیت شناختی مختلف دربارة دنیای عادلانه و ناعادلانه انجام شده است. جامعة آماری تحقیق حاضر را زنان و مردان 17 سال به بالای شهر اصفهان در سال 1385 تشکیل دادند. گروه نمونة پژوهش متشکل از 1500 نفر بود که از طریق نمونه گیری تصادفی چندمرحله ای از مناطق شرق، غرب، جنوب و شمال شهر نمونه گیری شده اند. ابزار مورد استفاده در پژوهش پرسش نامة باور به دنیای عادلانه رابین و پیلاو می باشد. داده های حاصل از پرسش نامه با استفاده از تحلیل واریانس یک راهه، آزمون تعقیبی شفه و آزمون t گروه های مستقل تحلیل شد. نتایج نشان داد که در گروه های سنی مختلف، گروه های 51 سال و بالاتر و 41 تا 50 سال در مقایسه با گروه های سنی پایین تر، دنیا را عادلانه تر و گروه 21 تا 30 سال در مقایسه با گروه 31 تا 40 سال و 41 تا 50 سال دنیا را ناعادلانه تر می پنداشتند.

کلیدواژه ها: باور به دنیای عادلانه، باور به دنیای ناعادلانه، سن، تحصیلات، جنسیت، شغل، وضعیت تأهل.

مقدمه

به رغم نظریة دنیای عادلانه،1 انسان ها نیاز دارند تا دنیای محل زندگی خود را دنیایی تصور کنند که در آن افراد آنچه که شایستگی اش را دارند، به دست می آورند.2 چنین باوری که دارای حمایت های پژوهشی در فرهنگ ها و ملل مختلف است،3 بدین معناست که دستاوردهای خوب و بدی که عاید انسان ها می شود ـ یعنی پاداش ها و تنبیه ها ـ به شکلی تصادفی توزیع نشده اند؛ بلکه حاصل تلاش و شایستگی افراد است. دربرابر باور به دنیای عادلانه، باور به دنیای ناعادلانه،4 است. رابین و پپلاو5 در مجموعه نظریه پردازی های اولیة خود، باور به دنیای عادلانه را سازه ای6 تک بعدی، امّا پیوستاری معرفی کردند. در یک سوی این پیوستار، باور به دنیای عادلانه و در سوی دیگر آن باور به دنیای ناعادلانه قرار دارد. با این حال، مطالعات بعدی نشان داده اند که باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه دو سوی یک پیوستار نیستند و باید آنها را دو پدیده مستقل از یکدیگر در نظر گرفت.7 به هرحال، باور به دنیای ناعادلانه، یعنی اینکه دنیایی که انسان ها در آن زندگی می کنند، دنیای مبتنی بر نظم نیست؛ بلکه بی نظمی به توزیع دستاوردها و نتایجی که از زندگی در دنیا عاید افراد می شود، تسلط دارد.8 گستردگی باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه، زمینه جدی را برای مطالعات مربوط به پیامدهای این نوع باورها فراهم ساخته است. بنا بر پژوهش هایی که تا کنون در داخل و خارج از ایران انجام شده است، باور به دنیای عادلانه با افسردگی، اضطراب، تمایل به خودکشی، نارسایی کارکرد اجتماعی، رفتارهای پرخاشگرانه و خصومت و تمایل به سوءظن و بدگمانی رابطة منفی، و با سلامت عمومی و بهزیستی انسان ها رابطة مثبت دارد.9 دربرابر، باور به دنیای ناعادلانه، با تمایل به خصومت و پرخاشگری و سوءظن و بدگمانی مرتبط است.10

به دلیل پیامدهایی که باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه برای سلامتی و بهزیستی انسان ها در دنیا دارد، بسیاری از پژوهش ها بر سیر رشدی و تحول این باورها متمرکز شده اند. به طور خلاصه، نتایج حاصل از پژوهش های انجام شده نشان می دهد که رشد و تحول باور به دنیای عادلانه (و به احتمال زیاد باور به دنیای ناعادلانه) هنگامی آغاز می شود که انسان ها از دوران کودکی خود، پی می برند که با به تأخیر انداختن نیازهای خود می توانند به منافع بلندمدت تر و مطلوب تری دست یابند.11 این یافته ها بدان معناست که شایسته بودن انسان ها برای آنچه از زندگی در دنیا عایدشان می شود، بخشی حاصل تعامل های آنها و بخشی حاصل پذیرش این باور است که برای دستیابی به نتایج بهتر، لازم است افراد از تمایلات زودگذر خود بگذرند. هرچه این نتیجه گیری که ماهیت شناختی دارد، در افراد نیرومندتر باشد، نیرو و توان بالاتری برای هدایت انسان ها خواهد داشت. از طرف دیگر، چنین باوری شبیه یک قرارداد شخصی بین فرد و دنیا عمل می کند. این قرارداد به انسان ها این توان را می دهد تا اهداف بلندمدت خود را با اطمینان دنبال کنند؛ زیرا عاقبت سرمایه گذاری برای آینده که مبتنی بر تلاش و شایستگی افراد است، برای آنها دستاوردهای مورد نیاز را فراهم خواهد ساخت. با گذر از دوران کودکی اولیه و بالغ تر شدن انسان ها، به تدریج تجربیات آنها زمینة ارزیابی درستی و نادرستی این باورها را فراهم خواهد ساخت. در واقع، پس از دوران کودکی و نوجوانی، بخشی از آنچه که موجب توجه افراد به درستی باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه خواهد شد، متغیرهای موقعیتی و فردی یا همان متغیرهای جمعیت شناختی است. آن گونه که خواهید دید، مطالعات انجام شده بر نقش متغیرهایی نظیر سن، جنسیت، نژاد، موقعیت اقتصادی و اجتماعی و امثال آن به نتایج یکدست و همسویی نینجامیده است.

در فراتحلیلی که اوکونور، موریسون، مک لود و اندرسون12 با استفاده از 33 مطالعه انجام دارند، بدین نتیجه رسیدند که مردان کمی بیش از زنان به دنیای عادلانه باور دارند؛ اما مطالعة درم و استاورز13 تفاوتی بین زنان و مردان در باور به دنیای عادلانه نشان نداده است. در ایران، گل پرور و عریضی14 در بررسی جزئی باور به دنیای عادلانه برای زنان و مردان، به این نتیجه دست یافتند که بین زنان و مردان در مواردی تفاوت وجود دارد. در واقع، نتایج حاصل از پژوهش یادشده به این شکل است که زنان در سطح تک تک پرسش های مربوط به باور به دنیای عادلانه برای زنان و مردان، مانند اینکه زنان مطابق آنچه که شایستگی اش را دارند در دنیا دستاورد نصیب شان نمی شود، با مردان دارای تفاوت دیدگاه هستند. در پژوهش های خارج از ایران، موارد مقایسه ای مانند مقایسة افراد شهری و روستایی، افراد شاغل در برخی مشاغل محدود، افراد سیاه پوست و سفید پوست و افراد وابسته به فرهنگ هایی نظیر آمریکای لاتین دیده می شود؛ اما از مقایسه بین گروه های تحصیلی، گروه های سنی، گروه های شغلی و افراد مجرد و متأهل کمتر استقبال شده است. این امر موجب شده است تا در حوزة باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه، دربارة نقش فراگیر متغیرهای جمعیت شناختی مختلف خلأ دانش و اطلاعات وجود داشته باشد. بخشی از خلأ دانش در این حوزه در ایران، توسط پژوهش گل پرور و عریضی15 برطرف شده است. با این حال، به پژوهش های بیشتری در این حوزه نیاز است.

پژوهش گل پرور و عریضی16 بیانگر آن است که بین زنان و مردان در باور به دنیای عادلانه برای خود و دیگران، برحسب نمره های کلی حاصل از پرسش نامه های پژوهش ـ و نه بر اساس تک تک پرسش ها ـ تفاوت وجود ندارد. در مقابل، بین افراد 17 تا 21 سال و افراد 42 سال و بالاتر، در باور به دنیای عادلانه برای خود تفاوت وجود دارد. تفاوت مزبور به این شکل است که افراد جوان تر در مقایسه با افراد مسن تر، دنیا را مکانی عادلانه تر برای خود می بینند. افراد دارای تحصیلات راهنمایی و فوق دیپلم نیز در مقایسه با افراد دارای تحصیلات لیسانس، باور نیرومندتری به دنیای عادلانه دارند؛ اما افراد مجرد و متأهل با یکدیگر در باور به دنیای عادلانه برای خود و دیگران تفاوتی نداشته اند. در مقایسة گروه های شغلی، تنوع قابل توجهی در باور به دنیای عادلانه گزارش شده است. برای نمونه، مشاغلی که شرایط شغلی شان سخت و نیروبر است، در مقایسه با کسانی که از شرایط شغلی بهتری برخوردارند دنیا را ناعادلانه تر ارزیابی می کنند. همین وضعیت در مورد افرادی که دارای منزل رهن و اجاره ای هستند نیز دیده می شود.

چنان که شواهد اولیة ارائه شده از داخل ایران نشان می دهد، برخی از متغیرهای جمعیت شناختی توان بالقوه ای برای ایجاد تغییر یا تفاوت در حوزة باور به دنیای عادلانه دارند. متأسفانه هیچ گونه شواهدی که در آن باور به دنیای ناعادلانه از نظر متغیرهای جمعیت شناختی مقایسه شده باشد، در دسترس قرار نگرفت. به باور محققانی چون کالیک، آمبروز و مک کون،17 دلایل نظری که برخی از متغیرهای جمعیت شناختی می توانند زمینه ساز تفاوت در دیدگاه های معطوف به دنیای عادلانه شوند، به تفاوت در تمایل به نفع شخصی18 یا سوگیری خودمدارانه19 بازمی گردد. در واقع، اینکه متغیرهایی نظیر جنسیت، سن، نژاد، شرایط شغلی، وضعیت تأهل، وضعیت مسکن و امثال آن می تواند جهت و ماهیت باور به دنیای عادلانه را تحت تأثیر قرار دهند، به این حقیقت بازمی گردد که برای هر یک از انسان ها که به یکی از طبقات یا زیرگروه های این متغیرها تعلق دارند، نفع تصوری خاصی با توجه به شرایط خاص خودشان مطرح است.20 آنچه در جهت این منافع باشد، به طور طبیعی افراد را به سوی باور به دنیای عادلانه و چنان که در جهت این منافع نباشد، به سوی باور به دنیای ناعادلانه سوق می دهد.21 دومین بعد نظری که به تبیین تفاوت در دیدگاه های معطوف به عدالت در بین گروه های متعلق به طبقات متغیرهای جمعیت شناختی مختلف قادر می باشد، تأکیدهای متمایز بر اشکال، ابعاد و اصول مختلف مطرح برای عدالت است.22 برای نمونه، این احتمال همواره مطرح بوده و هست که افراد به دلایل شخصی خاص، نظرشان به عدالت جلب شود. برای مثال، لونتال و لین23 در پژوهش خود پی بردند که زنان و مردان برای قاعدة انصاف در حوزة عدالت ارزش متفاوتی قائل هستند. این نتیجه در پژوهش های داخل کشور نیز تا اندازه ای به دست آمده است.24 به هرحال، در حوزة تفاوت در دیدگاه های گروه های جمعیت شناختی مختلف در باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه محدودیت پژوهشی و خلأ دانش وجود دارد. به معنای دیگر، کسب بینش دقیق تر به نقش این متغیرها، به تحقیقات بیشتری نیاز دارد. این پژوهش نیز به همین منظور انجام شده است. فرضیه های پژوهش به شرح زیر است:

فرضیه 1: گروه های سنی مختلف در باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه با یکدیگر تفاوت دارند.

فرضیه 2: گروه های تحصیلی مختلف در باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه با یکدیگر تفاوت دارند.

فرضیه 3: گروه های شغلی مختلف در باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه با یکدیگر تفاوت دارند.

فرضیه 4: زنان و مردان در باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه با یکدیگر تفاوت دارند.

فرضیه 5: افراد مجرد و متأهل در باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه با یکدیگر تفاوت دارند.

روش

روش پژوهش حاضر، پس رویدادی است که در آن باور به دنیای عادلانه و ناعادلانة گروه های سنی، جنسی، تحصیلی، شغلی و وضعیت تأهل و مسکن با یکدیگر مقایسه شده است.

جامعة آماری پژوهش را همة زنان و مردان 16 سال به بالای ساکن شهر اصفهان در مناطق شمال، جنوب، شرق و غرب تشکیل داده اند. برآوردها نشان می دهد که در این مناطق چهارگانه، بیش از یک میلیون نفر شرایط شرکت در این پژوهش را داشته اند.

نمونة پژوهش حاضر را 1500 نفر تشکیل داده اند که 748 نفر از آنها مرد و 752 نفر آنها زن بوده اند. این تعداد گروه نمونه با استفاده از روش نمونه گیری چندمرحله ای از سطح خیابان ها و کوچه ها، به ویژه از طریق مراجعه به درب منازل نمونه گیری شده اند. شیوه نمونه گیری بدین صورت بوده است که تعدادی از دانشجویان به مثابه مجریان پرسش نامه از مناطق مختلف شهر اصفهان انتخاب شدند و سپس تعدادی پرسش نامه در اختیار آنها قرار گرفت تا در منطقة مسکونی خودشان آن را اجرا کنند. از هر منزل، حداکثر سه نفر که دارای شرایط سنی 16 سال به بالا بوده اند، برای پاسخ گویی به پرسش نامه های پژوهش انتخاب شدند. در مجموع، از هر خیابان اصلی بین 75 تا 80 نفر نمونه گیری شدند.

ابزار پژوهش

پرسش نامه مورد استفاده در پژوهش، پرسش نامة باور به دنیای عادلانه25 رابین و پپلاور26 بوده است. این پرسش نامه 20 سؤالی است و به تأیید فرنهام (2003)، پرکاربردترین پرسش نامه در حوزه سنجش باور به دنیای عادلانه است. به رغم ادعاهای اولیه رابین و پپلاو27 مبنی بر تک عاملی بودن این پرسش نامه، پژوهش های متعدد خارجی با استفاده از تحلیل عاملی اکتشافی28و تحلیل عاملی تأییدی29 نشان داده اند که این پرسش نامه دارای دو خرده مقیاس مستقل به نام های خرده مقیاس باور به دنیای عادلانه و خرده مقیاس باور به دنیای ناعادلانه است. آلفای کرونباخ کل پرسش نامه (به صورت 20 سؤال) در سطح پائینی است که این خود نیز مؤید ناهمسانی پژوهش های مطرح برای باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه است. گل پرور30 با استفاده از تحلیل عاملی سلسله مراتبی اکتشافی، در پایان به همان ترکیبی دست یافته است که پژوهشگران خارجی با نمونه های غیرایرانی به دست آورده اند. نتیجة این پژوهش ها بیانگر آن است که پرسش نامه رابین و پپلاو دو بعد مستقل باور به دنیای عادلانه با یازده پرسش و باور به دنیای ناعادلانه را با نه پرسش می سنجد. مقیاس پاسخ گویی این پرسش نامه در پرسش های مختلف31 به صورت پنج و هفت درجه ای (کاملاً مخالفم=1 تا کاملاً موافقم=5 برای مقیاس پنج درجه ای و کاملاً مخالفم=1 تا کاملاً موافقم=7 برای مقیاس هفت درجه ای) بوده است. در پژوهش حاضر نیز مقیاس پنج درجه ای برای پاسخ گویی استفاده شده است. شواهد مربوط به پایایی این پرسش نامه در پژوهش حاضر در جدول شمارة 1 آمده است.

جدول 1: پایائی پرسش نامه باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه در پژوهش حاضر

پرسش نامة باور به دنیای عادلانه رابین و پپلاو یک پرسش نامه خودسنجی است که به صورت خودگزارش دهی در حدود سه تا پنج دقیقه تکمیل می شود.

روش تجزیه و تحلیل داده ها

برای تحلیل آماری داده های حاصل از پرسش نامة پژوهش، از شاخص های توصیفی و استنباطی استفاده شد. برای مقایسة دو گروهی (جنسیت و وضعیت تأهل) از آزمون t گروه های مستقل و برای مقایسه بیش از دو گروه (بر حسب سن، تحصیلات، شغل) از تحلیل واریانس یک راهه و در صورت معناداری برای مقایسه جفتی از آزمون تعقیبی شفه استفاده شد. عملیات آماری مزبور با استفاده از نرم افزار آماری ـ رایانه ای SPSS انجام شده است.

یافته های پژوهش

در این بخش، یافته های حاصل از تحلیل داده ها به تفکیک ارائه شده است.

جدول 2: شاخص های توصیفی و نتایج تحلیل واریانس برای گروههای سنی مختلف

چنان که در جدول 2 دیده می شود، میانگین باور به دنیای عادلانه در گروه 51 سال و بالاتر (333/46) در بالاترین حد و پس از آن به ترتیب گروه های 41 تا 50 سال (326/44)، 31 تا 40 سال و تا بیست سال (216/42 و 217/42) و 21 تا 30 سال (849/41) قرار داشته اند. نتایج تحلیل واریانس انجام شده بیانگر آن است که بین باور به دنیای عادلانة گروه های سنی مختلف با یکدیگر تفاوت معناداری (01/0P<) وجود دارد. نتایج آزمون تعقیبی شفه در جدول 3 ارائه شده است. در باور به دنیای ناعادلانه، میانگین گروه 21 تا 30 سال در بالاترین حد (764/33) و به دنبال آن میانگین های گروه های سنی تا 20 سال (969/32)، 31 تا 40 سال (356/32)، 41 تا 50 سال (092/32) و 51 سال و بالاتر (666/31) قرار داشته است. نتایج تحلیل واریانس انجام شده دربارة باور به دنیای ناعادلانه نیز بیانگر آن است که بین باور به دنیای ناعادلانه گروه های سنی مختلف، تفاوت معنادار وجود دارد. نتایج آزمون تعقیبی این مواد نیز در جدول 3 ارائه شده است.

جدول 3: نتایج آزمون تعقیبی شفه در موارد معنادار در باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه در گروه های سنی مختلف

چنان که در جدول 3 دیده می شود، گروه 51 سال و بالاتر در مقایسه با گروه های سنی تا 20 سال، 21 تا 30 سال و 31 تا 40 سال دارای باور به دنیای عادلانه نیرومندتری می باشد. گروه 41 تا 50 سال نیز در مقایسه با گروه 21 تا 30 سال دارای باور به دنیای عادلانه نیرومندتری بوده اند؛ امّا در باور به دنیای ناعادلانه نیز گروه 21 تا 30 سال نسبت به دو گروه 31 تا 40 سال و 41 تا 50 سال دارای باور به دنیای ناعادلانه نیرومندتری بوده است. در جدول 4 شاخص های توصیفی و نتایج تحلیل واریانس گروه های تحصیلی مختلف در باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه ارائه شده است.

جدول 4: شاخص های توصیفی و نتایج تحلیل واریانس برای گروه های تحصیلی مختلف

چنان که در جدول 4 دیده می شود، در باور به دنیای عادلانه، بالاترین میانگین به گروه دارای تحصیلات ابتدایی (189/50) و پس از آن گروه راهنمایی (108/46)، فوق لیسانس و بالاتر (241/43)، دبیرستان تا دیپلم (232/43) و فوق دیپلم و لیسانس (044/41) قرار دارند. نتایج تحلیل واریانس انجام شده بیانگر آن است که بین باور به دنیای عادلانه گروه های تحصیلی مختلف تفاوت معناداری (01/0p<) وجود دارد. بنابراین، حداقل بین برخی گروه های تحصیلی در باور به دنیای عادلانه تفاوت وجود دارد که نتایج مقایسه ای جفتی در جدول 5 آمده است. در باور به دنیای ناعادلانه، بالاترین میانگین به گروه فوق لیسانس و بالاتر (919/34) و پس از آن به گروه فوق دیپلم و لیسانس (007/24)، دبیرستان تا دیپلم (072/32)، ابتدایی (837/31) و راهنمایی (012/30) تعلق داشته است. نتایج تحلیل واریانس انجام شده نیز بیانگر آن است که دست کم بین باور به دنیای ناعادلانة برخی گروه های تحصیلی تفاوت معنادار (01/0p<) وجود دارد که نتایج مقایسه جفتی آن را در جدول 5 مشاهده می کنید.

جدول 5: نتایج آزمون تعقیبی شفه در موارد معنادار در باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه در گروه های تحصیلی

چنا ن که در جدول پنج دیده می شود، گروه تحصیلی ابتدایی درمقایسه با گروه های تحصیلی راهنمایی، دبیرستان تا دیپلم، فوق دیپلم و لیسانس و فوق لیسانس و بالاتر دارای باور به دنیای عادلانه نیرومندتری هستند؛ امّا گروه راهنمایی و دبیرستان تا دیپلم نیز از گروه فوق دیپلم و لیسانس و فوق لیسانس و بالاتر دارای باور به دنیای عادلانه نیرومندتری هستند. در باور به دنیای ناعادلانه نیز گروه فوق دیپلم و لیسانس و فوق لیسانس و بالاتر نسبت به گروه راهنمایی دارای باور به دنیای ناعادلانه نیرومندتری بوده اند. همچنین گروه های فوق دیپلم و لیسانس و فوق لیسانس و بالاتر از گروه دبیرستان تا دیپلم نیز دارای باور به دنیای ناعادلانه نیرومندتری بوده اند. در جدول شش شاخص های توصیفی و نتایج تحلیل واریانس گروه های شغلی مختلف ارائه شده است.

جدول 6: شاخص های توصیفی و نتایج تحلیل واریانس گروه های شغلی مختلف

چنان که در جدول 6 مشاهده می شود، در باور به دنیای عادلانه، بالاترین میانگین به گروه دانشجو و محصل (013/44) اختصاص دارد و پس از آن، گروه شغلی خانه دار (206/43)، پزشک، دندانپزشک و استاد دانشگاه (18/43)، کارمند و فرهنگی (176/42)، آزاد (70/41) و کارگر و کشاورز (803/40) قرار داشته اند. نتایج تحلیل واریانس انجام شده نیز نشان می دهد که دست کم بین باور به دنیای عادلانه برخی گروه های شغلی تفاوت معنادار (01/0p<) وجود دارد. نتایج مقایسه های جفتی انجام شده در جدول 7 آمده است. در باور به دنیای ناعادلانه بیشترین میانگین به گروه شغلی آزاد (16/34) اختصاص دارد و به دنبال آن گروه کارمند و فرهنگی (52/33)، پزشک، دندانپزشک و استاد دانشگاه (51/33)، کارگر و کشاورز (50/33)، خانه دار (69/31) و دانشجو و محصل (59/31) قرار داشته اند. نتایج تحلیل واریانس نیز بیانگر آن است که لااقل بین باور به دنیای ناعادلانه برخی گروه های شغلی مختلف تفاوت معناداری (01/0p<) وجود دارد. نتایج مقایسه جفتی این موارد نیز در جدول 7 ارائه شده است.

جدول 7: نتایج آزمون تعقیبی شفه در موارد معنادار در باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه در گروه های شغلی

چنان که در جدول هفت دیده می شود، باور به دنیای عادلانه گروه شغلی دانشجو و محصل درمقایسه با گروه شغلی آزاد نیرومندتر بوده است؛ امّا در باور به دنیای ناعادلانه، گروه کارمند و فرهنگی نسبت به گروه دانشجو و محصل دارای باور نیرومندتری بوده اند. گروه شغلی آزاد نیز نسبت به گرو ه های شغلی خانه دار و دانشجو و محصل باور به دنیای ناعادلانه نیرومندتری داشته اند. در جدول هشت شاخص های توصیفی گروه نمونه مردان و زنان همراه با آزمون t ارائه شده است.

جدول 8: شاخص های توصیفی و نتایج آزمون t برای زنان و مردان

چنان که در جدول 8 مشاهده می شود، گروه نمونة مردان در باور به دنیای عادلانه دارای میانگین 025/43 و زنان دارای میانگین 118/42 بوده اند. نتایج آزمون t نیز بیانگر آن است که مردان درمقایسه با زنان دارای باور به دنیای عادلانه نیرومندتری هستند؛ امّا در باور به دنیای ناعادلانه میانگین زنان (856/32) و مردان (186/33) به یکدیگر نزدیک و با هم تفاوت معنادار (05/0P>) نداشته است. در جدول 9 شاخص های توصیفی و نتایج آزمون t گروه های وضعیت تأهل ارائه شده است.

جدول 9: شاخص های توصیفی و نتایج آزمون t برای گروه های وضعیت تأهل

چنان که در جدول 9 دیده می شود، گروه متأهل در باور به دنیای عادلانه دارای میانگین بالاتری (326/43 به 635/41 برای افراد مجرد) هستند و این تفاوت معنادار (01/0P<) است. بدین معنا که افرد متأهل درمقایسه با افراد مجرد دنیا را مکانی عادلانه تلقی می کنند؛ امّا در باور به دنیای ناعادلانه، گروه مجرد میانگین بالاتری (394/33 به 638/32 برای افراد متأهل) نسبت به افراد متأهل داشتند و این تفاوت معنادار (05/0P<) است. بنابراین، افراد مجرد درمقایسه با افراد متأهل، دنیا را مکانی ناعادلانه تر تلقی می کنند.

گفتنی است باور به دنیای عادلانه گروه های دارای وضعیت مسکن متفاوت نیز مقایسه شد؛ اما از آنجاکه در هیچ یک از ابعاد باور به دنیای عادلانه، و ناعادلانه تفاوت معناداری مشاهده نشد و از طرف دیگر ارائه نتایج موجب طولانی شدن مقاله می گشت، از ارائه نتایج مربوط به این حوزه خودداری شده است.

نتیجه گیری

شواهد حاصل از این پژوهش، تفاوت هایی را در حوزة تفاوت در نیرومندی باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه بین طبقات گروه های سنی، تحصیلی، شغلی، زنان و مردان و افراد مجرد و متأهل نشان داد. شواهد پژوهشی در داخل و خارج از کشور دربارة تفاوت در باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه در بین گروه های جمعیت شناختی مختلف، نتایج یکسان و باثباتی به همراه نداشته اند. البته پژوهش های خارجی و داخلی در این حوزه، درمقایسه با دیگر حوزه ها از لحاظ تعداد محدود بوده است. به همین دلیل، بررسی هایی از نوع پژوهش حاضر برای روشن تر شدن نقش متغیرهای جمعیت شناختی در باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه ضروری به نظر رسید. به هرحال در بین گروه های سنی مختلف، گروه های سنی بالاتر (41 تا 50 سال و 51 سال و بالاتر) نسبت به گروه های سنی پایین تر (17 تا 40 سال در قالب سه گروه سنی) دارای باور به دنیای عادلانه نیرومندتری بودند. نتایج حاصل از این پژوهش، با یافته های گزارش شده توسط گل پرور و عریضی (1387) مبنی بر اینکه گروه تا 21 سال نسبت به گروه سنی 42 سال و بالاتر دارای باور به دنیای عادلانه برای خود بالاتری بوده اند، ناهمسو است. این ناهمسویی بیشتر از آنجایی ناشی می شود که سنجش باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه، آن گونه که در گویه های مطرح در پرسش نامه رابین و پپلاو (1973 و 1975) مشخص است، برای شخص ماهیت اختصاصی ندارد؛ بلکه جنبه عمومی تر و تعمیم یافته تری دارد. در واقع، گروه های 41 سال به بالا شرایط عمومی دنیا را نه به صرف شخص آنها، نسبت به گروه های جوان تر عادلانه تر ارزیابی کرده اند. این ارزیابی به احتمال زیاد از مجموع تجارب و گسترش دیدگاه های گروه های مسن تر نسبت به گروه های جوان تر نشئت می گیرد. به عبارت دیگر، گروه های 41 سال و بالاتر، با گذر ایام به تدریج تمایل بیشتری به ارزیابی وقایع و رخدادها از جوانب مختلف می کنند و بر اثر این توجه چندجانبه و تجارب خرد و کلان متفاوت، به احتمال زیاد به این نتیجه گیری می رسند که بسیاری از وقایع و اتفاقات حاصل ویژگی ها و رفتارهای خود آنهاست. همین امر، زمینة داوری معطوف به رعایت عدل و انصاف را در آنها بالا می برد.

در بین گروه های تحصیلی مختلف نیز افراد دارای تحصیلات پایین تر در مقایسه با گروه های تحصیلی بالاتر باور به دنیای عادلانه نیرومندتری داشتند. بدین معنا که دیگر افراد دارای تحصیلات پایین تر، دنیا را کمتر ناعادلانه ارزیابی کرده اند. یافته های این بخش از پژوهش حاضر با یافته های گل پرور و عریضی (1387) مبنی بر اینکه گروه تحصیلی لیسانس نسبت به گروه تحصیلی راهنمایی و فوق دیپلم دارای باور به دنیای عادلانه برای خود پایین تری هستند، همسویی دارد. تحصیلات از لحاظ نظری تا اندازه ای می تواند انتظارآفرین باشد؛ یعنی افراد با گذر از رتبه های تحصیلی پایه و با پشت سر گذاشتن رتبه های تحصیلی عالی، به علت گسترش دامنة اطلاعات و تا اندازه ای مهارت ها و توانایی هایشان، انتظار دستیابی به نتایجی بهتر از آنچه را که پیش از تحصیلات عالی داشته اند، پیدا می کنند. چنان که این انتظار برآورده نشود، به احتمال زیاد افراد به سمت تلقی کردن دنیا به منزلة مکان ناعادلانه سوق داده می شوند. به هرحال شواهد حاصل از این پژوهش، گروه های تحصیلی بالاتر بر این باور بوده اند که دنیایی که در آن زندگی می کنند، چندان عادلانه نیست.

در گروه های شغلی، گروه های محصل و دانشجو به طور جدی نسبت به گروه شغلی آزاد، و گروه کارمند و فرهنگی نیز نسبت به گروه محصل و دانشجو، دارای باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه نیرومندتری بوده اند. همچنین گروه شغلی خانه دار درمقایسه با گروه شغلی آزاد، باور به دنیای ناعادلانه ضعیف تری داشته اند. در پژوهش گل پرور و عریضی (1387) گروه های شغلی کارگر و راننده از گروه های شغلی دانشجو و محصل و کارمند و فرهنگی و حتی آزاد باور به دنیای عادلانه ضعیف تری داشته اند. بر همین اساس، یافته های این پژوهش با یافته های پژوهش یاد شده تا اندازه ای همسوست. به طور کلی، شغل و شرایط شغلی افراد از چند مسیر قادر به تأثیر بر باور به دنیای عادلانه برای افراد است. نکتة اصلی تناسب بین دشواری شرایط شغل با دستارودهای حاصل از آن (اعم از مادی و معنوی) است. هر چه این تناسب بیشتر باشد، تمایل افراد به تلقی شرایط دنیا به مثابه مکانی سرشار از عدالت بالا می رود. اینکه در دورة زمانی پژوهش حاضر، گروه شغلی آزاد و کارمند و فرهنگی نسبت به گروه شغلی محصل و دانشجو دنیا را کمتر عادلانه و حتی ناعادلانه ارزیابی کرده اند، به احتمال زیاد به تناسب نداشتن شرایط شغل و عایدات آنها با تلاش و تجربة لازم برای این مشاغل مربوط می شود. البته این تبیین به احتمال زیاد به مقاطع یا دوره های زمانی خاص مربوط می شود. به هرحال، هرچه دشواری و سختی کار برای افراد مسئله آفرین شود و به دنبال آن دستاوردها نیز رضایت بخش نباشند، شغل افراد به خوبی می تواند بر باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه در افراد تأثیر بگذارد.

در مقایسه گروه زنان و مردان نیز مشخص شد که مردان تا اندازه ای نسبت به زنان دارای باور به دنیای عادلانه نیرومندتری هستند. یافته های این پژوهش با یافته های پژوهش گل پرور و عریضی (1385)، اوکونور و همکاران (1996) همسوست؛ امّا با یافته های درم و استاورز (1998) و گل پرور و عریضی (1387) همسو نیست. شواهد مربوط به تفاوت در باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه در بین زنان و مردان، یکی از چالش انگیز ترین یافته های پژوهشی به شمار می آید. تفاوت موجود در پژوهش حاضر، در حد ضعیفی است؛ افزون بر اینکه در باور به دنیای عادلانه در قالب امتیازهای کلی بین زنان و مردان، به احتمال زیاد تفاوت وجود ندارد و اگر هم وجود داشته باشد، در حد ضعیفی است. به هرحال، پژوهشگران پژوهش حاضر همسو با محققانی چون بروکنر و آدسیت (1986)، لونتال و لین (1970) و گل پرور (1385) بر این باورند که در سطح جزئی و بر مبنای دلایل متفاوت، بین زنان و مردان از نظر چرایی توجه به عدالت تفاوت هایی وجود دارد. بخشی از این چرایی، گاهی در برخی پژوهش ها موجب تفاوت در باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه بین زنان و مردان می شود.

در آخرین بخش از یافته های پژوهش مشخص شد که افراد مجرد درمقایسه با افراد متأهل دنیا را مکانی ناعادلانه تر تلقی کرده اند. گل پرور و عریضی (1387) با استفاده از ابزاری متفاوت از ابزار پژوهش حاضر که باور به دنیای عادلانه برای خود و دیگران را (نه باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه عمومی را) بین افراد مجرد و متأهل می سنجد، تفاوتی به دست نیاوردند. تلقی دنیا به منزلة مکانی ناعادلانه (یا دارای عدالت کمتر) از طرف افراد مجرد، ممکن است از دیدگاه های کمتر محافظه کارانه و گرایش به کمال گرایی بیشتر آنها نشئت بگیرد؛ زیرا نسبت قابل توجهی از افراد مجرد، به احتمال زیاد از افراد متأهل دارای سنین پایین تری هستند. در واقع، بیشتر افراد مجرد در پژوهش حاضر یا در سنین نوجوانی و یا جوانی بوده اند. به هرحال، با گسترش تعداد پژوهش های معطوف به نقش متغیرهای جمعیت شناختی در باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه، برای نتیجه گیری دقیق تر محققان علاقه مند باید یافته های این پژوهش ها را از طریق فراتحلیل بررسی کنند. البته باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه در پژوهش حاضر به صورت عمومی و نه بر مبنای شخص خود یا دیگران اندازه گیری شده است. از این روی، باید در تفسیر نتایج احتیاط شود. همچنین تفسیرهای معطوف به چرایی تفاوت بین گروه های جمعیت شناختی مختلف، جنبه نسبی (و نه مطلق) دارد که باید به آن توجه شود.

منابع

ـ سجادیان، ایلناز و گل پرور، محسن، «روابط ساده و چندگانه باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه با وضعیت روانی افراد»، روان شناسی معاصر، ش 1(3)، 1387، ص 42-33.

ـ گل پرور، محسن، «تفاوت زنان و مردان در ارتباطات جهت گیری ارزشی شخصی و علاقه مندی به پول با باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه». علوم تربیتی و روان شناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان، ش 5، اسفند، 1385، ص 62-45.

ـ گل پرور، محسن، «ساختار عاملی پرسش نامه رابین و پپلاو: تمایزی بر باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه»، مقاله در مرحله چاپ در فصلنامه روان شناسی و دین، 1388.

ـ گل پرور، محسن، و دیگران، «رابطه بین باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه با پرخاشگری»، روان شناسان ایرانی، ش 18، زمستان، 1387، 136-127.

ـ گل پرور، محسن و جوادی، سارا، «الگوی ارتباطی بین باور به دنیای عادلانه برای خود و دیگران با شاخص های بهداشت روانی: الگوی معادلات ساختاری»، اصول بهداشت روانی، ش 8، تیر، 1386، 122-109.

ـ گل پرور، محسن و عریضی، حمیدرضا، «مقایسه نگرش زنان و مردان اصفهانی نسبت به دنیای عادلانه برای زنان و مردان»، پژوهش زنان، ش 16، زمستان، 1385، ص 114-95.

ـ گل پرور، محسن و عریضی، حمیدرضا، «مقایسه باورهای دنیای عادلانه برای خود و دیگران بر مبنای متغیرهای جنسیت، وضعیت تأهل، تحصیلات، شغل و وضعیت مسکن» پژوهش نامه تربیتی، ش 16، پاییز، 1387، ص 158-129.

ـ گل پرور، محسن و دیگران، «رابطه باور به دنیای عادلانه برای خود و دیگران با سلامت عمومی، رضایت از زندگی، عاطفه مثبت و منفی و افکار خودکار»، دانش و پژوهش در روان شناسی، ش 9(32)، بهار، 1386، 68-39.

-Brockner, J., & Adsit, L, The moderating impact of sex on the equity satisfaction relationship: A field study. Journal of Applied Psychology, 71, 1986, P.585-590.

-Callan, M.J, & Others, Foregoing the labor for the fruits: The effect of just world threat on the desire for immediate monetary rewards. Journal of Experimental Social Psychology, 45, 2009, P.246-249.

-Christopher, A.M, Protestant ethic ideology: its multifaceted relationships with just world beliefs, social dominance orientation, and right-wing authoritarianism. Personality and Individual Differences, 45, 2008, P.473-477.

-Dalbert, C, A just and an unjust world: structure and validity of different world beliefs. Personality and Individual Differences, 30, 2001, P.561-577.

-Durm, M., & Stowers, D, Just world beliefs and irrational beliefs: a sex difference? Psychological Reports, 83, 1998, P.328-330.

-Furnham, A, Belief in a just world: Research progress over the past decade. Personality and Individual Differences, 34, 2003, P.795-817.

-Furnham, A., & Procter, E, Belief in a just world: review and critique of the individual difference literature. British Journal of Social Psychology, 28, 1989, P.365-384.

-Hafer, C, Investment in long-term goals and commitment to just means drive the need to believe in a just world. Personality and Social Psychology Bulletin, 26, 2000, P.1059-1073.

-Kulik, C.T., & Others, Understanding gender differences in distributive and procedural justice. Social Justice Research, 9, 1996, P.351-369.

-Lerner, M.J, The justice motive: some hypotheses as to it origins and forms. Journal of Personality, 45, 1977, P.1-32.

-Lerner, M.J., Miller, D.T, Just world research and the attribution process: looking back and ahead. Psychological Bulletin, 85, 1989, P.1030-1051.

-Leventhal, G.S., & Lane, D.W, Sex, age, and equity behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 15, 1970, P.312-316.

-Long, G.T., & Lerner, M.J, Deserving the personal contract, and altruistic behavior by children. Journal of Personality and Social Psychology, 29, 1974, P.551-556.

-Loo, R, Belief in a just world: support for independent just world and unjust world dimensions. Personality and Individual Differences, 33, 2002, P.703-711.

-O'Connor, W., Morrison, T., McLead, L., & Aderson, D, A meta-analytic reriew of the relationship between gender and belief in a just world. Journal of Social Behavior and Personality, 11, 1996, P.141-148.

-Rubin, Z., & Peplau, A, Belief in a just world and reactions to another's lot. Journal of Social Issues, 22, 1973, P.73-93.

-Rubin, Z., & Peplau, A, Who believes in a just world? Journal of Social Issues, 31, 1975, P.65-89.

* استادیار دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی، دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان (اصفهان)

** کارشناسی ارشد روان شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان (اصفهان) دریافت: 11/7/88 ـ پذیرش: 15/11/88.

1. Just world theory

2 Lerner, M.J., Miller, D.T, Just world research and the attribution process: looking back and ahead. Psychological Bulletin, 85, 1030-1051.

3. محسن گل پرور، و دیگران، «رابطه بین باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه با پرخاشگری»، روان شناسان ایرانی، ش 18، ص 136-127.

4. Belief in on unjust world.

5. Rubin, Z., & Peplau, A, Who believes in a just world? Journal of Social Issues, 31, 65-89.

6. Construct

7. Dalbert, C & Oders, A just and an unjust world: structure and validity of different world beliefs. Personality and Individual Differences, 30, 561-577.

8. Furnham, A., & Procter, E, Belief in a just world: review and critique of the individual difference literature. British Journal of Social Psychology, 28, 365-384.

9. ایلناز سجادیان و محسن گل پرور، «روابط ساده و چندگانه باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه با وضعیت روانی افراد»، روانشناسی معاصر، ش 1(3)، ص 42-33.

10. گل پرور، محسن و عریضی، حمیدرضا، «مقایسه باورهای دنیای عادلانه برای خود و دیگران بر مبنای متغیرهای جنسیت، وضعیت تأهل، تحصیلات، شغل و وضعیت مسکن» پژوهش نامه تربیتی، ش 16، ص 158-129.

11 Hafer, C, Investment in long-term goals and commitment to just means drive the need to believe in a just world. Personality and Social Psychology Bulletin, 26, 1059-1073. / Christopher, A.M., & Others, Protestant ethic ideology: its multifaceted relationships with just world beliefs, social dominance orientation, and right-wing authoritarianism. Personality and Individual Differences, 45, 473-477.

12 O’Connor, W & Others, A meta-analytic reriew of the relationship between gender and belief in a just world. Journal of Social Behavior and Personality, 11. P.141-148.

13. Durm, M., & Stowers, D, Just world beliefs and irrational beliefs: a sex difference? Psychological Reports, 83, 328-330.

14 محسن گل پرور، «تفاوت زنان و مردان در ارتباطات جهت گیری ارزشی شخصی و علاقه مندی به پول با باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه». علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان، ش 5، ص 62-45.

15 محسن گل پرور، و حمید رضا عریضی، «مقایسه باورهای دنیای عادلانه برای خود و دیگران بر مبنای متغیرهای جنسیت، وضعیت تأهل، تحصیلات، شغل و وضعیت مسکن» پژوهش نامه تربیتی، ش 16، 158-129.

16 همان.

17. Kulik, C.T., Ling & Others, Understanding gender differences in distributive and procedural justice. Social Justice Research, 9, 351-369.

18. Self-interest

19. Egocentric bias

20. Furnham, A, Belief in a just world: Research progress over the past decade. Personality and Individual Differences, 34, 795-817.

21 گل پرور، محسن، «تفاوت زنان و مردان در ارتباطات جهت گیری ارزشی شخصی و علاقه مندی به پول با باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه»، علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان، ش 5، ص 62-45.

22. Brockner, J., & Adsit, L, The moderating impact of sex on the equity satisfaction relationship: A field study. Journal of Applied Psychology, 71, 1986, P.585-590.

23. Leventhal, G.S., & Lane, D.W, Sex, age, and equity behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 15, 312-316.

24. گل پرور، محسن، «تفاوت زنان و مردان در ارتباطات جهت گیری ارزشی شخصی و علاقه مندی به پول با باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه»، علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان، ش 5، ص 62-45.

25. Just world beliefs questionnaire

26. Rubin, Z, & Peplau, A, Who believes in a just world? Journal of Social Issues, 31, P.65-89.

27 Rubin, Z., & Peplau, A, Belief in a just world and reactions to another’s lot. Journal of Social Issues, 22, P.73-93.

28. Exploratory factor analysis

29. Confirmatory factor analysis

30 گل پرور، محسن، «ساختار عاملی پرسش نامه رابین و پپلاو: تمایزی بر باور به دنیای عادلانه و ناعادلانه». مقاله در مرحله چاپ در فصلنامه روانشناسی و دین.

31. Loo, R, Belief in a just world: support for independent just world and unjust world dimensions. Personality and Individual Differences, 33, 703-711 / Furnham, A., & Procter, E, Belief in a just world: review and critique of the individual difference literature. British Journal of Social Psychology, 28, 365-384.