روان شناسی و دين

سال پنجم، شماره اول، بهار 1391، ص 61 ـ 78
Ravanshenasi-va ـ Din, Vol.5. No.1, Spring 2012

نرجس السادات حسینی بهشتی* / کیومرث فرحبخش** / مریم السادات فاتحی زاده***

چکیده

هدف این مقاله بررسی و مقایسه خانواده های سالم و آشفته در به کارگیری آموزه های اسلامی خانواده محور در شهر اصفهان است. روش این پژوهش، زمینه یابی و جامعه آماری آن: 1. خانواده هایی که تاکنون به دادگاه خانواده مراجعه نکرده و قصد مراجعه هم نداشته و از زندگی خود اظهار رضایت می کردند همچنین خانواده هایی که تاکنون هیچ عضوی از آنها به زندان نرفته بود، به عنوان خانواده سالم تلقی شد، 2. خانواده هایی که در پنج سال اخیر به دادگاه خانواده مراجعه کرده و نیز در پنج سال اخیر عضوی از آنها به علت بزهکاری، مواد مخدر، جرایم اقتصادی و... در زندان به سر می برد به عنوان خانواده آشفته در نظر گرفته شد. نمونه این پژوهش دویست خانواده سالم و دویست خانواده آشفته بوده و به صورت در دسترس انتخاب شده اند. به وسیله پرسش نامه محقق ساخته با نام (رفتار دینی در خانواده) مورد بررسی قرار گرفت. داده ها با استفاده از نرم افزار spss و آزمون t تحلیل شده است. نتایج نشان می دهد که تفاوت میانگین بین دو گروه خانواده سالم و آشفته در تمامی خرده مقیاس ها معنادار است. همچنین t به دست آمده در تمامی ریزمؤلفه ها در سطح ( 01/0> p ) معنادار است.

کلیدواژه ها: آموزه های اسلامی خانواده محور، خانواده سالم و خانواده آشفته.

* کارشناس ارشد مشاوره خانواده علامه طباطبایی. دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی                 n.hoseini63@yahoo.com
** استاد یار دانشگاه علامه طباطبایی. دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی
*** دانشیار دانشگاه اصفهان. دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دریافت: 8/9/90 ـ پذیرش: 31/1/91

مقدمه

خانواده، مناسب ترین نظام برای تأمین امنیت و آرامش روانی اعضا، پرورش نسل جدید، اجتماعی کردن و تربیت فرزندان و برآورده ساختن نیازهای عاطفی افراد است. اما نائل شدن به این کارکرد مهم، سالم بودن و سلامت خانواده را می طلبد. خصوصیت عمده خانواده سالم را می توان این گونه شمرد: در این خانواده زن و شوهر از نیازهای هم آگاه بوده و برای ارضای این نیازها تلاش می کنند. زن و شوهر در این خانواده یکدیگر را دوست داشته و برای هم ارزش و احترام قائل هستند. اعضا در برابر هم حقوق و تکالیفی داشته و برای ادای این حقوق و احترام به یکدیگر تلاش می کنند. در این خانواده هر دو طرف از طریق همدلی، دلجویی و بهره گیری از کلمات گرم و مناسب، روحیه یکدیگر را تقویت می کنند. به جای مردسالاری یا زن سالاری، در این خانواده حق سالاری حاکم است. بین اعضای خانواده به تناسب موقعیت و امکانات، تقسیم کار صورت می گیرد.1 همچنین افراد خانواده ملاحظه و رعایت یکدیگر را نموده و قادر به بیان محبت، غم و رنج خود به یکدیگر هستند. در این خانواده انضباط لازم وجود دارد؛ انضباطی که از درون افراد و با آگاهی صورت می گیرد. همه افراد خانواده به تناسب موقعیت، شرایط و امکانات خویش، درباره امور خانه اظهار نظر کرده و برای اداره آن، تلاش می کنند. بین اعضای خانواده مشورت صورت می گیرد و هریک از اعضا سعی می کند به سخنان دیگری گوش داده و صحبت های او را درک کند.2

در مقابل، خانواده های ناسالم یا آشفته، ویژگی های متضاد با خانواده سالم دارند. در این گونه خانواده ها الگوی مناسب برای ارتباط و تربیت فرزندان وجود ندارد. ارتباط ها غیرکلامی، مبهم و نادرست است. مقررات خانوادگی خشک، ناسازگار و همیشگی است. آرمان و هدف مشخص و تلاش برای رسیدن به آن وجود ندارد. وظایف و نقش های افراد مشخص نیست. همچنین در این خانواده عدم انعطاف پذیری، عدم توانایی در مقابله با بحران ها، نبود همکاری، عدم وجود مشورت و بیان افکار، احساسات و نظرات، نبود احترام و رعایت مراتب، نبود محبت، همدلی و دلجویی و نبود تشویق و رواج تنبیه مشاهده می شود.3

نظام خانواده در عصر حاضر، دچار مشکلات و چالش های زیادی شده است. تحولات اجتماعی، صنعتی و علمی، مشکلات متعددی برای خانواده در بیشتر جوامع، ازجمله جامعه ایران پدید آورده است. اختلافات خانوادگی، طلاق، فرزندان بی سرپرست، بزهکاری نوجوانان و جوانان، فرار از خانه، خیانت و...، نشان از مشکلات خانواده دارد. وجود این مشکلات، نشان دهنده نیاز خانواده به برنامه های تربیتی و روان شناختی بسیاری برای مقابله با پیچیدگی های زندگی کنونی است.4

دین اسلام به عنوان یک مکتب جامع، آموزه های فراوانی را برای ابعاد مختلف زندگی بشر فراهم کرده است که بخشی از این آموزه ها به صورت ویژه و دقیق به حوزه خانواده مربوط می شود. موضوع خانواده از نگاه اسلام به طور کلی در سه محور، قابل بحث و بررسی است: 1. تشکیل خانواده، 2. عوامل تحکیم خانواده، 3. عوامل آسیب رسان به خانواده.5 شناخت رهنمودها و آموزه های مربوط به عوامل تحکیم و عوامل آسیب رسان به خانواده، نقش مهمی در سلامت آن دارد تا جایی که در صورت وجود اشکال در مرحله تشکیل خانواده می توان از این رهنمودها و آموزه ها در جهت بهبود و ترمیم آن استفاده کرد. سازگاری اولیه، استمرار روابط مطلوب،6 انتظارات معقول،7 مشورت،8 خوش بینی،9 صبر10 و... ازجمله این تعالیم است. بر این اساس، طبقه بندی و پرداختن به این رهنمودها و آموزه ها در قالب اصول مدیریتی حاکم بر روابط و رفتار افراد در خانواده، امری قابل توجه و تأمل به نظر می رسد.

بررسی کانون خانواده از حیث کیفیت و چگونگی روابط میان فردی و میزان پایداری و استحکام آنها اهمیت ویژه ای دارد. دسته بندی های گوناگونی در مورد خانواده با توجه به عملکردهای متفاوت آن صورت گرفته است که در نگاه کلی می توان دو دسته خانواده سالم و خانواده ناسالم را بررسی کرد. تاکنون پژوهش های زیادی در خصوص تفاوت های خانواده سالم و ناسالم صورت گرفته و نظریه های بی شماری در این زمینه ارائه شده است.

مینوچین خانواده را همچون سیستمی دانسته و خصوصیات ذیل را برای خانواده سالم نام می برد: مرزهای مشخصی دارد، زیرسیستم زناشویی برای محافظت از امور خصوصی زن و شوهر، مرزهای بسته ای دارد، زیرسیستم والدین بین خود و فرزندان مرزهای مشخصی دارد. مینوچین دو نوع خانواده ناسالم را معرفی می کند: گسسته و درهم تنیده.11

بوئن نیز خانواده سالم را چنین تعریف می کند: ساختار خانواده سالم موجب می شود که افراد بتوانند در آن به خودمتمایزی برسند؛ یعنی توانایی به دست آوردن کنترل عاطفی و در عین حال، ماندن در جو عاطفی خانواده. در مقابل در خانواده های ناسالم، هم جوشی پدیده ای است که اجازه نمی دهد فرد خودش را از خانواده جدا کند.12

السون با تأکید بر نظام ارتباطی خانواده و با تلفیق سه بعد 1. انسجام، 2. انعطاف پذیری، 3. ارتباط، خانواده ها را به پنج سطح گسسته، تا حدی پیوسته، پیوسته، خیلی پیوسته و به هم تنیده تقسیم می کند که خانواده های بهره مند از سه سطح اول، خانواده های سالم و متعادل هستند و دو سطح دیگر مربوط به خانواده های ناسالم است. در دو سطح دومی، افراد یا بیش از اندازه از یکدیگر جدا بوده، به طوری که کمترین میزان دلبستگی یا تعهد را به خانواده خود دارند، یا در حدی به یکدیگر چسبیده اند که نمی توانند فردی مستقل باشند.13

خانواده های سالم از بیشتر خصوصیات زیر بهره مندند:

1. مرجع قدرت مشروع و قانونی دارند که در طول زمان ایجاد و حمایت شده است، 2. بهره مند از نظام مقرراتی پایدار که به طور مستمر به آن عمل شده است، 3. سهیم بودن در انجام رفتارهای تربیتی پایدار و مداوم، 4. انجام اقدامات مؤثر و پایدار درباره تربیت فرزند و حفظ ازدواج، 5. تعیین اهدافی که خانواده و هریک از اعضای آن برای تحقق آنها تلاش می کنند، 6. برخورداری از انعطاف پذیری و انطباق با شرایط عادی معظلات ناشی از رشد و تکامل و همچنین بحران های غیرمنتظره.14

تحقیقات نشان داده که خانواده سالم ویژگی های دیگری نیز دارد که مهم ترین آنها عبارت است از: 1. خود را وقف خانواده و اعضای آن می کنند، 2. قدر یکدیگر را می دانند (از نظر اجتماعی با یکدیگر ارتباط دارند)، 3. اوقاتی را با یکدیگر سپری می کنند، 4. الگوی ارتباطی خوبی دارند، 5. عقاید مذهبی قوی دارند، 6. قادرند به گونه مثبتی با بحران ها مقابله کنند، 7. اعضای خود را تشویق و ترغیب می کنند، 8. وظایف و نقش های مشخص دارند.15

دین اسلام هم به عنوان یک مکتب جامع، آموزه های فراوانی را برای ابعاد مختلف زندگی بشر فراهم نموده است که بخشی از این آموزه ها به صورت ویژه و دقیق به حوزه خانواده مربوط می شود.

آموزه های اسلامی خانواده محور مجموعه دستورالعمل هایی است در مورد خانواده و چگونگی رفتار اعضای خانواده با یکدیگر در زمینه های مختلف که از آیات و احادیث متعددی گرفته شده است. برخی از آنها عبارت اند از:

الگو: داشتن نمونه و الگو برای پیروی از آن در امور مختلف فردی، خانوادگی و اجتماعی. از دیدگاه مدیریتی، وجود الگو، رشد و سلامت و سازندگی و چگونگی رفتار اعضای خانواده را تضمین می کند. الگو باید در حد امکان کامل و عاری از هرگونه خطا باشد تا کسانی که از آن الگوبرداری و پیروی می کنند دچار مشکل یا انحراف نشوند. از نظر اسلام کامل ترین الگوهایی که راه سعادت را در هر زمینه زندگی برای انسان نشان می دهند، ائمه معصومین(ع) هستند. زوج نمونه اسلام برای الگو گیری که هر دو معصوم هستند، حضرت علی(ع) و حضرت زهرا(ع) معرفی شده اند.16

روابط کلامی: نوع گفتار، چگونگی گفتار و مضمون آن و گفت وگوی اعضای خانواده با هم باید محترمانه باشد، ازجمله اینکه آهنگ صدا باید ملایم باشد. خداوند متعال می فرماید: «در رفتارت راه میانه را برگزین و آوازت را فرود آر، زیرا ناخوش ترین بانگ ها، بانگ خران است.»17 از نشانه های احترام در گفت وگو این است که زن و شوهر یکدیگر را به بهترین نامی که هریک دوست دارند، خطاب کنند.18 ابراز محبت و دوستی در گفتار، به ژرف تر شدن روابط عاطفی کمک می کند.19 صحبت مرد با همسر خود و گفتن این جمله که «دوستت دارم» هیچ گاه از ذهن زن پاک نمی شود.20

روابط غیرکلامی: نوع نگاه، حالات چهره و وضعیت بدن هنگام گفت وگوی افراد در خانواده. با مردم، به ویژه خانواده، با چهره گشاده و روی باز دیدار کنید،21 زیرا روی خوش و چهره باز موجب جذب دل ها22 و فزونی محبت می شود.23 تبسم و لبخند بر چهره در بهبود روابط نیز مؤثر است. نگاه مهربانانه زن و شوهر به یکدیگر موجب نشاط آنان می شود.24

حق شوهر: اموری که زن باید درباره آنها نظر شوهر را جویا شود، اذن بگیرد، محافظت کند، تمکین کند یا محترم شمارد. پیامبر(ص) فرمود: بر زن لازم است از بهترین عطر استفاده کند، زیباترین لباسش را بپوشد، خود را به نیکوترین وجه آرایش دهد و صبح و شب همچون طاووس خرامان خود را به شوهر عرضه کند.25 اساسی ترین وظیفه زن، تأمین نیازهای عاطفی و جنسی همسر است که از نظر ارزش، معادل دشوارترین تکلیف دینی مرد، یعنی جهاد شمرده شده است.26 امام کاظم(ع) می فرمایند: جهاد زن، نیکو شوهرداری کردن است.27

حق زن: اموری که انجام آنها بر مرد واجب است، مثل نفقه، احترام، بخشش و توجه به نیازهای مختلف زن. تأمین شرایط اقتصادی،28 و برآورده ساختن نیازهای عاطفی،29 ازجمله اموری است که جزء حقوق زن شمرده شده است. پیامبر(ص) فرمود: همانا بهترین مرد کسی است که بیشتر از دیگران خیرش به خانواده اش برسد.30 امام سجاد(ع) فرمود: حق زن بر تو (شوهر) این است که بدانی خداوند او را برای تو مایه آرامش و انس قرار داده است. پس بدان که همسریِ او نعمتی الهی است، و بر تو واجب است که او را تکریم و احترام نمایی و با او رفاقت و دوستی نمایی.31

سلسله مراتب: جایگاه افراد در خانواده، جایگاه پدر و مادر، فرزندان از بزرگ تر تا کوچک تر، چگونگی تعاملات و روابط آنها با هم. و انسان را سفارش کردیم که به پدر و مادرت نیکی کن و... .32و33 پیامبر اسلام(ص) فرمود: خدایا به تو پناه می برم از فرزندی که خدایم باشد.34 تعالیم اسلام، افزون بر اقتدار والدین به شوهر نیز اقتدار بیشتری می دهد.35

مرزهای خانوادگی و صداقت و پاکی: چگونگی تعامل اعضای خانواده با یکدیگر و قوانین مربوط به آن، راست گویی و یکی بودن افراد خانواده با هم و عدم پنهان کاری، حفظ دل، چشم، دست و زبان و به طور کلی اعضای بدن از حرام. باید مسائل مربوط به روابط خصوصی زن و شوهر، در محدوده خودشان باقی بماند.36 همچنین می فرماید: به زنان مؤمن [هم] بگو دیدگانشان را فروگذارند و ناموسشان را محفوظ بدارند و زینتشان را جز آنچه آشکار است، نمایان نکنند و روسری هاشان را بر گریبان بیندازند و زینتشان را آشکار نکنند و... .37 رسول خدا(ص) صفاتی را برای بانوان شایسته یادآوری فرموده که ازجمله آنها آرایش برای همسر و پوشش کامل از دیگران است.38 قرآن می فرماید: به مردان مؤمن بگو دیدگان از نظربازی فروگذارند و ناموسشان را محفوظ بدارند، این برای آنها پاکیزه تر است.39 امام علی(ع) در کلام خود، دروغ گویی و صداقت را این گونه توصیف کرده اند: دروغ گویی خیانت است،40 دروغ هلاک کننده است،41 صداقت و راستی امانت است،42 و راستگو همواره عزیز و گرامی است.43

حسن خلق و پرهیز از خشونت: نداشتن خشونت، فحاشی، کتک زدن، ستمگری و برخورداری از گفتار نیکو، اعمال نیکو، انصاف، عدالت، احسان و احترام. پیامبر(ص) فرمودند: بهترین مردان امت من آن کسانی هستند که به خانواده خود ترحم و نوازش داشته و با خشونت و تکبر با آنها رفتار نکرده و به آنان آزار نرسانند.44 همچنین فرمودند: دین آن است که خشم نگیری.45 امام صادق(ع) فرمود: در روابط بین زن و شوهر، مرد نیازمند سه چیز است: مدارا و خوش رفتاری با زن، پیراستن ظاهرش در مقابل دیدگان و گشاده دستی با وی.46

محبت وصمیمیت: دوست داشتن، عشق داشتن و بر زبان آوردن و در عمل نشان دادن آن و به طور کلی اموری که باعث افزایش انس و الفت بین اعضای خانواده می شوند. پیامبر(ع) فرمود: وقتی مرد به همسر خود با محبت می نگرد و او نیز با مهر به شوهرش نظر می کند، خداوند با دیده رحمت به آنها می نگرد.47 پیامبر(ص) فرمود: سخن مرد به همسرش که "دوستت دارم" هرگز از قلب زن بیرون نمی رود.48 همچنین سلام کردن ازجمله مواردی است که به آن سفارش شده است: و چون وارد هر خانه ای شدید به همدیگر سلام دهید که تحیت الهی است و مبارک و پسندیده است.49 خداحافظی کردن، پیشباز و بدرقه رفتن، گوش کردن به سخن،50 عیب پوشی کردن،51 زینت و آرایش و تمیزی،52 هدیه دادن53 و سوغات سفر54 از موارد دیگری است که باعث ایجاد صمیمیت و محبت می شود.

لذت جویی: درک لذت های عاطفی از طریق همنشینی، هم کلامی، دیدن، شنیدن، گفتن، بوییدن، لمس کردن و هم خوابی همسران. امام سجاد(ع) فرمود: هنگامی که بنده به صورت همسرش و همسرش به صورت او می نگرد، خداوند به هر دوی آنها نظر رحمت می کند و هنگامی که دستان یکدیگر را می گیرند، گناهانشان از خلال انگشتانشان فرو می ریزد.55 در روایتی بهترین سود مؤمن، زنانی معرفی شده اند که مهارت شادی آفرینی برای شوهر خود داشته باشند.56

صبر و مدارا: نگرفتن موضعگیری عجولانه، داشتن تحمل مثبت، و ملایمت. علی(ع) می فرماید: سلامت زندگی در مدارا کردن است.57 همچنین فرموده است: مدارا و سازگاری، دشواری ها را آسان و چاره جویی های سخت را ساده می سازد.58

عفو و صفح و گذشت: بخشیدن و نادیده گرفتن خطا و چشم پوشی از آن توسط اعضای خانواده. امام علی(ع) فرمود: عذر برادرت را بپذیر و اگر عذری نداشت برای او بتراش.59 امام علی(ع) فرمود: کم گذشتی زشت ترین عیب ها، و شتاب در انتقام، بزرگ ترین گناهان است.60 همچنین فرمود: گذشت و عفو هنگام قدرت از برترین فضیلت هاست.61

استنطاق و مذاکره: بازسازی روابط خانوادگی از طریق نشست های خانوادگی، هنر گفت وگو، به صحبت آوردن و تقویت مهارت شنیدن. پیامبر اکرم(ص) می فرماید: نشستن مرد نزد زن و فرزندش، نزد خداوند محبوب تر از اعتکاف او در مسجد من است.62 زبان خود را به نرم گویی عادت دهید.63 گوش خود را به خوب شنیدن عادت دهید.64

مدیریت اختلاف: پذیرش وجود تفاوت، اختلاف، تضاد، تکثر و چندگونگی در امور و چگونگی برخورد و سامان دهی به آن. همانا مؤمنان برادرند، پس میان آنها آشتی برقرار کنید.65 و اگر زنی از ناسازگاری یا رویگردانی شوهرش بیمناک باشد، بر آن دو گناهی نیست که بین خود صلح کنند، و صلح بهتر است، و نفوس را بخل و حرص فرا گرفته، و اگر نیکوکاری و پارسایی کنید، خداوند به آنچه می کنید آگاه است.66

تدبیر و برنامه ریزی: تقسیم کارها، تقسیم زمان و اختصاص دادن زمانی خاص به کاری خاص. تدبیر و برنامه ریزی سبب اصلاح امور زندگی می شود.67 پیامبر(ص) فرمود: من از فقر بر امتم نمی ترسم ولکن از سوءمدیریت و بدبرنامگی برایشان نگرانم.68 حضرت علی(ع) می فرماید: سامان و قوام زندگی در نیک تقدیرکردن و ملاک آن، نیک تدبیرکردن است.69 امام علی(ع) نیز می فرماید: اوقات خود را به سه قسمت تقسیم کنید: قسمتی از آن را به کار و تلاش بپردازید، قسمتی از آن را به عبادت و قسمتی از آن را برای تفریحات سالم و حلال اختصاص دهید.70

خدمت در خانه: مسئولیت پذیری و ارائه خدمات متقابل در خانواده توسط اعضا. پیامبر(ص) دراین باره فرمود: خدمت تو به همسرت صدقه است.71 هرگاه مردی به همسر خود آبی بنوشاند، پاداش می برد.72 هر زنی که هفت روز به شوهرش خدمت کند، خداوند هفت درِ دوزخ را به روی او می بندد و هشت درِ بهشت را به رویش می گشاید.73 همچنین فرمود: هیچ زنی نیست که جرعه ای آب به شوهرش بنوشاند مگر آنکه این عمل او برایش بهتر از یک سال عبادت استکه روزهایش را روزه بگیرد و شب هایش را به عبادت سپری کند.74

تشکر و سپاس گزاری: قدردانی از یکدیگر، واکنش مثبت و اهدای انرژی مثبت روانی در برابر خدمات و زحمات یکدیگر. و از نعمت های پروردگارت سخن بگوی.75 سفارش کردیم که: مرا و پدر و مادرت را شکر گوی که سرانجام تو نزد من است.76 امام علی(ع) فرمودند: کم سپاسی، بی رغبتی به نیکوکاری را در پی دارد.77 بهترین شما آن کسی است که چون به او چیزی داده شود، سپاس گزاری کند و اگر به او چیزی داده نشود، راضی باشد.78 پیامبر فرمودند: هر زنی به شوهرش بگوید من از تو هیچ خیری ندیدم، ثواب کارش را از بین می برد.79 مرد نیز باید با گفتار نیکو از همسر خود قدردانی کند که این امر، افزون بر تشویق زن، صمیمیت بین آنها را افزایش می دهد.80

سلامت و توسعه اقتصاد: تلاش برای گشایش در زندگی، افزایش رفاه و نعمت از راه حلال. قناعت، دوری از بخل، حرص و اسراف. امام سجاد(ع) فرمود: خداوند از آن کس خشنودتر است که خانواده خود را بیشتر در رفاه و نعمت قرار دهد.81 امام صادق(ع) فرمودند: به آنچه خدا تو کرده، قانع باش تا زندگی ات باصفا باشد.82 قرآن در قالب کنایه می فرماید: نه دست خویش را از روی خست به گردن ببند و نه به سخاوت یکباره بگشای که در هر دو حالت، ملامت زده و حسرت خورده بنشینی.83 امام علی(ع) در تفسیر آیه 97 سوره نحل می فرماید: منظور از زندگی پاک همان زندگی همراه با قناعت است.84

تربیت فرزند: آنچه والدین برای پرورش یک فرزند صالح باید بدانند و عمل کنند. در روایات مربوط به حقوق فرزند، بوسیدن و نوازش فرزند بسیار سفارش شده است. پیامبر(ص) فرمود: هرکس فرزندش را ببوسد، حسنه ای برای او نوشته می شود، و هرکس فرزندش را شاد کند خداوند او را روز قیامت شاد می کند.85 همچنین ایشان در مورد مردی که گفت: من هرگز طفلی را نبوسیده ام، فرمود: این مردی است که از نظر من اهل جهنم است.86

این آموزه ها طبق بینش اسلام جهان شمول هستند؛ یعنی هرگاه خانواده سالمی وجود داشته باشد باید این آموزه ها خودبه خود رعایت شوند. بارها دیده شده است که خانواده ای با وجود اینکه مذهبی نیستند، اما خانواده ای سالم بوده و کارکرد بسیار خوبی دارند. بررسی و تحقیق درباره این خانواده، نشان می دهد که این گونه خانواده ها به صورت ناخودآگاه به رعایت قوانین و اصولی می پردازند که طبق آموزه های اسلام است. همچنین گاهی دیده می شود افرادی که مذهبی اند، خانواده ای آشفته و ناسالم دارند. درواقع، این گونه خانواده ها با وجود مذهبی بودن، از آموزه ها و اصول اسلامی در انجام زندگی خود، به خصوص زندگی خانوادگی بهره نمی برند.

حال سؤال اساسی این است که آیا بین خانواده سالم و ناسالم از نظر رعایت این آموزه ها بدون در نظر گرفتن مذهبی بودن یا مذهبی نبودن، تفاوت وجود دارد یا خیر؟ به عبارت دیگر، آیا به کار بردن این آموزه ها توسط خانواده ها ـ چه مذهبی و چه غیرمذهبی ـ می تواند در سلامت آن نقش داشته باشد؟

پژوهش های متعددی در مورد تأثیر آموزه های اسلامی یا سبک زندگی اسلامی در بهبود روابط زوجین، سازگاری، رضایت از زندگی، سلامت روان، صمیمیت، تعهد و... صورت گرفته که نتایج مهم و قابل ملاحظه ای از تأثیر مثبت آموزه های اسلامی بر هریک از متغیر های ذکر شده را نشان می دهد. اما درباره میزان به کارگیری آموزه های اسلامی خانواده محور، در خانواده های سالم و آشفته، پژوهشی صورت نگرفته است. حال با توجه به اینکه اسلام مبین بخشی از فرهنگ خانواده های ایرانی است و جایگاه قابل توجه و ویژه ای در زندگی آنان دارد، شناخت رهنمودها و آموزه های اسلامی خانواده محور، گام مهمی در مسیر بازنمایی نیازهای بومی خانواده ایرانی و افزایش سلامت آن است. پژوهش حاضر، به مقایسه میزان به کارگیری آموزه های اسلامی خانواده محور، در خانواده های سالم و ناسالم می پردازد. بنابراین، فرضیه پژوهش چنین است: بین میزان به کارگیری آموزه های اسلامی خانواده محور در خانواده سالم و آشفته تفاوت وجود دارد.

روش

جامعه آماری، نمونه و روش نمونه گیری

جامعه آماری این پژوهش از دو نوع خانواده سالم و ناسالم شهر اصفهان تشکیل شده است: 1. خانواده هایی که تاکنون به دادگاه خانواده مراجعه نکرده و قصد مراجعه هم نداشتند و از زندگی خود اظهار رضایت می کردند، و همچنین خانواده ای که تاکنون هیچ عضوی از آنها به زندان نرفته بود، خانواده سالم در نظر گرفته شدند. 2. خانواده هایی که در پنج سال اخیر به دادگاه خانواده مراجعه کرده و نیز در پنج سال اخیر، عضوی از آنها به سبب بزهکاری، مواد مخدر، جرایم اقتصادی و... در زندان به سر می برد، خانواده آشفته در نظر گرفته شده است.

نمونه شامل: چهارصد خانواده (دویست خانواده سالم و دویست خانواده آشفته). روش نمونه گیری نیز از نوع در دسترس است.

روش این پژوهش، توصیفی و از نوع علی ـ مقایسه ای است. برای تجزیه و تحلیل داده ها در سطح آمار توصیفی از شاخص میانگین استفاده شده است. در سطح آمار استنباطی نیز از آزمون t با استفاده از نرم افزارSPSS استفاده شده است.

ابزار پژوهش پایایی و روایی آزمون

ابزار پژوهش حاضر یک پرسش نامه محقق ساخته با عنوان «رفتار دینی در خانواده» است.

روایی محتوایی: پرسش نامه توسط پنج تن از متخصصان مشاوره و معارف اسلامی دانشکده روان شناسی دانشگاه اصفهان و یکی از استادان دانشگاه تهران اصلاح شده و روایی محتوایی آن نیز مورد تأیید قرار گرفته است. همچنین ضریب پایایی با استفاده از روش آلفای کرنباخ برای کل آزمون در نمونه صد نفری 78% به دست آمد. به منظور تعیین پایایی سؤال های آزمون از روش آلفای کرنباخ استفاده شده است.

روش نمره گذاری و شیوه اجرا

این پرسش نامه، 63 گویه داشته و هر گویه، یک مقیاس پنج درجه ای، بله، تقریباً بله، نظری ندارم، تقریباً خیر، خیر است و به هر گزینه نمره ای بین 1ـ5 تعلق می گیرد. به گزینه بله نمره 5 و به گزینه خیر، نمره 1 داده شده است. بیشتر سؤال های پرسش نامه به صورت مستقیم نمره گذاری شده و سؤال های 5، 6، 7، 8، 10، 12، 13، 14، 16، 18، 19، 20، 23، 24، 33، 34، 35، 36، 38، 39، 41، 42، 43، 48، 53 و 56 به صورت معکوس نمره گذاری شده است.

برای دسترسی به خانواده های ناسالم به دادگاه خانواده شهر اصفهان مراجعه شد و بعد از توضیح کار و هدف خود، از یکی از اعضای خانواده ای که مراجعه کرده بودند، خواسته شد پرسش نامه (رفتار دینی در خانواده) را تکمیل کنند. همچنین برای دسترسی به نوع دوم خانواده های ناسالم، یعنی زندانیان نیز به مرکز مراقبت پس از زندان شهر اصفهان مراجعه شد و از خود فرد زندانی (رها شده) یا یکی از افراد خانواده او خواسته شد تا پرسش نامه (رفتار دینی در خانواده) را تکمیل کنند.

همچنین برای دسترسی به خانواده های سالم، با خانواده هایی که هیچ گاه به دادگاه خانواده مراجعه نکرده یا قصد مراجعه نداشته و از زندگی خود ابراز رضایت می کردند، مصاحبه شده و پس از توضیح کار و هدف، پرسش نامه (رفتار دینی در خانواده) برای تکمیل شدن در اختیار آنها قرار داده شده است.

یافته های پژوهش

توصیف ریزمؤلفه های مربوط به پژوهش

جدول میانگین و انحراف استاندارد ریزمؤلفه های پژوهش به تفکیک خانواده

ادامه جدول، میانگین و انحراف استاندارد ریزمؤلفه های پژوهش به تفکیک خانواده

ادامه جدول، میانگین و انحراف استاندارد ریزمؤلفه های پژوهش به تفکیک خانواده

نتایج این جدول بیانگر این است که:

- میانگین نمره های همه ریزمؤلفه های پژوهش در خانواده های سالم بیشتر از خانواده های آشفته است.

- از بین ریزمؤلفه های پرسش نامه در گروه خانواده سالم، به جز ریزمؤلفه های تربیت فرزند که بیشترین تعداد سؤال را دارد، ریزمؤلفه الگو با نمره 70/13 بیشترین میانگین، و ریزمؤلفه تقدم آرامش بر آسایش با نمره 18/6 کمترین میانگین را دارد.

- از ریزمؤلفه های پژوهش در گروه خانواده آشفته، به جز ریزمؤلفه تربیت فرزند که بیشترین تعداد سؤال را دارد، ریزمؤلفه الگو با نمره 19/9 بیشترین میانگین و ریزمؤلفه اختلاف و مدیریت آن، با نمره 87/3 کمترین میانگین را دارد.

- به طور کلی در بین همه ریزمؤلفه ها در بین دو گروه، خانواده سالم و خانواده آشفته، ریزمؤلفه تربیت فرزند، بالاترین میانگین (54/44) و ریزمؤلفه اختلاف و مدیریت آن، کمترین میانگین (87/3) را دارد.

آزمون ریزمؤلفه های پژوهش

نتایج این جدول نشان می دهد که t به دست آمده در همه ریزمؤلفه های پژوهش در سطح ( 1 0/0> p ) معنادار است. بنابراین، فرضیه پژوهش مبنی بر تفاوت خانواده سالم و خانواده آشفته پذیرفته می شود؛ بدین معنا که خانواده های سالم و آشفته در میزان به کارگیری آموزه های اسلامی خانواده محور (در همه ریزمؤلفه ها) با هم تفاوت دارند.

بحث و نتیجه گیری

در پژوهش های مختلفی نشان داده شده است که می توان از آموزه ها و برنامه های مذهبی به بهترین شکل برای پیشگیری از بروز مشکلات زناشویی استفاده کرد. به نظر می رسد یکی از دلایل پذیرش این فرضیه این است که در این برنامه ها و آموزه ها، یکی از اصولی که به آن توجه شده، اصل توجه افراد به حقوق و مسئولیت های متقابل آنان در برابر هم و همچنین نقش ایمان به خدا در آرامش زندگی خانوادگی بوده است. آموزه های اسلامی خانواده محور به خوبی می تواند برنامه ای کامل برای انجام زندگی در تمامی ابعاد آن داشته باشد.87 آموزه های اسلامی به طور کامل دستورالعمل هایی عقیدتی و رفتاری برای خانواده از روابط بین زوجین تا تربیت فرزندان، رفتار با همسایگان و نیز رفتار با دیگر افراد جامعه دارد.

صرف نظر از اینکه خانواده ای مذهبی است یا خیر، رعایت آموزه هایی که در دین مبین اسلام بر آن تأکید زیادی شده، می تواند سبب سلامت و شادابی خانواده ها شود و کارکرد مناسب خانواده برای والدین، فرزندان و اجتماع را به ارمغان آورد. پس می توان گفت طبق آیه 85 سوره آل عمران آموزه های اسلام جهان شمول بوده و به همه زمان ها، مکان ها و شرایط تعلق داشته و باید این آموزه ها را به صورت اصول زندگی درآورده و از آنها بهره ببریم. این آموزه ها برای تمامی ابعاد زندگی بشر، به خصوص خانواده، برنامه ارائه کرده و رهنمودهای ارزشمندی دارد.

درمجموع می توان گفت که در حال حاضر بسیاری از مکاتب درمانی از آموزه های مذهبی و مداخله های مذهبی ـ معنوی استفاده می کنند. آموزش ها و درمان های معنوی در سلامت افراد و خانواده ها مؤثر است و معنویت، بخش مهمی از زندگی انسان ها در فرهنگ ملل و قومیت های مختلف شمرده شده و تأثیر به سزایی بر سلامت و بهزیستی افراد و خانواده ها دارد.88

پیشنهادات

1. با توجه به تأثیر آموزه های اسلامی در سالم بودن خانواده ها، مراکز مشاوره و راهنمایی و مراکز مشاوره قبل از ازدواج می توانند از آموزش سبک زندگی اسلام محور برای راهنمایی جوانان و همسران و عموم مردم در زندگی زناشویی استفاده کنند.

2. افزایش پژوهش و کار عملی متخصصان روی این شیوه آموزشی، به منظور افزایش کاربرد این شیوه در کاهش مشکلات زناشویی و بهبود روابط صمیمانه زوجین در جامعه ایرانی با توجه به عجین بودن فرهنگ خانواده های ایرانی با مباحث و زمینه های اسلامی.

3. آموزش آموزه های اسلامی خانواده محور به خانواده های زندانیان و بررسی تأثیر این آموزه ها روی روابط و عملکرد آنها.

4. آموزش آموزه های اسلامی خانواده محور به خانواده ها و زوج هایی که به دادگاه خانواده مراجعه می کنند و بررسی تأثیر این آموزه ها روی روابط و تصمیمات آنها.

5. پیشنهاد می شود تأثیر آموزه های اسلامی خانواده محور به صورت اختصاصی تر و جزئی تر روی هریک از متغیر های موجود در خانواده، بررسی شود.

پی نوشت ها:

1. احمد صافی، مدیریت خانواده، ص 18
2. عاطفه حیرت، «بررسی اثر بخشی زوج درمانی اسلام محور بر سازگاری، سلامت روان و خوش بینی زوجین شهر اصفهان»، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.
3. احمد صافی، همان، ص 22
4. محمدرضا سالاری فر، درآمدی بر نظام خانواده در اسلام، ص 16.
5. محمد محمدی ری شهری، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، ص 11
6. نساء: 19.
7. همان.
8. آل عمران: 159.
9. حجرات: 12.
10. بقره: 155.
11. جیمزاو پروچسکا، نظریه های روان درمانی، ترجمه یحیی سیدمحمدی، ص 445.
12. فیلیپ بارکر، خانواده درمانی پایه، ترجمه دهقانی، ص 161.

13. Olson, D.H., Goral, D.M, Circumplex model of marital and family systems. InF, Walsh (eds), Normal family processes (3rd ed.), pp. 514-541. New York: the Guilford Press.

14. بیوارز و بیوارز به نقل از بهاری، 1386، ص 74
15. بهاری، 1386، ص 49.
16. محمد نیلی پور، مدیریت خانواده، ج 1و 2ص 24
17. لقمان: 19.
18. محمد ابن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 643.
19. محمد ابن الحسن حر عاملی، وسایل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، ج14، ص10.
20. همان، ج20، ص 23.
21. محمد ابن یعقوب کلینی، همان، ج 2، ص 107.
22. علی آمدی، غررالحکم و دررالحکم، ص 91.
23. محمد ابن یعقوب کلینی، همان، ج 2، ص 107.
24. علی آمدی، همان، ج 14، ص 37.
25. محمد ابن یعقوب کلینی، همان، ج 5، ص 406.
26. محمد ابن الحسن حر عاملی، همان، ج14 ، ص 116.
27. محمد ابن یعقوب کلینی، همان، ج5 ، ص 507.
28. نساء: 34.
29. محمد ابن الحسن حر عاملی، همان، ج 14، ص 116.
30. محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج 103، ص 389.
31. همان، ج 74، ص 5.
32. عنکبوت/8.
33. احقاف: 15.
34. محمد باقر مجلسی، همان، ج 86، ص 186.
35. نساء: 34.
36. محمد ابن الحسن حر عاملی، همان، ج 14، ص 154.
37. نور: 31.
38. محمد ابن یعقوب کلینی، همان، ج 5، ص 324.
39. نور: 30.
40. علی آمدی، همان، ح 27.
41. همان، ح 265.
42. همان، ح 27.
43. همان، ح 393.
44. محمد باقر مجلسی، همان، ج 46، ص 173.
45. همان، ج 71، ص 393.
46. همان، ج 46، ص 11.
47. غلامحسین خوانساری، نهج الفصاحه، ح 621.
48. محمد ابن الحسن حر عاملی، همان، ج20، ص 23.
49. نور: 61.
50. محمد ابن یعقوب کلینی، همان، ج 2، ص 644.
51. بقره: 187
52. محمد باقر مجلسی، همان، ج 76، ص102.
53. محمد ابن یعقوب کلینی، همان، ج 5، ص 144.
54. محمد ابن الحسن حر عاملی، همان، ج 8، ص 337.
55. عباس متقی، کنز العمال، ج 16، ص 276.
56. محمد باقر مجلسی، همان، ج 63، ص 962.
57. عباس متقی، همان، ج 9، ص 244.
58. علی آمدی، همان، ح 1778.
59. محمد باقر مجلسی، همان، ج 71، ص 165.
60. علی آمدی، همان، ح 6766.
61. همان، ح 2131.
62. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه همراه با ترجمه فارسی، ح 7884.
63. همان، حدیث 435.
64. همان، حدیث 215.
65. حجرات: 10.
66. نساء: 128.
67. علی آمدی، همان، ج 4، ص 136.
68. همان، ص 135.
69. همان، ح 8084.
70. محمد دشتی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، حکمت390.
71. عباس متقی، همان، ج 16، ص 408.
72. همان، ج 1، ص 425.
73. محمد ابن الحسن حر عاملی، همان، ج 14، ص 123.
74. همان، ج20، ص 172.
75. ضحی: 11.
76. لقمان: 14.
77. علی آمدی، همان، ح 6746.
78. محمد باقر مجلسی، همان، ج 18، ص 11.
79. همان، ج 18، ص 11.
80. محمد ابن الحسن حر عاملی، همان، ج 2، ص 15.
81. محمد ابن یعقوب کلینی، همان، ج 4، ص 11.
82. علی آمدی، همان، ح 9077.
83. اسراء: 29.
84. محمد دشتی، همان، حکمت 229.
85. محمد محمدی ری شهری، همان، ج10
86. همان.
87. جواد رضایی، «تاثیر آموزش سبک زندگی اسلام محور با تاکید بر نظام خانواده بر تعهد و صمیمیت زوجین اراک»، پایان نامه کارشناسی ارشد
.88 همان

منابع

آمدی، علی، غررالحکم و دررالحکم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1366
ابن شعبه، حسن ابن علی، تحف العقول من آل رسول(ص)، قم، شریف الرضی، 1421 ق.
بارکر، فلیپ، خانواده درمانی پایه، ترجمه دهقانی، تهران، رشد، 1375
پروچسکا، جیمزاو، نظریه های روان درمانی، ترجمه یحیی سید محمدی، تهران، رشد، 1385
حر عاملی، محمدابن الحسن، وسایل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، تهران، الاسلامیه/ محمدی، 1403 ق
حیرت، عاطفه، بررسی اثر بخشی زوج درمانی اسلام محور بر سازگاری، سلامت روان و خوش بینی زوجین شهر اصفهان. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان، 1388
دشتی، محمد، ترجمه و شرح نهج البلاغه، قم، مشهور، 1380
رضایی، جواد، «تاثیر آموزش سبک زندگی اسلام محور با تاکید بر نظام خانواده بر تعهد و صمیمیت زوجین اراک»، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان، 1389
سالاری فر، محمد رضا، خانواده در نگرش اسلام و روانشناسی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1385
____ ، محمد رضا، درآمدی بر نظام خانواده در اسلام، تهران، هاجر، 1385
شرفی، محمد رضا، خانواده متعادل، تهران، انجمن اولیا و مربیان، 1376
صافی، احمد، مدیریت خانواده، تهران، انجمن اولیا و مربیان، 1374
خوانساری، غلامحسین، نهج الفصاحه، قم، انصاریان، 1385
طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، قم، جامعه مدرسین، 1374
کلینی، محمد ابن یعقوب، اصول کافی، بیروت، دارالاضواء، 1992
گلادینگ، ساموئل، خانواده درمانی، ترجمه بهاری و همکاران، تهران، تزکیه، 1382
متقی، عباس، کنز العمال، بیروت، موسسه الرساله،1409 ق
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، دارالاضواء، 1413 ق
محمدی ری شهری، محمد، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، قم، دارالحدیث، 1387
ــــ ، میزان الحکمه همراه با ترجمه فارسی، قم، دارالحدیث، 1377
مصطفوی، سید جواد، بهشت خانواده، مشهد، بارش، 1387، ج 1
نیلی پور، محمد، مدیریت خانواده، قم، سلسبیل، 1385، ج 1و 2

Olson, D.H., Goral, D.M., (2003), Circumplex model of marital and family systems. InF, Walsh (eds), Normal family processes (3rd ed.), pp. 514-541. New York: the Guilford Press.