مدل فرایندی تفکر آیندهنگر در نوجوانان 12ـ16 ساله بر پایۀ نظریۀ دادهبنیاد
/ کارشناس ارشد روانشناسی مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) / milad.shabanipsy@gmail.comArticle data in English (انگلیسی)
- Acar, Z. & Kaya, S. (2024). Identifying Psychological and Contextual Factors Influencing Teenagers' Future Orientation. Journal of Adolescent and Youth Psychological Studies, 5(4), 158-166.
- Addis, D. R., Wong, A. T. & Schacter, D. L. (2008). Age-related changes in the episodic simulation of future events. Psychological Science, 19, 33-41.
- Anderman, Eric M., Anderman, Lynley H., Griesinger, Tripp (1999). The Relation of Present and Possible Academic Selves during Early Adolescence to Grade Point Average and Achievement Goals. The Elementary School Journal, 100(1), 3-17.
- Arinata, Z. (2023). The Implementation Ini Genting on Adolescent Use Promoting Stunting in Batang Regency.
- Aspinwall. L. G. (2006). The Psychology of Future-Oriented ThinkingFrom Achievement to Proactive Coping, Adaptation, and Aging. Motivation and Emotion, 29(4), 203-235.
- Association of Bible. Colleges Member Instutions. A Dissertation Doctor.
- Atance, C. M. & O’Neill, D. K. (2001). Episodic future thinking. Trends in Cognitive Sciences, 5, 533-539.
- Bandura, A. (1982). Self-efficacy mechanism in human agency. American Psychologist, 37, 122–147.
- Beck, A. T., Weissman, A., Lester, D. & Trexler, L. (1974). The measurement of pessimism:The Hopelessness Scale. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 42, 861-865.
- Bélanger, M. J. , Atance, C. M., Varghese, A. L. , Nguyen, V. & Vendetti, C. (2014). What will I like best when I’m all grown up? Preschoolers’ understanding of future preferences. Child Development, 85, 2419–2431.
- Boyer, P. (2008). Evolutionary economics of mental time travel? Trends in Cognitive Sciences, 12, 219-224.
- Buckner, R. L. & Carroll, D. C. (2007). Self-projection and the brain. Trends in Cognitive Sciences, 11, 49-57.
- Busby, J. & Suddendorf, T. (2005). Making decisions with the future in mind:Developmental and comparative identification of mental time travel. Learning & Motivation, 36, 110-125.
- Carver, C. S. & Scheier, M. F. (1990). Principles of self-regulation:Action and emotion. In R. M. Sorrentino & E. T. Higgins (Eds. ), Handbook of motivation and cognition:Foundations of social behavior (Vol. 2, p. 3-52). New York:Guilford Press.
- Carver, C. S. & Scheier, M. F. (Eds) (1998). On the self-regulation of behavior. New York:CambridgeUniversity Press.
- Creswell, J. W. (2007). Qualitative Inquiry & Reasearch Design, Second Edition, California:Sage Publication Ltd.
- D. (1987). A Studies of Faculty Development Programs in American.
- D’Argembeau A. & Mathy, A. (2011). Tracking the construction of episodic future thoughts. Journal of Experimental Psychology. 140, 258-271.
- D’Argembeau, A., ORTOLEVA, C., JUMENTIER, S. & VAN DER LINDEN, M. (2010), Component processes underlying future thinking. Memory & Cognition, 38(6), 809-819.
- Du, J. (2024). A Study on the Impact of Douyin on the Adolescent's Self-Shaping. Communications in Humanities Research, 26(1), 102-106.
- Fortunato, V. J. & Furey, J. T. (2011). The theory of MindTime:The relationships between future, past, and present thinking and psychological well-being and distress. Personality and Individual Differences, 50(1), 20-24.
- Frank, L. K. (1939). Time perspectives. Journal of Social Philosophy, 4, 293-312.
- Frederick, S. (2003). Time preference and personal identity. In G. Loewenstein, D. Read, & R. Baumeister (Eds), Time and decision: Economic and psychological perspectives on intertemporal choice (p. 89-113). New York, NY: Russell Sage Foundation.
- Gott, C. & Lah, S. (2014). Episodic future thinking in children compared to adolescents. Child Neuropsychology, 20(5), 625-640.
- Gray, H. F. (2024). How India Can Support Teenage Girls’ Mental Wellbeing via Inclusion of Park Planning Through Digital Engagement. The Journal of Public Space, 9(2), 129-146.
- Hallford, D. J. & D’Argembeau, A. (2022). Why we imagine our future: Introducing the functions of future thinking scale (FoFTS). Journal of Psychopathology and Behavioral Assessment, 44(3), 376-395.
- Israeli, N. (1930). Some aspects of the social psychology of futurism. Journal of Abnormaland Social Psychology, 25, 121-132.
- Israeli, N. (1936a). The psychology of prediction: Judgments relating of the past and future. Psychological Exchange, 4, 129-132.
- Israeli, N. (1936b). Abnormal personality and time. New York, NY: R.M. McBride & Co. Pu.
- Johnson, S. R., Blum, R. W. & Cheng, T. L. (2014). Future orientation: a construct with implications for adolescent health and wellbeing. International journal of adolescent medicine and health, 26(4), 459-468.
- Lewin, K. (1939). Field theory and experiment in social psychology. American Journal of Sociology, 44, 868-896.
- Lewin, K. (1942/1948). Time perspective and morale. In K. Lewin (Ed.), Resolving social
- LYU, Houchao & Huang, Xiting. (2016). Development and validation of Future Time Perspective Scale for Adolescents and Young Adults. Time & Society. 25.
- Mahy, C. E., Moses, L. J. & Kliegel, M. (2014). The development of prospective memory in children:An executive framework. Developmental Review, 34, 305-326.
- Manzanilla, F. E., Escultura, F. N., Buquid, M. A. T. & Cabreros, M. R. Q. (2024). Driving Factors and Challenges of Adolescents in Teenage Pregnancy. Jhes, 1(2), 20-32.
- Mazachowsky, T. R. & Mahy, C. E. V. (2020). Constructing the Children’s Future Thinking Questionnaire:A reliable and valid measure of children’s future-oriented cognition, Developmental Psychology, 56(4), 756-772.
- Moffitt, T. E., Arseneault, L., Belsky, D., Dickson, N., Hancox, R. J., Harrington, H., Caspi, A. (2011). A gradient of childhood self-control predicts health, wealth, and public safety. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 108, 2693-2698.
- Nurfazriah, I., Nurhayati, A., Irianti, S., Suriani, S. & Mathofani, P. E. (2024). The Effect of Education With the Adolescent Reproductive Health Module on Increasing Peer Counselors' Knowledge About Family Life Planning in Pelamunan Village. Ajesh, 3(2), 246-255.
- Nurmi, J. (1991). How do adolescents see their future? A review of the development of future orientation and planning. Developmental Review, 11(1), 1-59.
- Nurmi, Jari-Erik (1989). Development of Orientation to the Future during Early Adolescence:A Four-Year Longitudinal Study and Two Cross-Sectional Comparisons. International Journal of Psychology. 24(1-5), 195-214.
- O'Keefe, Victoria M.; Wingate, Laricka R. (2013). The Role of Hope and Optimism in Suicide Risk for American Indians/Alaska Natives. Suicide and Life-Threatening Behavior. 43(6), 621-33.
- Osvath. O. & Martin-Ordas, G. (2014). The future of future-oriented cognition in non-humans:theory and the empirical case of the great apes. Philosophical Transactions of The Royal Society B Biological Sciences, 369(1655), 1-8.
- Peterson, C. & Seligman, M. E. P. (2004). Character strengths and virtues: A handbook and classification. Oxford University Press; American Psychological Association.
- Robbins, Reuben N.; Bryan, Angela (2004). Relationships Between Future Orientation, Impulsive Sensation Seeking, and Risk Behavior among Adjudicated Adolescents. Journal of Adolescent Research. 19(4):428-445.
- Safta, C. G. & Suditu, M. (2024). Responsible Decision-Making in Teenagers - A Prerequisite for Career Success. Journal of Educational Sciences & Psychology, 14(76) (1), 28-33.
- Schacter, D. L., Addis, D. R. & Buckner, R. L. (2008). Episodic simulation of future events:Concepts, data, and applications. In A. Kingstone & M. B. Miller (Eds. ), The year in cognitive neuroscience 2008 (Annals of the New York Academy of Sciences, Vol. 1124, p. 39-60). New York:New York Academy of Sciences.
- Seftina, D., Aji, R. I. & Nisa, D. A. (2024). Character Design for Educational Illustration Books in Knowing Visual Communication Design. Journal of Visual Communication Design, 9(2), 227-244.
- Seginer, R. (2023). Future orientation: Where there is a will there is a way. In S. Mozes & M. Israelashvili (Eds.), Youth without family to lean on: Global challenges and local interventions (p. 59-74). Routledge.
- Seginer, Rachel (2000). Defensive Pessimism and Optimism Correlates of Adolescent Future Orientation:A Domain-Specific Analysis. Journal of Adolescent Research. 15(3), 307-326.
- Seginer, Rachel (2005). Adolescent Future Orientation:Intergenerational Transmission and Intertwining Tactics in Cultural and Family Settings. In Friedlmeier, Wolfgang;_Chakkarath, Pradeep; Schwarz, Beate (eds.). Culture and Human Development:The Importance of Cross-Cultural Research for the Social Sciences. Hoboken:Taylor & Francis.
- Seginer, Rachel (2009). Future orientation:Developmental and ecological perspectives. New York: Springer.
- Silva, F. A. d. , Lima, D. D., Quaresma, M., Luis Felipe da Silva, M. , Suignard, J. L. S., Vieira, L. B. M., Amorim, M. F. P., & Andrade, A. C. (2024). Conscious Adolescence. Health and Society, 4(04), 31-51.
- Silverman, D. (2005). Doing Qualitative Research. London:Sage Publication.
- Steel, P. Schmidt, J. & Shultz, J. (2008). Refining the Relationship between .
- Strauss, A. & Corbin, J. (1998). Basics of Qualitative Research:Techniques and Procedures for Developing Grounded Theory. Newbury Park, CA:Sage Publications.
- Suddendorf, T. & Corballis, M. C. (1997). Mental time travel and the evolution of the human mind. Genetic, Social, & General Psychology Monographs, 123, 133-167.
- Suhendar, S., Widodo, A., Solihat, R., & Riandi, R. (2025). Students’ future thinking skills: Implications for school education programs. Journal of Pedagogical Research, 9(1), 254-273.
- Szpunar, K. K. (2010). Episodic future thought:An emerging concept. Perspectives on Psychological Science, 5, 142-162.
مدل فرايندي تفکر آيندهنگر در نوجوانان 12ـ16 ساله بر پايۀ نظريۀ دادهبنياد
نويد خاکبازان/ استاديار گروه روانشناسی دانشگاه اديان و مذاهب n.khakbazan@urd.ac.ir
ميلاد شعبانی / کارشناس ارشد روانشناسي مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمينی milad.shabanipsy@gmail.com
دريافت: 17/10/1403 ـ پذيرش: 27/02/1404
چکيده
پژوهش حاضر با هدف شناسايي مؤلفههاي روانشناختي تأثيرگذار بر شکلگيري تفکر آيندهنگر در نوجوانان و تدوين مدلي فرايندي در چارچوب نظريۀ دادهبنياد انجام شد. اين مطالعه از نوع کيفي بوده و با استفاده از رويکرد نظاممند استراوس و کوربين طراحي گرديد. دادهها از طريق مصاحبههاي نيمهساختاريافته با ۱۷ نوجوان ۱۲ـ۱۶ ساله در بستر کانونهاي فرهنگي قم گردآوري شد. مشارکتکنندگان با روش نمونهگيري نظريهاي و بر اساس اصل اشباع نظري انتخاب شدند. تحليل دادهها در سه مرحلۀ کدگذاري باز، محوري و انتخابي انجام شد و اعتبار يافتهها از طريق تطبيق با اعضا و مميزي توسط همکاران تأييد گرديد. نتايج نشان داد تفکر آيندهنگر بر پايۀ سه دسته عامل شکل ميگيرد: عوامل تعاملي (نقش محيط، تجارب زيسته، نيازها)، عوامل شناختي (توانمنديهاي شناختي، باورها) و عوامل انگيزشي (انگيزهها و تمايلات، ملاکها و ارزشها). مقولۀ «آرزومداري» بهعنوان پديدۀ مرکزي (مقولۀ هسته) در مدل استخراج شد. مدل پارادايمي حاصل، با ترسيم شرايط علّي (ارزشها و ملاکها، نيازها و انگيزهها)، زمينهاي (محيط و تجارب زيسته)، واسطهاي (توانمنديهاي شناختي باورها)، راهبرد (برنامهريزي) و پيامدهاي روانشناختي (تحقق انگيزهها و برآورده شدن نيازها)، چارچوبي منسجم براي فهم سازوکارهاي تفکر آيندهنگر در نوجوانان ارائه ميدهد. اين مدل ميتواند زمينهساز مداخلات آموزشي و باليني مبتنيبر آيندهنگري در دورۀ نوجواني باشد.
کليدواژهها: تفکر آيندهنگر، نظريۀ دادهبنياد، آرزومداري، نوجواني، مدل فرايندي.
مقدمه
در تاريخ روانشناسي برخي روانشناسان، تحول آدمي را در گذشته او جستوجو ميکنند و بر اين باورند که انسانها مقهور در گذشته خويش بوده و تمام رفتارها و کنشهاي امروزين آنها حاصل گذشتهشان ميباشد (فيست و فيست، 1390). در مقابل برخي روانشناسان معتقدند بخشي از شخصيت آدمي در ارتباط با آينده شکل گرفته يا تکميل ميشود؛ از آن جمله ميتوان به رويکرد انسانگراها در شخصيت اشاره نمود. در ميان رويکردهاي رواندرماني نيز برخي درمانگران وجهي از دغدغۀ بيماران رواني را در آيندة آنان جستوجو ميکنند؛ همچون رويکرد شناختي رفتاري در روان درمانگري (رفيعيهنر، 1397). مطالعات متعددي در روانشناسي نيز نشان ميدهد که بسياري از انديشههاي روزمرة انسان مربوط به آيندۀ خويش است و ازهمينرو مفهوم تفکر آيندهنگر از موضوعات مهم در روانشناسي محسوب ميشود (Suddendorf & Corballis, 1997).
«تفکر آيندهنگر» (future thinking) يکي از تواناييهاي شناختي جداييناپذير انسان است كه به تازگي مورد توجه روانشناسان قرار گرفته (Acar & Kaya, 2024) و به ادعاي پژوهشگران مختلف (Frederick, 2003) بهعنوان يک خصيصۀ منحصربهفرد انساني نقش مهمي در شکلدهي رفتار کنوني افراد ميتواند ايفا کند. اين نوع تفکر زماني (Time-based thinking) که يک عمليات شناختي در لحظه حاضر است (Osvath & Martin-Ordas, 2014)، نقش حياتي در فعاليتهاي شناختي پيچيده همچون برنامهريزي، رسيدن به اهداف، حافظۀ آيندهنگر، تصميمگيري، تنظيم هيجانات، خودمهارگري و به تعويق انداختن ارضاي نياز ايفا ميکند (ارگمبيو و مسي، 2011).
از نگاه روانشناسان اگرچه آينده غير قابل پيشبيني است، اما افراد ميتوانند حالات بالقوه آينده را در ذهن خود شبيهسازي کرده (Addis, Wong & Schacter, 2008; Szpunar, 2010) و عواقب احتمالي اعمال خود را قبل از اقدام در نظر بگيرند (Boyer, 2008). بنابراين تفکر آيندهنگر توانايي تصويرسازي ذهني از حوادث و رويدادهاي احتمالي آينده (Addis, Wong & Schacter, 2008) يا توانايي فرد در تصويرسازي خلاقانه از احتمالات فرضي آينده است (Argembeau & et al ,2010) كه به فرد كمك ميکند پيامدهاي احتمالي يك فعاليت را قبل از انجام آن در نظر بگيرد و فراتر از نيازهاي فعلي قدم بردارد و با سهولت و اطمينان بيشتري به هدف خود دست يابد (Boyer, 2008).
مفهومپردازي تفکر آيندهنگر در روانشناسي، ريشه در کارهاي اوليه برخي روانشناسان مانند فرانک (1939)، اسرائيلي (1930، 1936) و لوين (1939، 1942) دارد که با استفاده از اصطلاحات غيرمشابه («چشمانداز زمان» توسط فرانک، «آيندۀ روانشناختي» توسط لوين، و اصطلاحات مختلف مانند «چشمانداز آينده»، «روانشناسي آيندهنگرانه» و «نقشههاي آينده» توسط اسرائيلي) به آن اشاره کردهاند. همۀ پژوهشهاي مذکور، نقش تنظيمکنندۀ آيندهنگري را مد نظر قرار دادهاند. بااينحال، درحاليکه تحليلهاي فرانک و اسرائيلي از کارکرد تنظيمکنندگي آيندهنگري صرفاً نظري بود، لوين (1942) اين گزاره را در آزمايشهايي که چشمانداز زمان را به عملکرد و انگيزه مرتبط ميکند، آزمايش کرد.
پژوهشگران، تفکر آيندهنگر را در چارچوبهاي مفهومي مختلفي مطرح کردهاند. نورمي (۱۹۹۱) مدل مفهومي تفکر آيندهنگر را داراي سه فرايند ميداند که عبارتاند از: انگيزه، برنامهريزي و ارزيابي. انگيزه، علاقهاي است که از طريق توجه کردن به اهداف مشخص ميشود. برنامهريزي به برنامهها و فعاليتهايي گفته ميشود که فرد براي رسيدن به اهداف خويش بهکار ميبرد و ارزيابي به پيشبيني فرد نسبت به دستيابي به اهداف مورد نظر اشاره دارد مانند خوشبيني. بنابراين مدل مفهومي نورمي در درجۀ اول به بازنمايي ذهني وقايع پيشبينيشده مربوط ميشود(Nurmi, 1989; 1991).
سگينر (2023) مدل نظري سه مؤلفهاي را براي تفکر آيندهنگر، پيشنهاد ميدهد و معتقد است تفکر آيندهنگر مشتمل بر سه مؤلفۀ شناختي، انگيزشي و رفتاري ميباشد. مؤلفۀ انگيزشي چهار متغير را دربر ميگيرد: ارزش حوزههاي زندگي آينده، انتظار براي رسيدن به هدف، انتساب کنترل داخلي (توانايي و تلاش) به هدف احتمالي و تأثير مثبت بر اهداف مرتبط با حوزههاي مختلف. مؤلفۀ شناختي نيز از ترکيب حوزههاي مختلف زندگي (بهعنوان مثال شغل، تحصيل و...) به وجود ميآيد و توضيح ميدهد که فرد چه مقدار به آيندة خود از نظر حوزههاي مختلف فکر ميکند و نحوۀ ارتباط فرد با اين حوزهها چگونه است. مؤلفۀ رفتاري شامل دو متغير است: جستوجوي گزينههاي آينده با راهنمايي، جمعآوري اطلاعات و بررسي مناسب بودن آنها و متعهد شدن به يک گزينۀ خاص (Seginer, 2000; 2005; 2023).
يکي ديگر از چارچوبهاي مفهومي تفکر آيندهنگر، مدلي است که توسط جانسون، بلوم و چنگ (۲۰۱۴) مطرح شده است. آنها تلاش کردند تعاريف مفهومي و عملياتي قبلي را در يک چارچوب مفهومي همهجانبه تلفيق کنند که ميتواند برنامهها، خدمات و ارزيابي تفکر آيندهنگر بهعنوان يک هدف براي مداخله در نظر بگيرد. مدل پيشنهادي جانسون و ديگران يک مدل سه جزئي است که مؤلفههاي آن عبارتاند از: انتظارات، آرزوها و برنامهريزي. انتظارات افکار شخص در مورد آينده را دربر ميگيرد (بهعنوان مثال خوشبيني)؛ درحاليکه آرزوها، اهداف و خواستههاي فرد براي آينده را شامل ميشود (بهعنوان مثال خودهاي ممکن). برنامهريزي شامل آگاهي و توانايي فرد در ايجاد يک برنامۀ عملياتي براي دستيابي به اهداف خود است. بهطور خاص، اين مدل شامل يک محور افقي است که نشان ميدهد جهتگيري آينده در طول عمر (زمان) توسعه مييابد و تحت تأثير تجربيات اوليه است؛ همچنين شامل يک محور عمودي است که نشان ميدهد آيندهنگري تحت تأثير ويژگيهاي فردي (صلاحيتها) و همچنين عوامل محيطي (فرصتها و محدوديتها) قرار دارد.
از نگاه پترسون و سليگمن (2004)، تفکر آيندهنگر يك جهتگيري شناختي به آيندۀ فردي در يک چارچوب استدلال عملي و خودکنترلي است كه به افراد در جهت رسيدن به اهداف دوردستشان (يعني اهداف بلندمدتشان) كمكهاي مؤثري ميكند. افراد آيندهنگر، بهطور حسابشده و دورانديشانه به عواقب تصميمات و اعمالشان توجه ميكنند و اهداف بلندمدت را براي رسيدن به لذتهاي کوتاهمدت قرباني نميکنند و در ذهنشان آنچه را که در مجموع بيشترين رضايت را به دنبال خواهد داشت، نگه ميدارند. پس بهطور ضمني آيندهنگري يکي از جنبههاي مهم شخصيت است که ما را به انجام رفتار در راه صحيح سوق ميدهد (Peterson & Seligman, 2004, p435).
عدهاي از پژوهشگران نيز تفکر آيندهنگر را دربردارندۀ مؤلفههايي ميدانند که به افراد کمک ميکند تا آينده را با دقت بيشتر پيشبيني کرده و براي آن برنامهريزي کنند. يکي از مهمترين مؤلفهها، تصور آينده (future imagery) است که به توانايي فرد براي تجسم رويدادهاي آينده و احساسات مرتبط با آن اشاره دارد. اين توانايي ميتواند انگيزش لازم براي دنبال کردن اهداف را تقويت کند (Suhendar, Widodo, Solihat & Riandi, 2025). پيشبيني (predicting) نيز بخش ديگري از تفکر آيندهنگر است که به فرد اين امکان را ميدهد تا پيامدهاي احتمالي اقدامات خود را پيشبيني کرده و تصميمات خود را بر اساس آن تنظيم کند (Hallford & D’Argembeau, 2022). همچنين پيشنگري (anticipating) بهمعناي آمادهسازي براي شرايط و رويدادهاي آينده است که ميتواند احساس کنترل و اطمينان را در فرد تقويت کند. در نهايت، ارزيابي (evaluating) يکي ديگر از مؤلفههاي مهم است که به فرد اجازه ميدهد گزينهها و پيامدهاي مختلف را بررسي کرده و بهترين تصميم را اتخاذ کند (Gott & Lah, 2014).
برخي پژوهشها نيز با رويکردي تحولي به تفکر آيندهنگر پرداختند. تعدادي از مطالعات تحولي نشان ميدهند که شناخت آيندهنگر در اوايل دوران کودکي پديدار ميشوند و رشد ميکنند (Atance & O’Neill, 2001). برخي پژوهشها نيز بيانگر آن است که دوران نوجواني آغاز شکوفايي تفکر آيندهنگر ميباشد (Busby & Suddendorf, 2005). دوران نوجواني مرحلهاي حياتي از رشد است که با شکلگيري هويت، تحولات عاطفي و تعيين اهداف بلندمدت زندگي همراه است. يکي از مهمترين وظايف رشدي در اين مرحله، ساخت تفکر آينده است. توانايي نوجوانان در تصور و تلاش براي آيندهاي معنادار، پيامدهاي عميقي بر سلامت روان، تصميمگيري، موفقيت تحصيلي و رضايت کلي از زندگي آنها دارد (Silva, et al., 2024). تفکر آيندهنگر نهتنها تحت تأثير فرايندهاي شناختي و عاطفي دروني، بلکه توسط بافتهاي اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي زندگي نوجوانان شکل ميگيرد (Arinata, 2023 Safta & Suditu, 2024;). ازهمينرو در سالهاي اخير، تحقيقات دربارۀ تفکر آيندهنگر نوجوانان در پاسخ به نگرانيهاي جهاني دربارۀ بيکاري، عدم مشارکت آموزشي و چالشهاي سلامت روان گسترش يافته است (Manzanilla et al., 2024).
محيط خانواده، تأثير همسالان (Nurfazriah, et al., 2024)، فضاي ديجيتال و پلتفرمهاي رسانههاي اجتماعي (Du, 2024)، ظرفيتهاي شناختي و عاطفي (Seftina, Aji & Nisa, 2024) و محيط جامعه (Gray, 2024)، ازجمله عواملي است که بهصورت کلي در شکلگيري نگرش افراد نسبت به آيندهشان اشاره شده است.
عليرغم رشد ادبيات در مورد تفکر آيندهنگر، هنوز نياز به کاوش عميق و کيفي دربارۀ چگونگي تجربه، معناسازي و شکلگيري تفکر آيندهنگر در نوجوانان وجود دارد. آنگونه که محقق جستوجو کرده است، بخش زيادي از تحقيقات موجود بر نظرسنجيهاي کمّي يا مطالعات مداخلهاي تکيه کردهاند که اغلب از نگرشهاي شکلدهندۀ تفکر آيندهنگر نوجوانان غفلت ميکنند (Andrin & Akmal, 2019). بهويژه در بافتهاي فرهنگي که هنجارهاي فرهنگي و ساختارهاي اجتماعي بهطور گستردهاي متفاوت هستند، عوامل تشکيلدهندۀ نگرش نوجوانان دربارۀ آينده در گفتمان علمي کمتر مورد بررسي قرار گرفته است (Panhintacuna, P., et al., 2023). بنابراين پژوهشي کيفي براي ثبت تجارب زيسته، آرزوها و چالشهاي نوجواناني که آيندههاي متفاوتي را در ذهن ميپرورانند و مسير متفاوتي را براي دستيابي به اين تفکر پشتسر ميگذارند، جهت شناسايي عوامل شکلگيري تفکر آيندهنگر در نوجواني ضروري است.
اين مطالعه ميکوشد اين خلأ را با شناسايي و تحليل عوامل روانشناختي تأثيرگذار بر تفکر آيندهنگر نوجوانان از طريق روششناسي کيفي و با استفاده از مصاحبههاي عميق با نوجوانان در شهر قم پوشش دهد و تبييني نظاممند از عوامل مختلف تأثيرگذار در شکلگيري تفکر آيندهنگر نوجوانان ارائه نمايد.
روش پژوهش
با توجه به هدف اصلي اين پژوهش که ارائۀ الگوي روانشناختي شکلگيري تفکر آيندهنگر ميباشد، اين پژوهش در قالب يک طرح تحقيق کيفي و روش نظريۀ دادهبنياد (grounded theory) صورت گرفت. نظريۀ دادهبنياد يک طرح پژوهش کيفي است که در آن پژوهشگر نوعي تبيين کلي از يک فرايند، اقدام، يا تعامل ارائه ميدهد که حاصل ديدگاههاي مشارکتکنندگان است (Strauss & Corbin, 1998). بنابراين طرح نظريۀ دادهبنياد به ما امکان ميدهد تا نظريۀ گستردهاي دربارۀ پديدۀ کيفي که در زمينه و بافت اطلاعات وجود دارد، ايجاد کنيم (لطفآبادي، 1388). ازآنجاکه ادبيات پژوهشي پيشين بهطور مستقيم به عوامل شکلگيري تفکر آيندهنگر در نوجواني نپرداخته است، روش دادهبنياد به دليل ماهيت اکتشافي و انعطافپذير خود براي هدف پژوهش مناسب تشخيص داده شد.
مشارکتکنندگان پژوهش نوجوانان ۱۲ـ۱۶ سالهاي بودند که در کانون فرهنگي هنري استان قم فعاليت داشتند. اين نوجوانان با استفاده از نمونهگيري نظريهاي (theoretical sampling) انتخاب شدند؛ بدين معنا که انتخاب آنها بر مبناي قدرت اطلاعدهندگي و ظرفيتشان براي غنيسازي مقولهها و مفاهيم نظري صورت گرفت، نه بر اساس تصادف يا نمايندگي آماري. نمونهگيري نظريهاي به پژوهشگر امکان ميدهد تا با توجه به پيشرفت تحليل دادهها، به شناسايي و نمونهگيري از افرادي بپردازد که اطلاعات آنها ميتواند به توسعه و تقويت نظريه کمک کند و نمونهگيري تا زمان رسيدن به اشباع نظري (theoretical saturation) ادامه مييابد. مطابق با اين اصل، زماني که محقق به اين نتيجه برسد که انجام مصاحبههاي بيشتر، باعث دستيابي به اطلاعات جديدي نشده و صرفاً منجر به تکرار اطلاعات قبلي خواهد شد، مصاحبه را متوقف ميکند (Strauss & Corbin, 1998). در اين پژوهش، با تحليل مصاحبۀ پانزدهم، اشباع نظري حاصل شد و نمونهگيري با ۱۷ نفر خاتمه يافت. از اين ميان، دادههاي ۱۴ مشارکتکننده که بهطور کامل در مراحل پژوهش باقي ماندند، وارد تحليل شدند. براي کسب رضايت و همکاري در پژوهش با والدينشان صحبتهاي اوليه صورت گرفت و مسائل اخلاقي از قبيل حق انصراف از فرايند پژوهش، رعايت اصل رازداري و مشارکت با رضايت آگاهانه به اطلاع آنها رسيد.
براي گردآوري دادهها از مصاحبۀ نيمهساختاريافته بازپاسخ استفاده شد. در اين نوع مصاحبه، سؤالاتي باز و قابل گسترش از مشارکتکنندگان پرسيده ميشود که امکان تعميق پاسخها و کشف مفاهيم جديد را فراهم ميسازد. سؤالات مصاحبه با توجه به اهداف پژوهش طراحي و در جريان فرايند جمعآوري دادهها متناسب با واکنشهاي مشارکتکنندگان اصلاح و تکميل شدند. هر مصاحبه حدود ۶۰ تا ۹۰ دقيقه به طول انجاميد و تمامي مصاحبهها با اجازۀ مشارکتکنندگان ضبط، پيادهسازي و آماده تحليل شدند. مصاحبۀ نيمهساختاريافته امکان انعطاف در بررسي و شفافسازي پاسخهاي شرکتکنندگان را فراهم کرد. نمونهاي از سؤالاتي که در مصاحبهها مورد استفاده قرار ميگرفت عبارتاند از: «به آينده فکر ميکني؟ اين تفکر چه نتيجهاي برايت داشته است؟ آيا ميتوانيد به من بگوييد که شما چگونه آينده را تصور ميکنيد؟ چه چيزي باعث شد که توجه به آينده برايتان مهم شود؟ چه کساني آينده برايشان مهمتر است؟ چه چيزهايي باعث ميشه که ما در گذشته خود غرق بشويم؟ ميتواني يک موقعيت که در آن به آينده فکر کردي را با پيامدش بگويي؟ چطور ميشه که بعضي افراد وقتي ميخواهند کاري انجام بدهند به عاقبتش فکر ميکنند؟».
مصاحبهها بهصورت تحتاللفظي رونويسي شده و اطلاعاتي مانند نامها يا مکانها حذف شدند؛ سپس براي تحليل دادهها از روش سه مرحلهاي کدگذاري باز (open coding)، کدگذاري محوري (axial coding) و کدگذاري انتخابي (selective coding) استفاده شد.
براي کدگذاري باز، متن مصاحبهها بارها بازخواني و مفاهيم اصلي استخراج شده و بهصورت کد ثبت گرديد؛ سپس کدهاي مشابه در دستههايي قرار گرفتند. بدين ترتيب در مرحلۀ اول کدگذاري دادهها، 78 کد باز ساخته شد.
سطح بعدي تجزيهوتحليل دادهها، کدگذاري محوري است که هدف از آن سازماندهي کدهاي اوليه و شناسايي مقولههاي کليدي و سپس مرتبطسازي مقولهها و مفاهيم با يکديگر است. بنابراين با استفاده از معنادارترين يا فراوانترين کدهاي باز، غربال کردن و تقليل تعداد نسبتاً زياد کدهاي مفهومي که در مرحلۀ کدگذاري بازتوليد شده بودند، انجام گرفت. بدين ترتيب، دستههاي اوليهاي که در مرحلۀ کدگذاري باز به وجود آمدند، حول محورهاي مشترکي قرار داده شدند؛ درنتيجه 7 کد محوري شناسايي و مشخص گرديد.
درنهايت در مرحلۀ کدگذاري انتخابي، مقولات روند يکپارچهسازي را طي کردند. در اين مرحله بايد نگاهي عميق به دادهها انداخته ميشد تا مقولۀ هستهاي يا روح حاکم بر اظهارات نوجوانان در مورد شکلگيري تفکر آيندهنگر استخراج ميگشت. بنابراين از بين مقولههاي عمده يک مقوله که بهتر از بقيه ميتوانست بهعنوان هستۀ چارچوب نظري يافتههاي پژوهش نقش ايفا کند، انتخاب شد. علت انتخاب اين مقولۀ هستهاي اهميتي بود که مشارکتکنندگان براي آن قائل بودند. پس از آن با توجه به ارتباطاتي که ميان مقولهها وجود داشت تمام مقولهها در سه طبقۀ کليتر شامل عوامل انگيزشي، شناختي و تعاملي، حول مقولۀ هسته طبقهبندي شدند.
براي ارزيابي اعتبار و روايي دادهها از سه راهبرد متداول در پژوهشهاي کيفي استفاده شد که در ادامه به آنها اشاره شده است (Silverman, 2005).
1. اعتباريابي توسط اعضا (member checking): يافتههاي اوليه با برخي مشارکتکنندگان به اشتراک گذاشته شد تا صحت و دقت تحليلها تأييد شود؛
2. مميزي همتا (peer debriefing): مراحل کدگذاري و استخراج مفاهيم توسط دو پژوهشگر متخصص مورد بازبيني قرار گرفت؛
3. مقايسۀ تحليلي مستمر: در تمام مراحل، يافتهها با دادههاي خام مقايسه شدند تا يکپارچگي و همخواني ميان دادهها و مفاهيم تضمين شود.
در مجموع، رويکرد نظاممند نظريۀ دادهبنياد با تأکيد بر فرايند استقرايي و تعامل مداوم با دادهها، بستري مناسب براي استخراج مدلي از فرايند شکلگيري تفکر آيندهنگر در نوجوانان فراهم ساخت.
يافتههاي پژوهش
همانطور که در بيان مسئله بيان شد، پرسش اصلي اين پژوهش اين است که چگونه ميتوان شکلگيري تفکر آيندهنگر در نوجوانان را تبيين نمود؟ در اين راستا دو زير پرسش اساسي مطرح شدند: چه عواملي در بروز و ظهور تفکر آيندهنگر نقش دارد؟ اين عوامل و مؤلفهها چگونه به هم ارتباط پيدا ميکنند؟ يافتههاي حاصل از تجزيهوتحليل دادهها در اين بخش پژوهش در راستاي پاسخ به سؤالهاي پژوهش ارائه ميشوند.
همانطور که گفته شد براي تحليل دادهها بر اساس طرح نظاممند نظريۀ دادهبنياد، سه نوع کدگذاري شامل کدگزاري باز، کدگذاري محوري و کدگذاري انتخابي انجام شد. بدين ترتيب که کدهاي مفهومي استخراج شده و مقولههاي کلي از تلخيص اين مفاهيم تشکيل شد و در مجموع 30 کد باز بهدست آمد؛ سپس در مرحلۀ کدگذاري محوري بهوسيلۀ مقايسۀ مقولهها، مقولههاي مشابه ادغام و مقولههاي مرتبط حول محور واحد قرار داده شدند؛ و بالاخره براي کشف رابطۀ نهفته بين اين مقولههاي تشکيلدهندۀ تفکر آيندهنگر، کدگذاري انتخابي انجام شد. طبق نظريۀ دادهبنياد در مرحلۀ کدگذاري انتخابي، بهمنظور طراحي الگوي پارادايمي، يکي از مقولهها بهعنوان مقولۀ هستهاي در فرايند مورد مطالعه تعيين شده و ساير مقولهها در ارتباط با آن مطرح ميگردند.
الگوي پارادايمي در نظريۀ دادهبنياد شامل شش مؤلفه است که از طريق آنها ميتوان داده را به روشي نظاممند بهصورت پيچيدهاي با يکديگر مرتبط و مطرح کرد. مؤلفههاي الگوي پارادايمي عبارتاند از:
1. شرايط علّي: شرايط بهوجودآورندۀ مقولۀ هستهاي؛
2. مقولۀ هستهاي: حادثه يا اتفاقي که کنشهاي متقابل به کنترل و اداره آن معطوف ميگردد؛
3. شرايط زمينهاي: شرايط بسترساز خاص مؤثر در راهبردها؛
4. شرايط واسطهاي: شرايط بسترساز عام مؤثر در راهبردها؛
5. راهبردها: کنشهاي متقابل که به کنترل و ادارۀ مقولۀ اصلي معطوف ميگردد؛
6. پيامدها: رهاورد به کار بستن راهبردها (Strauss & Corbin, 1998).
در مرحلۀ کدگذاري انتخابي از بين مقولههاي عمده، مقولۀ «آرزومداري» بهعنوان مقولۀ هستهاي در تبيين تفکر آيندهنگر نوجوانان انتخاب شد و مقولههاي عمدۀ ديگر در قالب 5 مؤلفۀ ديگر الگوي پارادايمي در ارتباط با اين مقولۀ هستهاي و تفکرات آيندهمحورانة حاصل در يک مدل نظري به يکديگر مربوط گشتند. بر اين اساس در اين بخش ابتدا به معرفي مقولۀ آرزومداري پرداخته ميشود و سپس پيرامون مقولههاي عوامل و شرايط تبيينکنندۀ تفکر آيندهنگر توضيحاتي ارائه ميگردد.
مقولة هستهاي آرزومداري
براي آنکه بتوان تجارب زيستۀ مشارکتکنندگان را به بهترين نحو منعکس نمود و يافتههاي متعدد را سامان داد، بايد مشخص کرد موضوع و مسئلۀ اصلي که نوجوانان مورد پژوهش با آن دستوپنجه نرم ميکنند چيست (مقولۀ هستهاي)؟ و از آنچه بهصورت غيرمستقيم گفته ميشود چه ميتوان دريافت؟
در حين انجام مصاحبهها و جمعآوري دادهها احساس ميشد که در همۀ اشارات مختلف نوجوانان يک جوهر مشترک وجود دارد که رد پايي از خودش در اکثر نوجواناني که به نوعي از تفکر آيندهنگر صحبت ميکردند، باقي ميگذاشت. همزمان با ادامۀ مصاحبهها و تحليل دادهها که مفاهيم جديد شکل ميگرفت، اين احساس ادامه داشت و پررنگتر ميشد که در پايان از واژهاي به نام «خيالپردازي» يا «آرزومداري» براي نامگذاري اين دغدغۀ مشترک استفاده نموديم. بنابراين «آرزومداري» مقولۀ هستهاي در معرفي يافتههاي اين پژوهش در نگاه نظريۀ دادهبنياد به عوامل شکلدهندۀ تفکر آيندهنگر نوجوانان شد؛ چراکه ميتوانست درگيري ذهني آنان با مسائل مختلف را که منجر به تفکر آيندهنگر ميشد را به بهترين نحو به تصوير بکشد. بهعنوان نمونه به چند گفتوگوي نوجوانان اشاره ميکنيم.
«دوست دارم که بهترين نويسنده بشم و بنويسم؛ چون بين آدمها تواناتر ميشم»، «اگه حواسم به آينده باشه ميتونم به چيزهايي برسم که همۀ دوستام به من حسودي کنن»، «اگر بخوام همش به گذشته فکر کنم آنقدر اتفاقاتي افتاده و اذيتم کردن که حالمو بد ميکنه، ولي وقتي به اون چيزايي که ميخوام بشون برسم فکر ميکنم حالم زيرورو ميشه»، «آدمايي موفقاند که براي خودشون يه آرزوهايي دارن که وقتي ميارن تو تخيلشون براش تلاش ميکنن»، «يادمه يه فيلم ديدم که رفته بود تو آينده و از اون وقت کلي با خودم فکر ميکردم که آيندة من چه شکليه و کلي چيز براي خودم تو ذهنم ميساختم».
مقولههاي عمدۀ ديگر برخاسته از تحليل اظهارات نوجوانان بر اساس ارتباط با اين مقولۀ هستهاي و نقشي که در تبيين تفکر آيندهنگر نوجوانان ايفا ميکردند، در سه طبقۀ کليتر عوامل تعاملي، شناختي و انگيزشي قرار گرفتند. اين طبقات درحقيقت انتزاعات کليتري از مقولههاي پرورآيندهشده در مراحل قبلي تحليل هستند.
نماي کلي مقولههايي که در پژوهش حاضر بهدست آمده را ميتوان در جدول (1) مشاهده نمود.
جدول 1: کدهاي باز، محوري و انتخابي
مفاهيم اوليه کدهاي محوري کدهاي انتخابي
نقش معلمان
نقش والدين
نقش دوستان و همسالان
بازخوردهاي ديگران
رقابت نقش محيط عوامل تعاملي
کسب دستاوردهاي تحصيلي
تجارب منفي مکرر
تجارب منفي گذشته
تجارب مثبت گذشته
تجارب مشاهدهشده از ديگران تجارب زيسته
نياز به تعامل مثبت با ديگران
نياز به نشاط و تحرک
عزت نفس
نياز به تشويق
نياز به شکوفايي
نياز به کنجکاوي نيازها
هوش
حافظه
سبک تفسير خوشبينانه
توانايي تصور خود در آينده
برنامهريزي توانمنديهاي شناختي عوامل شناختي
دوري از باورهاي غيرمنطقي
اعتقادات ديني باورها
هدفمداري
انگيزش پيشرفت
دوري از ترس
ميل به خودنمايي
انگيزۀ اجتناب از پيامدهاي ناگوار
فرصتطلبي انگيزهها و تمايلات عوامل انگيزشي
ملاکهاي موفقيت
ارزشهاي اخلاقي فرد ملاکها و ارزشها
الف) عوامل شناختي
1. توانمنديهاي شناختي
1ـ1. هوش
يافتههاي حاصل از مصاحبه با نوجوانان نشان ميدهد که هوش يکي از عوامل تأثيرگذار در شکلگيري تفکر آيندهنگر است. مشارکتکنندۀ شمارۀ 3 معتقد است: «به نظرم آدمهاي باهوش هيچوقت تو گذشته نيستن و همش به آينده فکر ميکنن و آدمهاي خنگ و نادون هستن که همش تو فاز گذشته هستند».
2ـ1. حافظه
تجارب زيستۀ نوجوانان نشان ميدهد که حافظه از ديگر عوامل شايع در بين نوجوانان است که ميتواند زمينهساز تفکر آيندهنگر شود. مشارکتکنندۀ شمارۀ 9 ميگويد:
تو دوستام يکي هست که خيلي حافظۀ خوبي داره. هيچ چيزي نيست تو مخش نره و اتفاقاً يه ويژگياش هم همينه که ميدونه فردا ميخواد چه کار کنه، ماه ديگه کجا باشه و سال ديگه به چي برسه... من فکر ميکنم حافظهات بايد خيلي خوب باشه تا بتوني آيندهنگر باشي...
3ـ1. سبک تفسير خوشبينانه
يکي از مؤلفههاي روانشناختي مرتبط با تفکر آيندهنگر در نوجوانان، سبک تفسير خوشبينانه است. مشارکتکنندۀ شمارۀ ۵ در توصيف تجربۀ خود به اين موضوع اشاره ميکند:
يکي از فاميلامون خيلي همه چيو خوب ميبينه و هميشه ميگه آدم اگر مطمئن باشه که اتفاقاي خوب براش ميافته، واقعاً همينجوري ميشه؛ برعکسش آدمايي که هميشه از بدبختي حرف ميزنن، بعدها هم بدبخت باقي ميمونن. براي همين آدماي اينجوري آيندۀ بهتري دارند و بهتر ميتونن براي آيندهشون داستان و تخيل بسازن.
گرچه در اين اظهارنظر خوشبيني بيشتر بهعنوان عاملي براي تحقق آيندۀ مطلوب توصيف شده است، اما ميتوان آن را بهعنوان زمينهساز شناختي براي برانگيختن تفکر آيندهمحور نيز تفسير کرد. به بيان دقيقتر، نگرش خوشبينانه در اين توصيف، فرايند تصور آينده را تسهيل ميکند و از طريق کاهش ترس يا ترديد، امکان هدفگذاري و تفکر مثبت دربارۀ آينده را فراهم ميآورد.
4ـ1. توانايي تصور خود در آينده
يکي از توانمنديهاي شناختي که در شکلگيري تفکر آيندهنگر نوجوانان نقش دارد، توانايي تصور خود در آينده است. اين توانايي به نوجوان امکان ميدهد تا موقعيتهاي آينده را بهصورت ذهني شبيهسازي کرده و بر اساس آن، دست به تصميمگيري، هدفگذاري و انتخاب بزند. مشارکتکنندۀ شمارۀ 10 در اين باره بيان ميکند:
خيلي وقتا با خودم فکر ميکنم چند سال ديگه کجام؟ مثلاً وقتي تو مدرسه حوصلهام سر ميره، تصور ميکنم که توي يه شغل خاص دارم کار ميکنم يا دانشگاه قبول شدم. اين باعث ميشه يهجوري انگار خودمو ببينم که به يه چيزي رسيدم. اون موقعهست که بيشتر دلم ميخواد واسه آينده تلاش کنم.
تصور خود در آينده در اينجا نقش يک علت شناختي را ايفا ميکند که با واسطهگري تخيل هدفمند، موجب افزايش تعهد نسبت به آينده و ساماندهي رفتار در زمان حال ميشود.
5ـ1. برنامهريزي
يکي از مواردي که در گفتههاي چند نفر از نوجوانان تکرار شده بود، وجود برنامهريزي و نقش آن در شکلگيري تفکر آيندهنگر بود. بهعنوان نمونه مشارکتکنندة شمارة 10 شروع تفکر آيندهنگر را توجه به برنامهريزي ميداند:
اصلاً من خودم تو هرکاري که برنامه ميريزم حتماً انجامش ميدم و کارايي که بيفکري ميکنم و براش از قبل چيزي تهيه نميکنم توش موفق نميشم. آدماي با برنامه مدام به کارايي که ميخوان بکنن فکر ميکنن و از قبلش راه و چاهشو مشخص ميکنن.
2. باورها
1ـ2. دوري از باورهاي غيرمنطقي
افکار و باورهاي غيرمنطقي نيز ازجمله موانع شکلگيري تفکر آيندهنگر در بين نوجوانان اين پژوهش بهشمار ميرود که به نظر ميرسد با دور کردن اين افکار ميتوان تفکر آيندهنگر را شکل داد. مشارکتکنندة شمارة 12 به باور غيرمنطقي فاجعهانگاري اشاره ميکند و ميگويد: «آدمايي که همش ميگن ما دست به هر کاري بزنيم بدبختيم و هميشه تو بدبختي بودن، اينا به نظرم نميتونن آيندة خوبي براي خودشون حتي تصور کنن چه برسه بهش برسنن». همچنين مشارکتکنندة شمارة 1 به تفکر غيرمنطفي بايدها تصريح ميکند: «من به آينده فکر ميکنم، ولي با خودم ميگم بايد بش برسم. هميشه ميترسم اگر نرسم چي ميشه و نااميد ميشم يا نه».
2ـ2. اعتقادات ديني
بنيانهاي ديني نيز از ديگر عوامل زمينهساز تفکر آيندهنگر ميباشد که مورد توجه نوجوانان پژوهش حاضر بوده است. مشارکتکنندة شمارة 8 در اين خصوص ميگويد:
پدربزرگم هميشه به من ميگه اگر ميخواهي تو کارات موفق بشي به مرگ و بعدش فکر کن! منم با خودم ميگم آدم سن به سرش ميرسه اين حرفها رو ميزنه و من که تازه 13 سال بيشتر ندارم، ولي فکر ميکنم شايد اگر منم به حرفش گوش کنم و اونجوري که بم ميگه باشم شايد موفق بشم.
مشارکتکنندة شمارة 11 نيز به يکي از اعتقادات ديني شکلدهندة اين تفکر اشاره ميکند:
بعضي وقتا توي کاراي مامانم ميمونم که وقتي ميريم حرم و مسجد و اينجور جاها، هرچي ميمونه خسته نميشه و يه بار گفتم مامان چي گيرت مياد اينقدر اينجا ميموني و دعا و نماز و اين کارا رو ميکني و خسته نميشي؟ بم گفت اگه فکر کني به آينده ميبيني چيزي نداري... .
ب) عوامل انگيزشي
1. انگيزهها و تمايلات
1ـ1. هدفمداري
نوجوانان معتقدند که افرادي تفکر آيندهنگر دارند که براي زندگي خود در شئون مختلف تحصيلي، فردي، خانوادگي و اجتماعي هدف داشته باشند و بر اساس آن گام بردارند. مشارکتکنندة شمارة 4 معتقد است: «کسي ميتونه به آينده فکر کنه که براي خودش مشخص کرده باشه که ميخواد به چي برسه».
2ـ1. انگيزش پيشرفت
تحليل دادهها نشان ميدهد که انگيزش پيشرفت ازجمله عوامل اصلي زمينهساز بروز اين تفکر در مشارکتکنندگان است. مشارکتکنندة شمارة 10 ميگويد:
معلمم آقاي «س» هميشه پرشور و جنب و جوشه، ازمون ميخواد که هميشه حواسمون به درس باشه و مرتب تو حرفاش از اين حرف ميزنه که اگر ميخواهيد آدم مهمي بشيد از الان بايد بش فکر کنين، منم خيلي کلاسها شو دوست دارم و لذت ميبرم.
3ـ1. دوري از ترس
از دادههاي قابل تأمل اين پژوهش ميتوان به هيجان ترس اشاره کرد که در شکلدهي تفکر آيندهنگر نقش ايفا ميکند. مشارکتکنندة شمارة 12ميگويد:
معلمهاي مدرسه کاري ميکنن با آدم که آدم هول ميکنه هر روز که مدرسه مياد. براي همينم من يکي که هميشه براي آيندهام نگرانم و از طرفيم خودمو ملزم کردم که از يک هفته قبل براي مدرسه و کلاسام برنامه داشته باشم.
4ـ1. ميل به خودنمايي
نوجوانان با توجه به تجارب زيستة خود، معتقدند که ميل به خودنمايي نيز ميتواند به تفکر آيندهنگر منجر شود. به نظر ميرسد که اين يافتة پژوهش با توجه به منفي بودن آن، با ساير تجارب نوجوانان متفاوت باشد. مشارکتکنندة شمارة 1 بر اين باور است: «من فکر ميکنم که آدمايي که ميخوان خودشون رو بچه مثبت نشون بدن، همش ميگن ما براي آينده کلي فکر داريم و درجا نميزنيم».
5ـ1. انگيزة اجتناب از پيامدهاي ناگوار
يافتههاي حاصل از پژوهش نشانگر آن است که برخي نوجوانان براي دوري از اتفاقات ناگواري که در پرتو نداشتن تفکر آيندهنگر است، به سمت اين تفکر ميروند. نوجواناني همچون مشارکتکنندة شمارة 9 معتقدند که اگر افراد به آينده و عاقبت کارهايشان فکر کنند، ميتوانند از اشتباه و اتفاقات ناگوار مصون بمانند:
بعضي وقتها چيزايي برام پيش مياد که با خودم ميگم کاش قبلش بش فکر ميکردم تا اونجوري نميشد؛ مثلاً يک ماه مونده بود به امتحان نمونه دولتي، ولي مدام به خودم ميگفتم حالا وقت زياده و اينجور حرفا و کلي وقت تلف کردم. الان با خودم ميگم کاش همون موقع بيشتر فکر ميکردم و انقدر علاف نميچرخيدم تا اينجوري نميشد که... .
6ـ1. فرصتطلبي
از ديگر انگيزههايي که ميتواند زمينهساز تفکر آيندهنگر در نوجوانان شود، فرصتطلبي است. مشارکتکنندة شمارة 10 بر اين باور است:
يه بار که تو مدرسه اعلام کردن براي تيزهوشان کيا ميخوان ثبتنام کنند، من هم سريع رفتم و بعضيا بيخيال بودن و اصلاً نيومدن و بعضي دوستام هم بعد من اومدن ثبتنام کردن، ولي اندازة من نخوندن و وقت نگذاشتن. من همون اول نشستم براي آيندهام کلي فکر کردم و همون که سريع موقعيتو چسبيدم فکر کنم باعث شد که من به آينده خوشبينتر بشم.
7ـ1. کسب دستاوردهاي تحصيلي
تلاش براي کسب بهترين رتبههاي تحصيلي، نوجوانان را به سمت داشتن تفکر آيندهمحورانه سوق ميدهد. مشارکتکنندة شمارة 2 ميگويد: «من هر وقت آيندهنگري کردم توي امتحاناتم و از قبل نشستم خوندم بهترين نمرهها رو گرفتم و جوري شده که براي خودم کلي فکر و خيال ميکنم که من اگه هميشه اينجوري باشم بزرگ ميشم به هرچي ميخواهم ميرسم».
2. ملاکها و ارزشها
1ـ2. ملاکهاي موفقيت
نتايج مطالعة حاضر نشان ميدهد که نوجوانان بر اين باورند که داشتن ملاکهاي موفقيت زمينهساز تفکر آيندهنگرانه است. مشارکتکنندة شمارة 3 معتقد است: «آدمايي که براي زندگيشون ملاک دارن، حتماً به آينده هم مطمينن و هم ميتونن آدماي کار درستي باشن».
2ـ2. ارزشهاي اخلاقي فرد
دارا بودن ارزشهاي اخلاقي نيز از ديگر مؤلفههاي سازندة تفکر آيندهنگر است. مشارکتکنندة شمارة 13 ميگويد: «هرکسي رو ديدم که جوشي و عصبيه و همش دعوا ميکنه، براي آيندهاش هيچ فکري نداره، هيچوقت هم بهترين نيستن».
مشارکتکنندة شمارة 12 نيز بر همين باور است:
اگه با بهروز رفيق ميشدم خيلي موفقتر از الان بودم؛ چون يه اخلاقهاي باحالي داشت که همه ازش خوششون ميومد. بهروز از اون آدمايي بود که هروقت مينشستم باش حرف ميزدم، براي همه کارايي که ميخواست بکنه فکر داشت و انگار مثل يک ماشين کوکي تنظيمشده کار ميکرد.
ج) عوامل تعاملي
1. نقش محيط
1ـ1. نقش معلمان
اثرگذاريهاي محيط نيز از ديگر عواملي است که بستر تفکر آيندهنگر را شکل ميدهد. معلم و مربي ازجمله تعيينکنندههاي محيطي بهشمار ميروند که ميتواند به زمينهسازي تفکر آيندهنگر کمک کند و يا حتي در مواردي ميتواند مانع شکلگيري آن در يک نوجوان شود. بهعنوان مثال مشارکتکنندة شمارة 7 معلم را عاملي ميپندارد که رفتارش او را از فکر کردن به آينده بازداشته است:
معلم رياضيمون آنقدر از خودش تعريف ميکنه و مدام ميگه بايد مثل من براي خودتون و آيندتون برنامه داشته باشين، اما من برعکس بهخاطر طرز درس دادنش اصلاً نه به درس نه به حرفاش علاقمند نميشم و گاهي واقعاً از دستش عصباني ميشم که چرا جوري که منم بفهمم توضيح نميده... .
2ـ1. نقش والدين
تجارب زيستة نوجوانان در ارتباط با والدين نيز از ديگر عواملي است که در شکلگيري تفکر آيندهنگر نقش ايفا ميکند. مشارکتکنندة شمارة 6 ميگويد:
بابام هميشه هر کاري ميخوام بکنم حتي اگر بخوام برم خونة دوستم جشن تولد، ميگه مواظب باش و همش نگران آينده است. آنقدر از آينده برام حرف زده که اگر حواست به بعداً نباش فلان ميشه و اين حرفا که من يه جاهايي حرص ميخورم، ولي يه جاهايي هم هموني شده که گفته بم... .
3ـ1. نقش دوستان و همسالان
از ديگر عواملي که نوجوانان در زمينة پژوهش حاضر بدان اشاره داشتهاند، نقش دوستان و همسالان است. بهعنوان نمونه ميتوان به صحبتهاي مشارکتکنندة شمارة 1 اشاره کرد:
دوستاي من که کلاً همه منفي بافن و آنقدر ميگن که خوشي کجاست و همش ميگن ما تو بدبختي بزرگ شديم و آينده بهتر که نميشه هيچ بيچارهتر هم ميشيم. آنقدر ميگن که من بخوام به آينده فکر کنم هم ميگم بيخيال.
4ـ1. بازخوردهاي ديگران
يکي از مؤلفههايي که نوجوانان را به سمت تفکر آيندهنگر سوق ميدهد و يا در مواردي ميتواند آنها را از چنين تفکري دور سازد، بازخوردهاي ديگران است. هريک از بازخوردهاي مثبتي که از ديگران ميگيرند، يا بازخوردهاي منفي از ديگران ميتواند نقشي در شکلگيري اين تفکر ايفا نمايد. مشارکتکنندة شمارة 9 ميگويد:
يه بار ميخواستم براي يکي از مسابقات ورزشي ثبتنام کنم و وقتي رفتيم پايگاه... براي ثبتنام ديدم همه قد و هيکل و سنشون بيشتر از منه و گفتم بيخيال من اصلاً شانسي ندارم، اما دمش گرم يکي گفت اينقدر نااميد نباش و برو خودتو آماده کن و موفق ميشي. منم اتفاقاً همين کارو کردم و کلي با خودم خيالبافي ميکردم که من ميرم و اول ميشم و از اين حرفا. اتفاقاً اون سال اول شدم با اينکه من کوچکترينشون بودم.
5ـ1. رقابت
دادهها نشان ميدهند تعامل رقابتجويانه، تفکر آيندهنگر را شکل ميدهد و رفتار آنها را به شدت تحت تأثير قرار ميدهد و در قالب رابطههاي متقابل دو نفره به سمت اين تفکر گام برميدارند. مشارکتکنندة شمارة 14 ميگويد:
از يک سال پيش که اومدم توي اين محله و با هادي دوست شدم، توي چيزاي مختلف کري داريم و سر اول شدن هميشه با هم مسابقه ميديم... اين کري خوندن و رقابتمون خيلي به جفتمون کمک کرده و بقية بچهها ميگن شما دوتا بعداً آدماي مهمي ميشين... ما هم جوگرفتتمون و همش ميشينيم فکر ميکنيم براي آينده. من يکي که قراره وزير بشم.
2. نيازها
1ـ2. نياز به تعامل مثبت با ديگران
نيازهاي گوناگوني نوجوانان را به سمت فکر کردن دربارة آينده سوق ميدهد که يکي از آنها نياز به تعامل سازنده و مثبت با ديگران است. نوجوان به دليل حضور اجتماعي مفيد و کارآمد در جامعه است که به سمت چنين افکاري حرکت ميکند. مشارکتکنندة شمارة 8 ميگويد: «احتمال زياد آدمها براي اينکه بتونن تو جامعه بهتر زندگي کنند و ارتباط خوبي با بقيه داشته باشن يا حتي پولدارتر هم بخواهند باشن، بايد به آينده فکر کنن».
2ـ2. نياز به نشاط و تحرک
اشارات موجود در يافتههاي پژوهش نشان ميدهد که نياز به تحرک و شادي ميتواند زمينهساز شکلگيري تفکر آيندهنگر شود. مشارکتکنندة شمارة 3 بر اين باور است: «خيلي بخواهي تو گذشته بموني ديگه آنقدر نااميد ميشي که با خودت ميگي بدبختيها تموم شدني نيست، ولي من ميگم فکر کردن به آينده و اتفاقات خوبي که ميشه پيش بياد کلي به آدم روحيه ميده».
3ـ2. اعتمادبهنفس
نوجوانان در پژوهش حاضر به مقولة اعتمادبهنفس نيز اشاره داشتند و گويي افزايش اعتمادبهنفس ميتواند تفکر آيندهنگر آنها را دچار تغييراتي کند. دادههاي پژوهش نشان ميدهد که ضعف و کمبود اعتمادبهنفس مانعي اساسي در شکلگيري اين تفکر بهشمار ميرود. مشارکتکنندة شمارة 1 ميگويد:
معمولاً بچههاي زرنگ و اونايي که خودشون رو سر گروه ميکنند، بيشتر به فکر آينده هستند. من هم قبلاً اينجوري بودم، ولي اينقدر بچهها اذيتم کردن و گفتن تو دستوپاجلفتي هستي و تو بازيهاشون راهم ندادن که ديگه احساس بيحوصلگي دارم. گاهي خودم يه بازي پيشنهاد ميدم، ولي بچهها حرف همون سرگروه رو گوش ميدن.
4ـ2. نياز به تشويق
نوجواناني که رفتار آنها مبتنيبر شکلدهي آيندهشان است و توسط والدين، معلمان و دوستان تشويق و هدايت ميشوند، علاوه بر حس کفايت و صلاحيتي که در آنها شکل ميگيرد، تفکر آيندهنگر را نيز در خود به وجود ميآورند. مشارکتکنندة شمارة 2 به تجربه خود اينگونه اشاره ميکند:
يادمه يه بار که معلم انشا گفته بود که در آينده ميخواهيد چه کاره بشويد و منم کلي آرزو و خيالهاي خودم رو توي انشا نوشتم. تا انشا رو نوشتم رفتم به بابام نشون دادم و آنقدر ذوق کرده بود که همونجا ده هزار تومان بم جايزه داد.
5ـ2. نياز به شکوفايي
حرکت در مسير شکوفايي و ايجاد فرصت براي شکوفا شدن استعدادهاي دروني از ديگر عوامل شکلدهندة تفکر آيندهنگر است که در نوجوانان وجود دارد. مشارکتکنندة شمارة 14 ميگويد:
خيلي براي آيندهام هدف دارم و براي همينم خيلي دوست دارم که تو مسابقهها من رو انتخاب کنند. وقتي بچه ديگري رو انتخاب ميکنند خيلي ناراحت ميشم. وقتي برا مسابقه انتخاب ميشم هم خوشحال ميشم، هم برا بچههايي که انتخاب نشدند دلم ميسوزه. برنده شدن زياد برام مهم نيست، همينکه تجربه کردم برام خوبه. وقتي برنده ميشم چون دوست ديگم بازنده شده و ناراحته خيلي خوشحال نميشم.
6ـ2. نياز به کنجکاوي
يافتههاي حاصل از مصاحبه با نوجوانان حاکي از آن است که کنجکاوي يکي از عوامل تشکيلدهندة تفکر آيندهمحور در بافت مورد مطالعه، بهخصوص در ميان نوجوانان سنين پايينتر است. مشارکتکنندة شمارة 11 اينچنين ميگويد:
خيلي دوست دارم درسها تکراري و خستهکننده نباشه مثلاً راهحلها رو يکم معلم بگه يکم خودم بشينم فکر کنم و حدس بزنم يا بدونم چطور ميشه چيزهاي جديد ساخت. دوست دارم از همه چيز سر در بيارم، ولي تو مدرسه زياد نميشه؛ چون وقت نيست، معلم زودي جوابها رو ميگه يا ميگه اينها مربوط به درس نيست. بيشتر تو خونه دنبالش ميرم. فکر کنم بهخاطر همينه که آنقدر نقشه براي آينده و چيزايي که ميخوام بسازم دارم.
3. تجربة زيسته
1ـ3. تجارب منفي مکرر
تجارب زيستة نوجوانان که از طريق مصاحبهها جمعآوري شدند، نشان ميدهد که تجارب منفي که در گذشته به وفور تکرار شدهاند، آنان را به سمت آينده و شناخت آن سوق داده است. مشارکتکنندة شمارة 7 ميگويد: «آنقدر تو بچگيم بدبياري آوردم که ديگه نميخوام به گذشته فکر کنم و فقط ميخوام همه حواسم به آينده باشه».
2ـ3. تجارب منفي گذشته
نوجواناني که تجربة منفي مکرر نداشتهاند، اما در گذشته اتفاقي برايشان افتاده بود که برداشت آنها بدين گونه بود که شکست ناشي از عدم تفکر آيندهنگرانه است. مشارکتکنندة شمارة 13 ميگويد:
يادمه يه دفعه که مديرمون تو مدرسه گفت فردا تو صف قرآن رو بخون و منم کلي خوشحال شدم، اما نميدونم چي شد که نشستم يه کم کار کنم تا فردا مسلط باشم. چشمتون روز بد نبينه آنقدر خراب کردم که تا چند روز تو مدرسه جرئت نگاه کردن به کسيو نداشتم و قشنگ ميفهميدم که همه مسخرم ميکنن. از اون به بعد به خودم قول دادم هر کاري که قراره انجام بدم قبلش بشينم حسابي خودمو آماده کنم و بدون حساب کتاب و بيخيال نباشم.
3ـ3. تجارب مثبت گذشته
تحليل دادههاي پژوهش نشان داد که نوجوانان بر اثر تجارب مثبت گذشته به تفکر آيندهنگر روي ميآوردند. علاوه بر نقش زمينهساز تجارب زيستة مثبت و منفي گذشته در شکلگيري اين تفکر، ميتوان به تأثيرگذاري تجارب زيسته در استمرار آن اشاره داشت. مشارکتکنندة شمارة 5 ميگويد:
يه روز يه سؤال رو که توي مدرسه معلممون پرسيده بود و منم براي اينکه خودمو نشون بدم و تو دل معلم جا باز کنم، کلي فکر کردم و فکر کردم تا از يه راه جديد توانستم حل کنم و دوستم هم از يک راه ديگه حل کرده بود و معلم گفت راهحل تو بهتره و منم کلي ذوق کردم، ولي دوستم تا چند روز با من قهر کرده بود و از دستم ناراحت بود. اما با اينکه دوستم قهر بود، اما خيلي برام شيرين بود. از اون روز به بعد همش فکر ميکردم که يه چيزاي ديگهاي هم از خودم نشون بدم... .
4ـ3. تجارب مشاهدهشده از ديگران
علاوه بر تجارب شخصي نوجوانان، شاهد يادگيري مشاهدهاي نيز هستيم؛ بدينگونه که نوجوانان با ديدن تجارب ديگران، تفکر آيندهنگر را در خويش شکل ميدهند. مشارکتکنندة شمارة 4 ميگويد:
من هميشه حواسم به اون بچههايي است که با هم رقابت دارند. ميبينم هميشه کاري ميکنن که تو چشم باشن و موفقيتاشون رو به رخ همديگه بکشونن. يه چيزي هم که ديدم توشون همينه که يکسره به آينده فکر ميکنن و مثلاً حميد از اون آدماست و اتفاقاً هروقت باش حرف زدم از آرزوهاش ميگه که من بهترين دانشآموز مدرسه ميشم. يا برعکسش علي که کاري نميکنه که تو چشم باشه و موفقيتاشو رو زياد به رخ نميکشه، و ميگه نميخام لج بقيه رو در بيارم.
بهمنظور ارائة يک الگوي پارادايمي بر اساس روش نظرية دادهبنياد، همانگونه که استراوس و کوربين (1998) اشاره کردهاند، توجه به شش عامل (شرايط علّي، مقولة اصلي، عوامل زمينهساز، عوامل واسطهاي، راهبردها و پيامدها) ضروري است. به همين علت عوامل شناساييشده در فرايند تحقيق، بهصورت يک مدل فرايندي در شکل (1) قابل مشاهده است.
شکل 1: مدل فرايندي تفکر آيندهنگر بر پاية نظرية دادهبنياد
بحث و نتيجهگيري
اين مطالعه با هدف ارزيابي و تبيين عوامل تشکيلدهنده و فرايند تفکر آيندهنگر در نوجوانان 12ـ16ساله و ارائة نظريهاي دادهبنياد در اين خصوص، در قالب يک طرح کيفي نظرية دادهبنياد صورت گرفت. يافتههاي حاصل از مراحل نظاممند تحليل دادهها، بيانگر اين بود که نوجوانان طيف وسيعي از عوامل را زمينهساز تفکر آيندهنگر ميپندارند و يا تجربه ميکنند. اين عوامل در قالب حدود 30 مقولة عمده خلاصهسازي مفهومي شده بود. با توجه به نوع ارتباطي که در تحليل دادهها با يکديگر نشان ميداد، در سه دستة کلي عوامل شناختي، انگيزشي و تعاملي در ارتباط با هم قرار گرفت. همچنين از بين اين مقولهها، مقولة «آرزومداري» بهخاطر اهميت ويژهاي که براي مشارکتکنندگان داشت، بهعنوان مقولة هستهاي انتخاب شد.
همانطور که قبلاً نيز بدان اشاره شد، در الگوي پارادايمي که توسط استراوس کوبين (1998) ارائه شد، بايد عوامل ششگانه (شرايط علّي، مقولة اصلي، عوامل زمينهساز، عوامل واسطهاي، راهبردها و پيامدها) که در تبيين نظريه شرح داده شده است، مورد ملاحظه قرار گيرد.
شرايط علّي (تأثيرگذار): به عواملي اطلاق ميشوند که باعث به وجود آمدن تفکر آيندهنگر هستند. در مجموع، از اظهارات مشارکتکنندگان ميتوان چنين برداشت کرد که عامل اصلي تفکر آيندهنگر، نيازها، انگيزهها، ارزشها و ملاکها هستند. اجزاي تشکيلدهندة مقولة نيازها عبارتاند از: نياز به تعامل مثبت با ديگران، نياز به نشاط و تحرک، عزت نفس، نياز به تشويق، نياز به شکوفايي و نياز به کنجکاوي. مقولة انگيزهها نيز شامل هدفمداري، انگيزش پيشرفت، دوري از ترس، ميل به خودنمايي، انگيزة اجتناب از پيامدهاي ناگوار و فرصتطلبي. ملاکهاي موفقيت و ارزشهاي اخلاقي فرد نيز زير مجموعههاي ارزشها و ملاکها را تشکيل ميدهند. نورمي (1991) معتقد است اين نيازها و انگيزهها هستند که به سؤال دربارة چرايي تفکر دربارة آينده پاسخ ميدهند و بهعنوان موتوري محرک عمل کرده و باعث ميشوند فرد براي بهدست آوردن آنها تلاش کند، اما انگيزهها، خود متأثر از عواملي هستند؛ ارزشها و ملاکها همان عواملي هستند که انگيزهها را متأثر ميسازند (Nurmi, 1991). درحقيقت، تفکر آيندهنگر عبارت است از تجسم آيندة مطلوب و آيندة نامطلوب و تلاش براي بهدست آوردن آيندة مطلوب و جلوگيري از آيندة نامطلوب. در اين راه فرد قدمهاي لازم براي رسيدن به آن را بررسي، منابع داخلي و خارجي را ارزيابي کرده و تا زمان دستيابي به آن تلاش ميکند (Bandura, 1982; Carver & Scheier, 1998). بهعلاوه، بلنگر و ديگران (2014) تفکر آيندهنگر را توانايي پيشبيني نيازها دانسته و از آن بهعنوان مهارتي مهم براي عملکرد مطلوب افراد در کارهاي روزانه و برنامهريزي ميدانند، و اين حرکت به سمت جلو در زمان را يک مزيت تکاملي براي انسان قلمداد ميکنند که بقاي انسان را تضمين ميکند. بنابراين اين نيازها و انگيزهها هستند که باعث به وجود آمدن تفکر آيندهنگر (بهعنوان ابزاري براي دستيابي به نيازها و اهداف) در انسان ميشوند.
مقولۀ اصلي (پديدۀ ناشي از شرايط علّي): پديده، حادثه يا اتفاق اصلي که سلسله کنش متقابل معطوف به اداره و کنترل آن ميگردد. با توجه به نظرات مصاحبهشوندهها، آرزومداري به دليل اهميت ويژه و تکرار مفاهيم ناظر به آن در طول مصاحبهها، بهعنوان مفهوم هستهاي و مقولۀ اصلي انتخاب شد. همانطور که در شرايط علّي اشاره شد، نيازها، انگيزهها و تمايلات و در نهايت ملاکها و ارزشها عامل اصلي به وجود آمدن آرزومداري هستند. بهعبارتديگر، آرزومداري زماني در فرد شکل ميگيرد که نيازها و انگيزههاي ناشي از عوامل گوناگون، همراه با ملاکهاي موفقيت و ارزشها مورد توجه قرار گيرند. در اين حالت، آرزومداري بهعنوان هستۀ اصلي تفکر آيندهنگر عمل کرده و ساير کنشها و واکنشها در پاسخ به آن سامان مييابند.
شرايط زمينهاي: زمينه نشانگر سلسله خصوصيات ويژهاي است که به پديدهاي دلالت دارد. بهعبارتديگر، زمينه عبارت است از سلسله شرايط خاصي که در آن راهبردهاي کنش متقابل براي اداره، مديريت و پاسخ به پديدۀ اصلي صورت ميگيرد (محمدپور، 1385، ص102). زمينههاي شکلگيري تفکر آيندهنگر، همانطور که از مصاحبهها بهدست آمدهاند، عبارتاند از: نقش محيط و تجارب زيسته. نقش محيط شامل نقش معلمان، نقش والدين، نقش دوستان و همسالان، بازخوردهاي ديگران و رقابت ميشود. تجارب زيسته نيز اجزاي کسب دستاوردهاي تحصيلي، تجارب منفي مکرر، تجارب منفي گذشته، تجارب مثبت گذشته، تجارب مشاهدهشده از ديگران را دربر ميگيرد. همانطور که مشارکتکنندگان بدان اشاره کردهاند عوامل محيطي و تجربيات گذشته نقش مهمي در شکلگيري و استفاده از تفکر آيندهنگر دارند. اين يافتهها با يافتههاي ماهي و ديگران (2014) همخوان است. نوجواني را در نظر بگيريد که به جشن تولد دوست خود دعوت شده است، اما فراموش ميکند براي او هديهاي ببرد. اين اتفاق ميتواند پيامدهايي منفي براي او به دنبال داشته باشد؛ مثلاً ممکن است ديگر او را به جشن تولد دوستش دعوت نکنند. در اين مثال ميتوان نقش عوامل اجتماعي و نيز تجارب زيسته را در شکلگيري و بهکارگيري تفکر آيندهنگر ملاحظه کرد (Moffitt, et al, 2011). يکي از عوامل زمينهساز براي تفکر آيندهنگر، نقش والدين است. سگينر (2009) معتقد است که فرزندپروري با آيندهنگري کودکان مرتبط است. حوزۀ درک والدين و اعطاي استقلال به نوجوانان، با انگيزۀ آنها براي شرکت در افکار آيندهنگر، ارتباط دارد و بهعلاوه، دلبستگي ايمن به مادر، مشارکت والدين و حمايت آنها، با انگيزۀ نوجوانان براي درگير شدن با تفکر آيندهنگر، مرتبطاند. يافتههاي پژوهش همخوان با يافتههاي پژوهشهاي پيشين، نشانگر نقش همسالان در شکلگيري تفکر آيندهنگر بود. برخي از پژوهشگران معتقدند همسالان ميتوانند بهعنوان منبعي از گرما و حمايت، تشويق و اطلاعات لازم براي رشد مهارتهاي شناختي و ايدههاي آنها را فراهم کرده و زمينۀ لازم براي شکلگيري تفکر آيندهنگر را فراهم آورند (Seginer, 2009).
شرايط واسطهاي مؤثر بر راهبردها: شرايط واسطهاي، شرايط کلي و وسيعي هستند که بر چگونگي کنش متقابل و راهبردهاي پيشنهادي اثر ميگذارند (Strauss & Corbin, 1998). بر اساس مصاحبههاي انجامشده، عوامل شناختي (توانمنديهاي شناختي مشتمل بر هوش، حافظه، سبک تفسير خوشبينانه و توانايي تصور خود در آينده و باورها، شامل دوري از باورهاي غيرمنطقي و اعتقادات ديني) عواملي هستند که هم آرزومداري را متأثر ميکنند و هم بر برنامهريزي مؤثرند. طبق مدل سه مؤلفهاي جهتگيري آينده، مؤلفۀ شناختي بهعنوان يکي از مؤلفههاي اصلي در نظر گرفته شده است. درحقيقت، توانمنديهاي شناختي هستند که فرد را قادر ميسازند تا آينده را بازنمايي کرده و در حوزهاي خاص تجسم و تصور کنند (Seginer, 2005). رابطۀ هوش و حافظه با تفکر آيندهنگر، جاي تعجب ندارد. برخي از روانشناسان هوش را بهعنوان نيروي درک روابط اشيا و پديدهها تعريف کردهاند (گاردنر، 1393). با توجه با اين تعريف، افراد براي دستيابي به تفکر آيندهنگر بايد بتوانند رابطۀ اهداف و فعاليتهاي مورد نياز را در نظر بگيرند و براي اين کار در مواردي نيازمند آن هستند که با استفاده از حافظة خود، موقعيتهاي گذشته را در نظر گرفته و با موقعيت فعلي مقايسه کنند. بهعلاوه، پژوهش اوکيف و وينگيت (2013) نيز سبک تفسير خوشبينانه را بهعنوان يکي از عوامل مهم تفکر آيندهنگر در نظر ميگيرد. بر همين اساس، عوامل هم بر آرزومداري بهعنوان يک مؤلفۀ هستهاي و هم بر برنامهريزي مؤثرند.
تحليل يافتههاي پژوهش نشان داد که باورها (دوري از باورهاي غيرمنطقي و اعتقادات ديني) نقش مهمي در دستيابي به تفکر آيندهنگر ايفا ميکنند. کشاورز (1386) معتقد است فهم آينده و تصويرسازي واقعبينانه از آينده، امري بسيار ضروري است و اعتقادات ديني ميتوانند نقش مهمي در اين جهت ايفا کنند. ازآنجاکه خداوند متعال نظام هستي را با غايتمندي ترسيم نموده است، قطعاً چشماندازهاي آيندهنگرانهاي براي روشن شدن مسير حرکت انسانها مدنظر قرار داده است که آگاهي از اين دورنماها و کسب معرفت صحيح نسبت به آنها ميتواند نقشي اساسي در جهتدهي و کيفيتبخشي به بينش، نگرش، گرايش و اعمال رفتار آدمي ايفا نمايد.
راهبردها: در نظريۀ دادهبنياد، راهبردها به ارائۀ راهحلهايي براي مواجهه با پديده ميپردازند. بهعبارتديگر، هدف راهبردها اداره کردن نحوۀ برخورد، به انجام رساندن و حساسيت نشان دادن به پديده است (Strauss & Corbin, 1998). آنچه از تحليل صحبتهاي مشارکتکنندگان بهدست ميآيد، اين است که برنامهريزي مهمترين راهبرد دخيل در تفکر آيندهنگر است. برنامهريزي عبارت است از برنامهها و فعاليتهايي که فرد براي رسيدن به اهداف خود از آنها استفاده خواهد کرد. درحقيقت، افراد در مواجهه با آرزومداري از برنامهريزي بهعنوان راهبردي براي تحقق پيامدها استفاده مينمايند. برنامهريزي خود تحت تأثير ساير توانمنديهاي شناختي (هوش، حافظه، سبک تفسير خوشبينانه و توانايي تصور خود در آينده) و تجربه قرار گرفته و بستري براي تحقق اهداف فراهم ميکند. اين يافته با يافتۀ پژوهشگران سابق همخوان است. نورمي (1989) طبق مدل سه فرايندي براي جهتگيري آينده، برنامهريزي را يکي از سه فرايند اصلي ميداند. درحقيقت فرد در مواجهه با آرزوها و نيازهاي خود، اقدامات لازم براي رسيدن به آن را تصور ميکند. مزاچوسکي و ماهي (2020) در پژوهش خود به نقش مهم برنامهريزي اشاره کرده است. آنها معتقدند شکلدهي به اهداف، تجسم فعاليتها و شکلدهي به برنامه، براي داشتن تفکر آيندهنگر ضروري هستند.
پيامدها: کنشها يا واکنشهايي که براي مديريت پديدة مورد نظر بهکار ميرود، خود داراي پيامدهايي هستند (Strauss & Corbin, 1998). کنشها و واکنشهاي مختلف افراد در جهت مديريت آرزومداري، شرايط لازم براي تحقق انگيزهها و برآورده شدن نيازها را فراهم ميکند که در سطور بالا بهصورت مفصل شرح داده شد. اين يافته نيز با شواهد پژوهشي بهدستآمده همخوان است. بهعنوان مثال، مافيت و ديگران (2011) در پژوهشي به اين نتيجه رسيدند که توانمندهاي آيندهنگري بالاي افراد، پيشبينيکنندۀ پيامدهاي مثبت زيادي همچون سلامت فيزيکي و رواني، دستيابي به تحصيلات عالي و نيز آمار دستگيري کمتر است. مطالعات نشان ميدهد اگر افراد انتظارات مثبتي نسبت به آينده نداشته و رفتارهاي فعلي خود را با پيامدهاي آن مرتبط ندانند، ممکن است نگران عواقب رفتارهاي خطرناک مانند مصرف مواد، درگيري جنايي و رفتارهاي خشونتآميز نباشند (Robbins & Angela, 2004). بهطورکلي پژوهشها نشان ميدهند که فکر کردن دربارۀ آينده و ارزشگذاري و برنامهريزي دربارۀ آينده، ميتواند احتمال شرکت نوجوانان در رفتارهاي پرخطر را کاهش دهد.
اولين نکتۀ قابلتوجه در تحليل دادههاي حاصل از مصاحبههاي صورتگرفته با نوجوانان، دانش ابتدايي دربارۀ تفکر آيندهنگر است؛ بهگونهايکه در برخي موارد با مفاهيم مرتبط با آيندهنگري خلط صورت ميگرفت.
دومين نکتۀ قابلتوجه، تنوع درک شناختي و تجارب نوجوانان از تفکر آيندهنگر است. يافتهها نشان ميداد که نوجوانان گسترۀ متنوعي از رويدادهاي مثبت و منفي مرتبط با تفکر آيندهنگر را خودشان يا اطرافيانشان تجربه ميکنند.
سومين نکتۀ قابلتوجه، جايگاه آرزو و اميد به آينده در بين افکار و برنامههاي آيندة نوجوانان است. نوجوانان با توجه به سن هويتيابي و تلاش براي ساخت هويت خود، گرايش زيادي به طرحريزي آينده دارند؛ ازاينرو به نظر ميرسد که پژوهشهاي آتي ميتواند به نقش و جايگاه هويت و اميد در تفکر آيندهنگر بپردازد.
و در نهايت پژوهش حاضر مفهوم جديدي تحت عنوان آرزومداري را پيشنهاد مينمايد که ميتواند سرآغازي براي پژوهشهاي بيشتر در جهت مفهومپردازي و شناسايي مؤلفههاي آن باشد.
با وجود تلاش براي افزايش دقت و اعتبار در طراحي و اجراي پژوهش، اين مطالعه نيز با محدوديتهايي همراه بوده است. نخست، گرچه تنوع جمعيتي در نمونهگيري رعايت شد، اما تمرکز پژوهش تنها بر نوجوانان ساکن در بافت فرهنگي خاصي (کانون فرهنگي قم) بوده است که ممکن است تجربۀ تفکر آيندهنگر در آن با جوامع ديگر تفاوتهايي داشته باشد؛ دوم، محدود بودن دادهها به مصاحبههاي کلامي، بدون استفاده از ابزارهاي تکميلي مانند مشاهده يا نوشتارهاي شخصي نوجوانان، ممکن است بخشي از تجربۀ زيستۀ آنها را پوشيده باقي گذاشته باشد؛ همچنين هرچند هدف روش نظريۀ دادهبنياد تعميمپذيري آماري نيست، اما لازم است در انتقال مدل به گروههاي سني يا فرهنگي متفاوت، با احتياط علمي عمل شود. اين محدوديتها ميتوانند زمينهساز طراحي پژوهشهاي آينده با روشهاي ترکيبي و مقايسهاي در بسترهاي متنوع باشند.
- بیابانگرد، اسماعیل (1386). روشهای تحقیق در روانشناسی و علوم تربیتی. تهران: دوران.
- رفیعیهنر، حمید (1397). درآمدی بر روانشناسی آرزوها با رویکرد اسلامی. قم: دارالحدیث.
- لطفآبادی، حسین (1388). روششناسی پژوهش در روانشناسی و علوم تربیتی. تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- فیست، گرگوری و فیست، جس (1390). نظریههای شخصیت. ترجمۀ یحیی سیدمحمدی. تهران: روان.
- کشاورز، سوسن (1386). مفاهیم آیندهنگر در اسلام و آثار تربیتی آنها. دانشگاه تربیت معلم، (2)، 131ـ162.
- گاردنر، هوارد (1393). هوش چندگانه گاردنر. ترجمۀ حمیدرضا بلوچ. تهران: آسمان نیلگون.
- محمدپور، احمد (1389). روش در روش (دربارۀ ساخت معرفت در علوم انسانی). تهران: جامعهشناسان.
