سال سوم، شماره سوم، پاییز 1389، ص 93 ـ 106
Ravanshenasi-va- Din, Vol.3. No.3, Fall 2010

ابعاد جهت گیری مذهبی
و مرزهای ارتباطی خانواده: یک همبستگی بنیادی

احمدرضا کیانی*/ کیومرث فرحبخش**/ مسعود اسدی***/ اصغر شیرعلی پور****

چکیده

پ‍ژوهش حاضر با هدف بررسی رابطة ابعاد جهت گیری مذهبی با مرزهای ارتباطی خانواده صورت گرفته است. جامعة آماری این پژوهش را کلیة خانواده های ساکن در شهرستان نکا تشکیل می دهند. گروه نمونه شامل 100 زوج بود که به روش نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای تصادفی انتخاب شدند. ابزار پژوهش پرسشنامة «ابعاد جهت گیری مذهبی، بهرامی احسان1381» و پرسشنامة محقق ساخته «مرزهای ارتباطی خانواده» بودند. ضریب پایایی پرسشنامه ابعاد چهت گیری بین 91/0و 85/0 گزارش شده است و ضریب پایایی پرسشنامه مرز های ارتباطی خانواده 67/0 به دست آمد. برای تجزیه و تحلیل داده ها از ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل چندمتغیری همبستگی بنیادی استفاده شد. نتایج نخستین همبستگی بنیادی نشان داد که با افزایش مذهب گرایی و ارزنده سازی و کاهش سازمان نیافتگی، تنیدگی مرزهای بیرون خانواده و مرزهای بهنجار درون خانواده کاهش می یابند. همچنین نتایج دومین همبستگی بنیادی نشان داد که با افزایش مذهب گرایی و ارزنده سازی مذهبی، تنیدگی مرزهای درون و بیرون خانواده، گسستگی مرزهای درون خانواده و مرزهای بهنجار درون خانواده کاهش می یابند.

کلید واژه ها: جهت گیری مذهبی، مرزهای ارتباطی، خانواده.

مقدمه

خانواده چیزی بیش از مجموعه افرادی است که در یک فضای مادی و روانی خاص به سر می برند. خانواده یک نظام اجتماعی و طبیعی است که مجموعه ای قواعد و اصول را ابداع، و برای اعضای خود نقش های متنوعی تعیین می کند1. خانواده درمانیِ ساختاری فرض می کند که خانواده ها یک الگوی ارتباطی قابل ملاحظه با دیگران دارند و از این رو، می توان تعامل خرده سیستمی متفاوتی از قبیل زیرمجموعه والدینی، زیرمجموعه برادر ـ خواهری را مشاهده کرد2. خرده سیستم ها، زیرمجموعه های درون الگوی بزرگ تر خانواده اند که هر یک نقش خاص خود را دارند که باید انجام دهند. مرزهای قابل تعریفی بین این زیرمجموعه ها وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد.3 از دیدگاه خانواده درمانی ساختاری که بر نظریة سیستم ها مبتنی است، مرز ها خطوط نامرئی هستند که افراد یا زیرمنظومه ها را از نظر روانی از هم جدا می کنند4 و به تشکیل زیرسیستم های خانواده می انجامند.5 مرزهای درون خانواده از لحاظ انعطاف پذیری یا نفوذپذیری با یکدیگر تفاوت دارند، و میزان دسترسی به هر خرده نظام، ماهیت و فراوانی ارتباط و تماس میان اعضای خانواده را تعیین می کند. نوع مرزها در روابط بین اعضای خانواده تأثیر دارند.6

بر طبق دیدگاه خانواده درمانی ساختاری، مرزها می توانند، گسسته، درهم تنیده و بهنجار باشند. در مرزهای گسسته یا خشک، ساختارِ سالم، نظم یا قدرت دیده نمی شود، و پیوند بین اعضای خانواده ضعیف است7. اعضای خانواده های با مرز گسسته، ممکن است مستقلانه عمل کنند، اما گرفتار یک احساس استقلال مسخ شده اند و از فقدان حس وفاداری و تعلق و قابلیت بهم وابستگی و طلب حمایت مورد نیاز رنج می برند.8 در این خانواده ها روابط بین افراد بسیار خشک و سخت است و رفتارهای اعضا روی هم تأثیر کمی دارد.9 مرزهای درهم تنیده به شدت گنگ و نامتمایزند. بنابراین به سادگی از سوی سایر اعضای خانواده مورد تجاوز قرار می گیرند و مرزهای هر خرده نظام در خانواده های به هم تنیده، در حدی ناچیز تفکیک شده است و به سادگی می توان از آن عبور کرد.10 رفتار یک عضو خانواده بی درنگ روی دیگران اثر می گذارد، و استرس یکی از افراد شدیداً از مرزها عبور می کند و به سرعت در سایر زیر منظومه ها منعکس می شود.11 در مرزهای بهنجار یا واضح، هریک از خرده نظام ها در عین اینکه مستقل از هم عمل می کنند، با هم متحدند. اعضای هر خرده نظام در عملکرد خرده نظام دیگر مداخله نمی کنند و سلسله مراتب قدرت در خانواده برقرار می باشد12. یکی از عوامل مؤثر در تعیین نوع مرزهای درون خانواده، مذهب و جهت گیری مذهبی است.

مذهب سیستم سازمان یافته ای از باورها شامل مشارکت، سنت، ارزش های اخلاقی، رسومات، مشارکت در یک جامعه دینی برای اعتقاد راسخ تر به خدا یا یک قدرت برتر است13. جهت گیری مذهبی به منزلة مرجعیت بخشیدن به ساختار روابط و مناسبات انسان در تمام ابعاد آن، در پرتو رابطه انسان با خدا تعریف شده است14. باورهای مذهبی شیوه های مؤثری برای مقابله با مصائب، تجارب دردناک و نشانه های بیماری است و همچنین در زمان مشکلات و ناراحتی ها بر چگونگی روابط انسانی اثر می گذارد15. باورهای مذهبی اعضای یک خانواده می تواند بر شیوة ارتباط آنها با یکدیگر و حفظ جایگاه و مرزهایی که بین اعضای خانواده وجود دارد، تأثیر زیادی داشته باشد.16

بین مذهب و خانواده رابطه ای دوطرفه وجود دارد؛ اعمال و عقاید مذهبی می توانند نیروی تازه ای به خانواده و اعضای آن ببخشند و به ترتیب مشارکتشان را در تجارب معنوی بیشتر و ایمان اعضا را قوی تر کنند. به علاوه، اعمال و باورهای مذهبی ناگوار و ناراحت کننده می تواند به خانواده و اعضایش و روابط آنها آسیب وارد کند17. تحقیقات نشان داده است که مذهب در چگونگی روابط بین اعضای خانواده تأثیر دارد و جهت گیری مذهبی تا حد زیادی تعیین کنندة نوع روابط بین اعضای خانواده است18 و به عنوان بخش مکمل و یکپارچة یک ازدواج تلقی می گردد19. برای مثال در پژوهش اروین(2008) مشخص گردید که مذهب همبستگی معناداری با روابط اعضا در خانواده دارد. تحقیقاتی که آثار اَعمال و باورهای مذهبی و درگیری جمعی را روی عملکرد خانواده، شیوه های والدینی، پویایی های خانواده و پیوندهای بین نسلی بررسی می کنند، در حال افزایش است. محققان پی بُرده اند که حوزة وسیعی از سنت های دینی مطابق با خانواده های معاصر است.20 با این حال پژوهشی که به طور مستقیم نقش مذهب و جهت گیری مذهبی را در نوع و شکل گیری مرزهای خانواده در کانون بررسی قرار داده باشد، یافت نشد. با توجه به اینکه جامعة ایران جامعه ای مذهبی شناخته می شود و از آنجا که مذهب و ابعاد جهت گیری مذهبی در روابط بین اعضای خانواده نقش مهمی را ایفا می کنند، پرداختن به نقش مذهب در روابط خانوادگی ضروری به نظر می رسد. بنابراین، هدف پژوهش حاضر، بررسی رابطه ابعاد جهت گیری مذهبی با مرزهای ارتباطی خانواده است. بر این اساس پرسش های پژوهش حاضر عبارت اند از: 1- آیا بین مؤلفه های جهت گیری مذهبی (مذهب گرایی، سازمان نیافتگی، ارزنده سازی و کامجویی) و مؤلفه های مرزهای ارتباطی خانواده (تنیدگی مرزهای بیرون از خانواده، تنیدگی مرزهای درون خانواده، گسستگی مرزهای بیرون خانواده، گسستگی مرزهای درون خانواده، بهنجاری مرزهای بیرون خانواده و بهنجاری مرزهای درون خانواده ) رابطه وجود دارد؟ 2. هریک از مؤلفه های جهت گیری مذهبی به چه میزان مؤلفه های مرزهای ارتباطی خانواده را تبیین می کنند؟

روش شناسی پژوهش

جامعة آماری، نمونه و روش نمونه گیری

پژوهش حاضر در چار چوب یک طرح غیر آزمایشی، از نوع همبستگی انجام شده است. جامعة آماری این پژوهش کلیة خانواده های ساکن در شهرستان نکاست؛ خانواده هایی که بین والدین آنها بین 25 تا 50 ساله و دارای فرزند بودند. نمونة مورد نظر شامل 100 خانواده بود که به روش نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای تصادفی انتخاب شدند و مورد آزمون قرار گرفتند. روش نمونه گیری بدین شکل بود که با مراجعه به شهرداری نکا و تهیة نقشه خیابان ها، هر خیابان به عنوان یک خوشه در نظر گرفته شد. سپس از هر خوشه 5 خوشه به صورت تصادفی انتخاب شد و از هر خوشه 20 خانواده که ویژگی مورد نظر را را دارا بودند، انتخاب شدند. بدین ترتیب از بین خوشه ها 100 خانواده انتخاب شدند و به پرسشنامه های مربوط به پژوهش پاسخ دادند. گفتنی است که پیش از تکمیل پرسشنامه های مورد نظر توسط آزمودنی ها، پژوهشگران توضیحاتی در زمینة هدف پژوهش و شیوة تکمیل مقیاس­های به کار برده شده برای آزمودنی­ها ارائه کردند. برای بررسی داده ها از میانگین، انحراف معیار، همبستگی پیرسون و همبستگی بنیادی با استفاده از نرم افزار SAS استفاده شد. تحلیل همبستگی بنیادی رابطة دو مجموعه متغیر را در یک گروه بررسی می کند.21 قبل از تحلیل داده ها، پیش فرض های تحلیل واریانس چندمتغیری، بررسی و نتایج چولگی و کشیدگی متغیرها نشان داد که توزیع نمره های آزمون ها نرمال است. مجموعه متغیر های پیش بین را چهار متغیر (مذهب گرایی، سازمان نیافتگی، ارزنده سازی و کامجویی) و مجموعه متغیر های ملاک را شش متغیر (تنیدگی مرزهای بیرون از خانواده، تنیدگی مرزهای درون خانواده، گسستگی مرزهای بیرون خانواده، گسستگی مرزهای درون خانواده، بهنجاری مرزهای بیرون خانواده و بهنجاری مرزهای درون خانواده)، تشکیل می دهند.

ابزار سنجش

1. مقیاس جهت گیری مذهبی: این مقیاس را بهرامی احسان ساخته و دارای 64 ماده است که آزمودنی ها به هریک از مواد بر اساس مقیاس لیکرتی از «هرگز» تا «کاملاً درست» پاسخ می دهند. این مقیاس شامل چهار خرده مقیاس می شود که هر یک از خرده مقیاس ها ابعاد متفاوتی را می سنجد. این چهار خرده مقیاس عبارت اند از: 1. جهت گیری مذهبی یا مذهب گرایی با 28 گویه؛ 2. سازمان نیافتگی مذهبی با 19گویه؛ 3. ارزنده سازی مذهبی با 9 گویه؛ 4. کامجویی با 8 گویه. این مقیاس را بهرامی احسان (1381) در ایران هنجاریابی کرده است و ضریب پایایی این فرم بین 91/0و 85/0 گزارش شده است. همچنین روایی محتوایی و سازه آن نیز بررسی و تأیید شده است. به منظور ارزیابی روایی محتوایی مقیاس مواد آماده شده به 50 روحانی عرضه شد که آنها مقیاس را واجد روایی محتوایی مطلوب ارزیابی کردند. به منظور بررسی روایی سازه و نیز تحلیل ساختار های عاملی آزمون، روش تحلیل عاملی با استفاده از تحلیل مؤلفه های اصلی و در چرخش با استفاده از روش مایل مستقیم، تحلیل تکرار شد. نتایج به دست آمده نشان داد که مقیاس از چهار عامل اشباع شده است. در پژوهشی میزان مقیاس معبد گلزاری به عنوان ملاک انتخاب و میزان همگرایی مقیاس جهت گیری مذهبی با آن بررسی شد. نتایج از همبستگی بسیار بالای این دو آزمون در تمام زمینه ها حکایت داشت.22

2. پرسشنامة مرزهای ارتباطی خانواده: مقیاس مرزهای ارتباطی را مؤلفان پژوهش حاضر، برای سنجش سه نوع مرز ارتباطی درهم تنیده، بهنجار و گسسته در درون خانواده و سه نوع مرز ارتباطی درهم تنیده، بهنجار و گسسته خانواده با محیط بیرون تهیه کرده اند. در این پرسش نامه 15 سؤال برای اندازه گیری مرزهای درون خانواده و 15 سؤال برای اندازه گیری مرزهای خانواده با محیط بیرون طراحی شده است. برای اندازه گیری سه نوع مرز درون خانواده، 5 سؤال به هم تنیدگی مرزهای درون خانواده، 5 سؤال بهنجار بودن مرزهای درون خانواده و 5 سؤال گسستگی مرزهای درون خانواده را اندازه گیری می کند. در مورد مرزهای خانواده با محیط بیرون هم به همین شیوه عمل می شود و برای اندازه گیری هر بعد 5 سؤال در نظر گرفته شده است. بنابراین، این آزمون 6 بُعد را می سنجد. در اجرای مقدماتی پرسشنامه مورد نظر همراه با پرسش نامة «ابزار سنجش خانواده»، روی 40 نفر اجرا شد و سؤالات نامناسب حذف و متن سئوالاتی که از نظر آزمودنی ها مشکل داشت، اصلاح گردید. پس از حذف سؤالات نامناسب ضریب آلفای پرسشنامه با سؤالات باقی مانده محاسبه شد. این ضریب برای کل مقیاس 67/0، برای مقیاس مرزهای بیرون خانواده، مرزهای درون خانواده، مرزهای بهنجار درون خانواده، گسستگی مرزهای بیرون خانواده، گسستگی مرزهای درون خانواده، مرزهای بهنجار بیرون خانواده، به ترتیب 72/0، 51/0، 52/0، 56/0، 67/0 و 54/0 به دست آمد. همچنین ضریب همبستگی کل پرسشنامه با پرسشنامه «سنجش عملکرد خانواده» 68/0 محاسبه شد که نشان دهنده روایی همگرای قابل قبولی است.23

یافته ها

جدول 1- میانگین، انحراف استاندارد و ضرایب همبستگی متغیرهای پژوهش

^**P<0/01

نتایج جدول شماره (1) نشان می دهد که بین مذهب گرایی با تنیدگی مرزهای درون خانواده و مرزهای بهنجار درون خانواده، همبستگی منفی معنادار وجود دارد(01/0 P< ). سازمان نیافتگی با تنیدگی مرزهای بیرون از خانواده، همبستگی منفیِ معنادار و با مرزهای بهنجار درون خانواده، همبستگی مثبتِ معنادار دارد(01/0 P< ). بین ارزنده سازی مذهبی با تنیدگی مرزهای درون خانواده و مرزهای بهنجار درون خانواده، همبستگی منفیِ معنادار و با گسستگی مرزهای بیرون خانواده، همبستگی مثبتِ معنادار وجود دارد(01/0 P< ). بین کامجویی با گسستگی مرزهای بیرون خانواده همبستگی منفی معنادار وجود دارد(01/0 P<).

در جدول شماره (2) نتایج تحلیل واریانس چندمتغیری بر روی مجموعه متغیر های ملاک ارائه شده است. نتایج معنادار هر سه آماره نشان می دهد که بین مؤلفه های مرز های ارتباطی خانواده با سطح احتمال 99 درصد رابطه معناداری وجود دارد (01/0 P< ). در نتیجه از تحلیل های چندمتغیری استفاده شد.

جدول2- خلاصة تحلیل واریانس چند متغیره بر روی مجموعه متغیر های ملاک

برای بررسی اینکه متغیر های پیش بین به چه میزان متغیر های ملاک را تبیین می کنند، از همبستگی بنیادی استفاده شد که نتایح آن در جدول شماره (3) آمده است.

جدول3- جدول خلاصة ابعاد همبستگی بنیادی

نتایج تحلیل همبستگی بنیادی برای دانشجویان در جدول شمارة (3) نشان می دهد که از 4 ریشة بنیادی، 2 ریشة بنیادی از لحاظ آماری معنادار است. مقدار همبستگی بنیادی و درصد تبیین بین مجموعه متغیرهای ملاک و پیش بین برای هر دو بُعد به ترتیب 43/0و33/0 می باشد. این نتیجه نشان می دهد به ترتیب 19 و 11 درصد از واریانس متغیرهای ملاک توسط پیش بین تبیین می شود.

نتایج تحلیل همبستگی بنیادی برای ابعاد معنادار، در جدول شمارة 4 و شکل شمارة (1) ارائه شده است. ملاک 30/0 به عنوان نمرة برش برای بارگذاری در نظر گرفته شد24 و بارهای مؤلفه های بیش از 30/0 برای شناسایی روابط بین متغیرها بررسی شدند.

جدول 4- نتایج بارهای بنیادی نمره های مؤلفه های جهت گیری مذهبی و مرزهای ارتباطی خانواده بر متغیر های بنیادی

بر اساس نتایج تحلیل همبستگی بنیادی در جدول شمارة (3) برای نخستین بُعد بنیادی، لامبدای ویلکز () مساوی 657/0 و 57/3 = F در سطح01/0 معنادار شد. چنان که جدول شمارة (4) نشان می دهد، در الگوی همبستگی به دست آمده در این مرحله از تحلیل برای تغییرات پیش بین از طریق بارهای بنیادی مثبت، مذهب گرایی (29 % واریانس)، ارزنده سازی مذهبی (15% واریانس) و بارهای بنیادی منفی سازمان نیافتگی (92% واریانس) و برای تغییرات ملاک به واسطة ضرایب مثبت، تنیدگی مرزهای بیرون خانواده (22 % واریانس)، گسستگی مرزهای بیرون خانواده (09 % واریانس) و بارهای بنیادی منفی، بهنجاری مرزهای بیرون خانواده (58% واریانس) مشخص گردید. علاوه برآن با توجه به جدول شمارة (4)، سازمان نیافتگی (96/0-) از متغیرهای پیش بین و بهنجاری مرزهای درون خانواده (75/0-) از متغیر های ملاک بیشترین نقش را در ایجاد نخستین همبستگی بنیادی داشته است.

وقتی که مذهب گرایی همراه با ارزنده سازی مذهبی، به طور کامل از سازمان نیافتگی جدا می شود، رابطه قوی منفی با بهنجاری مرز های درون خانواده پدید می آید. متغیر مرز های ارتباطی حاصل ترکیب خطی مرزهای بهنجار درون خانواده به صورت منفی است. متغیر مذهب گرایی نیز حاصل ترکیب خطی ارزنده سازی مذهبی و مذهب گرایی به صورت مثبت و سازمان نیافتگی به صورت منفی است.

بر اساس نتایج تحلیل همبستگی بنیادی در جدول شمارة (3) برای دومین بُعد بنیادی، لامبدای ویلکز() مساوی 811/0 و 76/2 = F در سطح 01/0 معنادار شد. از این نظر دومین همبستگی بنیادی روی تغییرات پیش بین از طریق بارهای بنیادی مثبت مذهب گرایی ( 13% واریانس)، ارزنده سازی مذهبی (73% واریانس) از یک طرف و برای تغییرات ملاک، ضرایب مثبت در گسستگی مرزهای بیرون خانواده (2% واریانس) و ضرایب منفی برای تنیدگی مرزهای بیرون و درون خانواده (21 و 51 % واریانس)، گسستگی مرزهای درون خانواده (23% واریانس) و بهنجاری مرزهای درون خانواده (9% واریانس) از طرف دیگر مشخص گردید. علاوه بر آن با توجه به جدول شمارة (4)، ارزنده سازی (86/0) از متغیرهای پیش بین و تنیدگی مرزهای درون خانواده (72/0-) از متغیر های ملاک بیشترین نقش را در ایجاد دومین همبستگی بنیادی داشته است.

بحث و نتیجه گیری

پ‍ژوهش حاضر با هدف بررسی رابطه ابعاد جهت گیری مذهبی با مرزهای ارتباطی خانواده انجام شد. نتایج اولین همبستگی بنیادی نشان داد که رابطة معناداری بین مجموعه متغیر های پیش بین (مذهب گرایی، سازمان نیافتگی، ارزنده سازی و کامجویی) و مجموعه متغیر های ملاک (تنیدگی مرزهای بیرون از خانواده، تنیدگی مرزهای درون خانواده، گسستگی مرزهای بیرون خانواده، گسستگی مرزهای درون خانواده، بهنجاری مرزهای بیرون خانواده و بهنجاری مرزهای درون خانواده )، وجود دارد و 19درصد از واریانس متغیرهای ملاک با متغیر های پیش بین، تبیین می شود. به نظر می رسد که ترکیبی از مذهب گرایی و ارزنده سازی مذهبی بالا و سازمان نیافتگی پایین، سبب افزایش تنیدگی مرزهای بیرون خانواده و ضعیف شدن مرزهای بهنجار درون خانواده گردد.از آنجا که پژوهشی مشابه با این نتیجه یافت نشد، امکان مقایسه فراهم نگردید، ولی در تبیین این یافته می توان گفت که هر اندازه افراد و خانواده ها در برقراری رابطة عمیق و قلبی با خدا و رابطه با مردم، بر اساس آموزه های دینی و عاقبت گرایی و توجه به آخرت عمل نمایند و ارزیابی مثبت و همراه با قید و بند های های جدی در مناسک مذهبی و ارزیابی های انعطاف ناپذیر از مذهب و رفتار های مذهبی داشته باشند و در کل به خدا و باورهای مذهبی معتقد و پایبندی زیادی داشته باشند، دارای مرزهای به هم تنیده با محیط بیرون هستند؛ یعنی آنها با اطرافیان رابطة بیشتر و شدیدتری دارند و اطرافیان حق مداخله در امور خانواده را دارند و همچنین اطرافیان از آنها حمایت عاطفی و در مسائل آنها مداخله می کنند و همچنین اطرافیان از مسائل خصوصی خانواده اطلاع دارند. به صورت طبیعی، تشدید تنیدگی مرز خانواده با اطرافیان باعث تضعیف مرزهای بهنجار درون خانواده می شود؛ به عبارتی این افراد بیشتر به جای اینکه با اعضای خانواده رابطه برقرار سازند و در درون خانواده برای مسائل شخصی و خانوادگی ارزش قائل شوند و این مسائل را جزو مسائل خصوصی و رازهای خانواده بدانند، بیشتر با اطرافیان وارد رابطه می شوند و اطرافیان هستند که در کارهای آنها مداخله و خودشان را درگیر مسائل خصوصی خانواده می نمایند.

نتایج دومین همبستگی بنیادی نشان داد که رابطة معناداری بین مجموعه متغیر های پیش بین و مجموعه متغیر های ملاک وجود دارد و 11درصد از واریانس متغیرهای ملاک توسط متغیر های پیش بین، تبیین می شود. به نظر می رسد که ترکیبی از مذهب گرایی و ارزنده سازی مذهبیِ بالا، سبب کاهش تنیدگی مرزهای بیرون و درون خانواده، کاهش گسستگی مرزهای درون خانواده، ضعیف شدن مرزهای بهنجار درون خانواده و افزایش گسستگی مرزهای بیرون خانواده گردد. از آنجا که پژوهشی مشابه با این نتیجه یافت نشد، امکان مقایسه فراهم نشد، ولی در تبیین احتمالی این یافته می توان گفت که که هر اندازه افراد و خانواده ها در برقراری رابطه عمیق و قلبی با خدا و رابطه با مردم، بر اساس آموزه های دینی و عاقبت گرایی و توجه به آخرت عمل کنند و ارزیابی مثبت، همراه با قید های جدی در مناسک مذهبی داشته باشند، ارتباط شدید آنها با خانواده و اطرافیان، حمایت عاطفی آنها از طرف خانواده و اطرافیان، و مداخلة دیگران در امور شخصی آنها کمتر می شود و بنابراین آنها می کوشند مستقل و جدا از اطرافیان عمل کنند و اطرافیان حق مداخله در امور خانواده را ندارند و خود اعضای خانواده اند که برای خانواده تصمیم می گیرند و مسائل درون خانواده مربوط به خانواده است و اطرافیان هم از این مسائل باخبر نمی شوند چون این مسائل محرمانه و خصوصی برای اعضای خانواده تلقی می شود. هرچند آنها روابط گرم و نزدیکی با اعضای خانواده ندارند، چندان هم ارتباطشان را با خانواده قطع نمی کنند و روابط چندان خشک و سردی با خانواده ندارند. در نتیجه آنها روابط بهنجاری با خانواده ندارند؛ روابطی که در آن هریک از اعضا در عین وحدت با خانواده، حس استقلال و فردیت داشته باشد و اعضای خانواده در حین بروز مشکل به هم کنند و همچنین هر فردی برای خود رازها و مسائل خصوصی داشته باشد.

بر اساس یافته های به دست آمده از پژوهش حاضر، می توان به دو دسته پیامدِ نظری و عملی اشاره کرد. در سطح نظری، بررسی ارتباط ابعاد جهت گیری مذهبی و مرز های ارتباطی خانواده هنوز مورد توجه پژوهشگران داخلی قرار نگرفته است، لذا انجام این پژوهش می تواند به عنوان شروع، توجه پژوهشگران داخلی را به این متغیر ها جلب کند. در سطح ِعملی، می توان به تقویت ِابعادی از جهت گیری مذهبی در خانواده ها پرداخت که باعث کاهش گسستگی و به هم تنیدگی مرزهای خانواده می شود. به عبارت دیگر خانواده درمانگران، باید در تقویت ابعاد مذهب گرایی و ارزنده سازی مذهبی درخانواده ها بکوشند تا بدین وسیله مرز های به هم تنیده و از هم گسسته اصلاح گردد. همچنین می توان با تقویت این ابعاد از به وجود آمدن و تشدید مشکلات مرزی در خانواده ها پیشگیری نمود. همچنین با توجه به یافته های پژوهش حاضر به خانواده درمانگران توصیه می شود که در خانواده به سلسله مراتب موجود در خانواده، اتحادها، قدرت و همچنین خرده نظام ها برای کمک به برقراری تعادل در خانواده توجه نمایند. درمانگران می توانند با افزایش آموزه های مذهبی به والدین، به بهبود مرزهای بهم تنیده یا گسسته کمک کنند. والدین نیز می توانند آموزه های مذهبی را به فرزندانشان بیاموزند تا از این طریق مرزهای سالم تر و کارآمدتر و در نتیجه خانواده و محیط سالم تری داشته باشند.

پژوهش حاضر تنها به بررسی رابطة جهت گیری مذهبی و مرز های ارتباطی خانواده پرداخته است. بنابراین نتایج فقط در جهت شناسایی تأثیر این دو متغیر حائز اهمیت اند. پژوهش حاضر محدودیت هایی نیز دارد؛ با توجه به اینکه گروه نمونه را خانواده های شهرستان تشکیل می دهند، تعمیم نتایج به تمام فرهنگ ها باید با احتیاط صورت بگیرد؛ لذا برای موضع گیری قاطع تر در مورد رابطه بین ابعاد جهت گیری مذهبی و مرزهای ارتباطی خانواده در جامعة ایرانی، اجرای پژوهش های بیشتر در نمونه های متنوع تر ضروری به نظر می رسد. همچنین بررسی مرزهای ارتباطی خانواده با دیگر سازه های مرتبط با آن نظیرِ عملکرد خانواده، کیفیت و رضایت از زندگی، تعارض زناشویی و... پیشنهاد می گردد.

منابع

بهرامی احسان، هادی، «رابطه بین جهتگیری مذهبی، اضطراب، و حرمت خود»، روان شناسی، سال ششم، ش 4، 1381.

بهرامی احسان، هادی؛ تاشک، آناهیتا، «ابعاد رابطه میان جهتگیری مذهبی و سلامت روانی و ارزیابی مقیاس جهت گیری مذهبی»، روان شناسی و علوم تربیتی، سال 34، ش 2، 1383.

بهرامی، احسان هادی، طهبازحسین زاده سحر، «مقایسه آزاردیدگی، سلامت روانی، و جهت گیری مذهبی در دختران فراری و عادی شهر تهران»، روان شناسی و علوم تربیتی، ش 37 (1)، 1386.

پروچاسکا، جیمز، اُ و نورکراس، جان، سی، نظریه های روان درمانی، ترجمه سید محمدی، تهران، رشد، 1387.

تبریزی، مصطفی و همکاران، فرهنگ توصیفی خانواده و خانواده درمانی، تهران، فراروان، 1385.

شیر علی پور، اصغر، «نقش ذهنیت فلسفی، خلاقیت، خودپنداره و خودکارآمدی ریاضی بر پیشرفت ریاضی در دانش آموزان شهرستان مرند»، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت معلم تهران، 1388.

کیانی، احمدرضا، «بررسی رابطه ابعاد جهتگیری مذهبی و مرزهای ارتباطی خانواده های شهرستان نکا»، پایان نامه کارشناسی ارشد مشاوره، دانشگاه علامه طباطبایی، 1389.

گلدنبرگ، ایرونه و گلدنبرگ، هربرت، خانواده درمانی، ترجمه حمیدرضا حسین شاهی براواتی و همکاران، تهران، روان، 1385.

موسوی، اشرف السادات، خانواده درمانی کاربردی با رویکرد سیستمی، تهران، الزهرا، 1382.

مینوچین، سالوادر، خانواده و خانواده درمانی، ترجمه ثنایی، باقر، تهران، امیرکبیر، 1386.

مینوچین، سالوادور، فیشمن، فنون خانواده درمانی، ترجمه بهاری، فرشاد، سیا، فرح، تهران، رشد، 1381.

نیکولز، مایکل و نیکولز، ریچارد، خانواده درمانی، ترجمه دهقانی، محسن و همکاران، تهران، دانژه، 1387.

هومن، حیدرعلی، تحلیل داده های چندمتغیری در پژوهش رفتاری، تهران، پیک فرهنگ، 1384.

Walsh, F, Spirituality in Family Therapy, Guilford Press, 2009.

Ellison. C. G, Contemporary African American religion. what have we learned from NSBA? Department of Sociology  336 Burdine Hall, University of Texas at Austin Texas, 1991.

Smith, C.Kim.P, Family Religious Involvement and the Quality of Family, Relationships for Early Adolescents. Chapel Hill, NC: National Study of Youth and Religion, 2003.

Myers S, Religious Homogamy and Marital Quality: Historical and Generational Patterns Journal of Marriage and Family, Volume 68, 2006.

Irvine, M. M. C, The Relationship Between Religiosity and The Family Dynamics of The Circumplex Model of Marital and Family System, California school of professional psychology, Aliant international university, 2008.

Bjarnason T, Parents, "Religion, and Perceived Social Coherence: A Dorkheimian Framework of Adolescent Anomie", Journal for the Scientific Study of Religion, V.37, 1998.

* دانشجوی دکتری مشاوره خانواده، دانشگاه اصفهان. دریافت: 5/6/89 ـ پذیرش: 14/9/89

Ahmadreza_kiani@yahoo.com

** دکتری مشاوره، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی

*** کارشناس ارشد مشاوره خانواده، دانشگاه تربیت معلم تهران

**** کارشناس ارشد تحقیقات آموزشی، دانشگاه تربیت معلم تهران

1. ایرونه گلدنبرگ و هربرت گلدنبرگ، خانواده درمانی، ترجمه حمیدرضا حسین شاهی براواتی و همکاران، ص 143ـ141.

2. سالوادور مینوچین، خانواده و خانواده درمانی، ترجمه باقر ثنایی، ص 243ـ241.

3. سالوادور مینوچین؛ فیشمن، فنون خانواده درمانی، ترجمه فرشاد بهاری، ص 51ـ31.

4. سالوادور مینوچین، خانواده و خانواده درمانی، ص 243ـ241.

5. تبریزی و همکاران، فرهنگ توصیفی خانواده و خانواده درمانی، ص 39.

6. ایرونه گلدنبرگ و هربرت گلدنبرگ، همان.

7. جیمز پروچاسکا و همکاران، نظریه های روان درمانی، ترجمه سیدمحمدی، ص 462ـ452.

8. سالوادور مینوچین، همان.

9. مایکل نیکولز و ریچارد نیکولز، خانواده درمانی، ترجمه محسن دهقانی و همکاران، ص 24ـ242.

10. ایرونه گلدنبرگ و هربرت گلدنبرگ، همان.

11. اشرف السادات موسوی، خانواده درمانی کاربردی با رویکرد سیستمی، ص131ـ101.

12. مایکل نیکولز و ریچارد نیکولز، همان.

13. Walsh, F, Spirituality in Family Therapy, p. 5-20.

14. احسان بهرامی و همکاران، «ابعاد رابطه میان جهت گیری مذهبی و سلامت روانی و ارزیابی مقیاس جهت گیری مذهبی»، روان شناسی و علوم تربیتی، سال 34، شماره 2، ص 63ـ41.

15. Walsh, F, Spirituality in Family Therapy, p. 5-20.

16. Bjarnason T, "Parents, Religion, and Perceived Social Coherence: A Dorkheimian Framework of Adolescent Anomie", Journal for the Scientific Study of Religion. V.37, N4, p. 742-754.

17. Walsh, F, Spirituality in Family Therapy, p. 5-20.

18. Smith, C.Kim.P, Family Religious Involvement and the Quality of Family, Relationships for Early Adolescents. Chapel Hill, NC: National Study of Youth and Religion. P. 5-7.

19 . Myers S, "Religious Homogamy and Marital Quality: Historical and Generational Patterns", Journal of Marriage and Family, V68, Issue2, p. 292–304.

20. Walsh, F, Spirituality in Family Therapy, p. 5-20.

21. هومن، تحلیل داده های چندمتغیری در پژوهش رفتاری، ص 245ـ265.

22. هادی بهرامی احسان، سحر طهبازحسین زاده، «مقایسه آزاردیدگی، سلامت روانی، و جهت گیری مذهبی در دختران فراری و عادی شهر تهران»، روان شناسی و علوم تربیتی، ش 37 (1)، ص 157-143.

23. احمدرضا کیانی، «بررسی رابطه ابعاد جهت گیری مذهبی و مرزهای ارتباطی خانواده های شهرستان نکا»، پایان نامه کارشناسی ارشد مشاوره، دانشگاه علامه طباطبایی، ص 66-73.

24. اصغر شیرعلی پور، «نقش ذهنیت فلسفی، خلاقیت، خودپنداره و خودکارآمدی ریاضی بر پیشرفت ریاضی در دانش آموزان شهرستان مرند»، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت معلم تهران، ص 127-131.