روان شناسی و دين

بررسی رابطه بین تصور از خدا و سلامت روان در دانشجوهای دختر و پسر دانشگاه های پیام نور و آزاد اسلامی شهر میناب

اقبال زارعی*

چکیده

این پژوهش با هدف بررسی رابطه بین تصور از خدا و سلامت روان در دانشجویان دانشگاه های پیام نور و آزاد اسلامی شهر میناب، با رویکرد تحلیلی و نظری به شیوه همبستگی صورت گرفته است. با نمونة مورد بررسی، 100 نفر از دانشجویان دانشگاه پیام نور و دانشگاه آزاد بودند که، با روش نمونه گیری در دسترس انتخاب و به وسیلة پرسش نامة 25 سؤالی سلامت روان و پرسش نامة 27 سؤالی تصور از خدای بک مورد آزمون قرار گرفتند. تحلیل داده های پژوهش با استفاده از آمار توصیفی و آمار استنباطی گروه های مستقل، مورد تحلیل قرار گرفتند. یافته های به دست آمده از این پژوهش نشان می دهد. که، بین تصور مثبت از خدا و سلامت روان دانشجویان دو دانشگاه مزبور و بین تصور منفی از خدا وعدم سلامت روان و همچنین میان تصور مثبت از خدا در دانشجویان دو دانشگاه تفاوت وجود دارد. همچنین بین تصور منفی از خدا بین دانشجویان دو دانشگاه تفاوت وجود ندارد. به علاوه، بین میزان سلامت روان در دو دانشگاه در سطح 05/0p< و 036/2=T تفاوت معنا داری وجود دارد.

کلید واژه ها: رابطه، تصور از خدا، سلامت روان، دانشجویان روان شناسی و به داشت روان.

مقدمه

به تدریج که متفکران و اندیشمندان جامعه در فرهنگ های گوناگون از ناتوانی فناوری مدرن در حل مشکلات و مصائب زندگانی روزمره ناامید شدند، بازگشت به خودشناسی و توجه به استعدادها و قابلیت های بالقوه درونی انسان و از جمله، باورهای مذهبی، معنوی، ارتباط توکل و توسل به آفریدگار جهان و نیروهای و ماوراءالطبیعه، مورد توجه و اهمیت قرار گرفت. به طوری که، در مراحل علمی و تحقیقاتی، برنامه های متعدد و متنوعی برای شناخت بهتر ویژگی ها و استعدادهای معنوی و روان شناختی انسان انجام پذیرفته و نتایج بسیار امیدوار کننده ای داشته است. مؤسسات شناخته شده و قابل اعتمادی چون موسسة تحقیقاتی ییل، دوک، دارتموث و دانشگاه میشیگان، بخشی از این بررسی و پژوهش ها را انجام داده اند. هم اکنون بسیاری از افراد و مؤسسات، مشغول انجام مطالعاتی هستند تا ارتباط علمی اثر ایمان، دعا و عمل به فرایض و سنت های مذهبی را در شفای بیماری و بهداشت روانی و جسمی آنان، بهتر شناخته و مورد استفادة کاربردی قرار دهند.¹ در قرن اخیر، مطالعات و نظریات ارزشمند بسیاری از متفکران انسان شناسی و از جمله روان پزشک نامور سوئیسی کارل یونگ قابل اهمیت و شناسایی است. وی معتقد است تمامی مذاهب و حتی انواع بدوی آن، با آیین ها و مراسم خود، نوعی روان درمانی هستند که رنج های روانی و جسمی انسان را بهبود می بخشند. این اظهار نظر از ایشان، همواره قابل تذکر و تأمل روان شناسان و پزشکانی است که می خواهند در مورد بهداشت و سلامت انسان ها مطالعه و تحقیق نمایند. «هیچ گاه بیماری نداشتم که درمانش مستلزم بازگشت به مذهب نبوده باشد».²

اعتقاد به ماوراء الطبیعه، باور به غیب و قدرت های پنهانی مؤثر و ناظر بر زندگی و عملکردهای فردی و اجتماعی انسان، از باورهای اصیل، فطری و جاودانی وجود انسان است. از آن زمان که بشریت صاحب تاریخ و تمدن شد، این گونه باورها با او بوده و بیان معقول و علمی دین باوری، به صورت اعتقادات دینی، مهم ترین پایه و ساختار تمدن بشری را تشکیل می دهد. در زوایای تمامی آیین های مذهبی، ارتباط با غیب، خالق و پروردگار عالم و آدم، در تمام طول حیات بشر جایگاه، اهمیت و نقش بسیار حساسی داشته است.³ در طول تاریخ، توجه انسان ها، به ویژه متفکران و صاحب نظران جامعه در مورد اهمیت و نقش آفرینی باورهای اعتقادی و مذهبی افراد در پویایی و بهبود زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی آن، با نوساناتی مواجه بوده است. در چند سال اخیر، که پیشرفت های علمی و صنعتی و اقتصادی، در زندگی فرد و جامعه، نقش آفرینی ملموس و فعال داشته و به تدریج، توجه به معنویت و نیازهای فطری و طبیعی او را به کم توجهی و بعضاً فراموشی سوق داده، همه چیز را ساخته و پرداخته قدرت های مادی و فناوری های فعال و رو به پیشرفت قلمداد کرده است.⁴

مذهب، پدیدة چند بعدی است. ابعاد متفاوتی از آن می تواند بر زندگی افراد به شیوه های گوناگون اثر بگذارد، حضور دین در جهان هستی، مفهوم دیگری از به یاد آوردن خدا و انگیزه برای تلاش و کوشش انسان به سوی پیشرفت و تعالی است. مذهب با ارائة نگرش های درست از زندگی، احساس پوچی و بی معنایی در افراد را از بین برده است. علاوه بر این که، سازگاری با مصائب و سختی ها را تسهیل نموده، زمینه ساز آرامش و امنیت روانی نیز خواهد بود. در واقع، منظور از حیات یک انسان، حقیقتی است معین در جهانی معنی دار. با پاسخ به چهار سؤال من کیستم؟ از کجا آمده ام؟ به کجا می روم و برای چه آمده ام؟ و پاسخ های ناشی از معلومات محدود ما به سؤالات، هرگز بشر را در گذشته قانع نکرده و پس از این هم قانع نخواهد کرد. از همین جاست که، ضرورت دین برای حیات بشری اثبات می گردد؛ دینی که مستقل از اذهان ما، خطا در آن راه ندارد، کامل و تغییرناپذیر است.⁵

از نگاه خود دین، بشر هیچ گاه فاقد دین نبوده است. از این رو دین، تنها یک پدیدة اجتماعی مانند سایر رسوم و سنن، عادات و قراردادها نیست که، تدریجاً به شکل گیری جامعه بر حسب تقنن یا نیازها پدید آمده باشد، بلکه برنامه ای است الهی برای معارف بشر که همواره با خلقت به او ارزانی شده است.⁶

با توجه به تأثیری که نوع نگرش نسبت به خداوند بر سلامت روان افراد دارد، در پژوهش حاضر، این مسئله مورد بررسی قرار می گیرد که آیا کسانی که تصور منفی از خداوند دارند، به میزان زیادتری نسبت به افرادی که تصور مثبت از خداوند دارند، دچار بیماری های روحی و روانی می شوند یا خیر؟ از این رو، هدف از انجام این تحقیق بررسی رابطه بین تصور از خدا با بیماری های روانی است.

فرضیه های تحقیق

1. بین تصور منفی از خدا و بیماری های روانی رابطه وجود دارد .

2. بین تصور مثبت از خدا و سلامت روان رابطه وجود دارد.

3. بین تصور مثبت از خدا در دانشجویان دانشگاه پیام نور و دانشگاه آزاداسلامی تفاوت وجود دارد.

4. بین تصور منفی از خدا در دانشجویان دانشگاه پیام نور و دانشگاه آزاد اسلامی تفاوت وجود دارد.

5. بین میزان افسردگی در دانشجویان دانشگاه پیام نور و دانشگاه آزاد اسلامی تفاوت وجود دارد.

پیشینه بحث

خداوند در قرآن کریم می فرماید: چه بسا امری را خوش نمی دارید، اما خداوند در آن، مصلحت فراوان قرار داده است. (نساء: 19)

در حقیقت، انسان با یاد خدا، با وی ارتباطی قلبی و عقلی برقرار می سازد. وی با خدا سخن می گوید و با او به راز و نیاز می پردازد. این است معنای با خدا زیستن، در مقابل، وقتی آدمی از این مبدأ فیّاض و مصدر هستی و حیات روی بر می تابد و رشتة ارتباط خود را با آن بگسلد، هر حرکتی از وی سر بزند و هر تلاش و کوششی به عمل آورد، او را به وادی گمراهی و هلاکت بیشتر سوق می دهد.⁷

علم روان شناسی به این نتیجه رسیده که خداگرایی انسان، سرشتی است و اینکه انسان میل به این جهت دارد، حکایت از وابستگی عمیق بین وجود انسان و خالق او دارد. از این دیدگاه مذهب، یک سری احساسات مختلف است. مثل ترس مذهبی، عشق مذهبی، وحشت مذهبی، نشاط و سرور مذهبی.⁸

مذهب می تواند به عنوان بخشی از فرآیند مقابله تلقی گردیده و به نحوة ارزیابی فرد از عامل تهدید کننده و شدت آن اثر گذارد. به عبارت دیگر، مذهب ممکن است متغییرهای میانجی مانند محدودیت های شخصی و اجتماعی فرد و نیز چگونگی ادراک از منابع و رویدادهای فشارزا را تحت تأثیر قرار دهد.⁹

از دیدگاه اسلام، بیماری های روحی و پریشانی های بشر، معلول بی ایمانی اوست و ایمان، یگانه درمان دردهای روحی بشر و پریشانی های اوست.¹⁰

سعیدی در تحقیق خود نشان داد که، بین داشتن هدف و معنا در زندگی و احساس افسردگی دانش آموزان ارتباط معنا داری وجود دارد؛ یعنی کسانی که هدف و معنایی برای زندگی خویش یافته اند، احساس افسردگی کمتری دارند. در تحقیقی دیگری، میزان همبستگی بین احساس معنابخش بودن زندگی و افسردگی در دانش آموزان محاسبه شد. نتیجه نشان داد که، هر چه میزان احساس معنا بالاتر باشد، میزان افسردگی دانش آموزان پایین می آید و بین این دو متغیر، رابطة معکوس وجود دارد.¹¹

بیگن مسترز و ریچاردز(1987) رابطة میزان افسردگی و نگرش مذهبی و عملکرد دینی را در سالمندان مور بررسی قرار دارند. تحلیل داده ها حاکی از آن بود که بین آن دو متغیر همبستگی معنی داری وجود دارد. آلپورت(1962) رابطة اعتقادات مذهبی و اضطراب و فشار روانی در افراد را سنجید و به این نتیجه رسیدند که با افزایش نگرش مذهبی، میزان اضطراب و فشار روانی در افراد کاهش می یابد. در تحقیقی الیسون (1991) رابطة بین تأثیر قرار دارند و نتیجه گرفتند که عقاید مذهبی در بیماران روانی می تواند در کاهش طول مدت درمان مؤثر باشد.

جامعه آماری

جامعة آماری این پژوهش، شامل کلیه دانشجویان دانشگاه آزاد و دانشگاه پیام نور شهر میناب بودندکه حداقل بیست واحد را در آن دانشگاه ها أخذ و گذرانده بودند.

نمونه آماری و روش نمونه گیری

به منظور آزمون فرضیه های تحقیق، نمونه ای به حجم 100 نفر از دانشجویان دو دانشگاه پیام نور و دانشگاه آزاد (50 دانشجوی از هر یک از دو دانشگاه) میناب، به صورت نمونه در دسترس، از بین جامعه هدف، که حداقل دو ترم در این دانشگاه ها به تحصیل مشغول بودند انتخاب شدند. روش تحقیق مورد استفاده روش همبستگی بوده است.

مقیاس SCL-25

این مقیاس توسط نجاریان و داودی(1380) براساس مقیاس SCL-90-R ساخت و اعتباریابی شده است. جدول شماره 1 همبستگی نمرات SCL-25 با SCL-90-R و خرده مقیاس های آن را نشان می دهد.

جدول1: همبستگی نمرات SCL-25 با SCL-90-R و خرده مقیاس های آن

کلیة ضرایب به دست آمده در سطح001/  P < معنی دار هستند.

اعتبار و روایی

اعتبار و روایی SCL-25 از طریق محاسبة همسانی درونی و ضرایب بازآزمایی بررسی گردید. همسانی درونی SCL-25، در کل نمونه 97/0 در نمونة مؤنّث 97/0 و در نمونة مذکّر 98/0 به دست آمد. ضرایب اعتبار به شیوه بازآزمایی در کل نمونه 87/0 در نمونة مؤنّث 77/0 و در نمونة مذکّر 79/0 به دست آمد.¹²

جهت روایی این آزمون، مطالعات دیگری نیز انجام شد، که از آزمون اضطراب عمومی، افسردگی، سرسختی روان شناختی و کمال گرایی استفاده شد که نتایج حاصل از آنها در جدول شماره2 آمده است.

جدول 2: ضرایب همبستگی SCL-25 با مقیاس های اضطراب عمومی، افسردگی، سرسختی روان شناختی و کمال گرایی

همه ضرایب در سطح 001/ 0= P معنی دار بوده اند.        
فرضیه های موجود، دو پرسش نامه مورد استفاده قرار گرفت.

آزمون تصور از خدا

آزمون تصور از خدای مارکن، دارای 27 سؤال است که، تصور از خدا را از دو جنبة تصور نسبت به خدا و تصور منفی نسبت به خدا مورد بررسی قرار می دهد. تصور مثبت از خدا در این آزمون 16 متغیر و تصور منفی از خداوند 11 متغیر می باشد که در آن، فرد خداوند را به صورت حمایت گر، مسلط، تنبیه گر یا منفعل، تصور می کند. طیف نمره دهی در این آزمون 5 مرحله ای لیکرت می باشد که:

کاملاً موافق: 5    موافق: 4    بی نظر: 3    مخالف: 2    کاملاً مخالف: 1

بالاترین نمره ای که فرد می تواند در آزمون تصور از خدا به دست آورد، 135 و پایین ترین نمره در این آزمون 27 می باشد.

پایایی آزمون تصور از خدا

برای سنجش میزان پایایی این آزمون، از روش آلفای کرنباخ استفاده شد. میزان آلفای آن 77% درصد بدست آمد. با روش های دیگر نیز از جمله گاتمن 77% درصد و روش دو نیمه 76% به دست آمد. بنابراین، نتایج حاصله نشان می دهد، آزمون از پایایی قابل قبولی برخوردار است. پس از انتخاب نمونه، به همه آزمودنی ها پرسش نامه های مورد نظر داده شد و برای داشتن پرسش احتمالی، پژوهشگر شخصاً در جلسه آزمون حضور یافت. پس از اجرای پرسش نامه ها، داده های حاصل وارد نرم افزار SPSS گردید و داده ها مورد تحلیل قرار گرفت.

الف. یافته های توصیفی

جدول شماره 3: داده های توصیفی مربوط به متغیرهای سلامت روان و تصور مثبت و تصور منفی از خدا

با توجه به جدول شماره یک نمونة پژوهش حاضر 100 نفر هستند. میانگین به دست آمده از تصور مثبت از خدا در نمونة حاضر 32/59، تصور منفی از خدا 96/37 و در مقیاس سلامت روان 25/38 است. همچنین میزان انحراف استاندارد به دست آمده در تصور مثبت از خدا 66/6، در تصور منفی از خدا 73/7 و درسلامت روان 3/19 می باشد.

ب. یافته های استنباطی

فرضیه یک: بین تصور منفی از خدا وعدم سلامت روان رابطه وجود دارد.

برای سنجش این فرضیه، از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. نتایج حاصل از این فرضیه نشان داد که، مقدار 57/0=r به دست آمد. این مقدار در سطح آلفای 05/0=α رابطة معنی داری را نشان داده است. از این رو، فرضیة تحقیق پذیرفته و فرضیة صفر ردّ می شود. دلیل همیستگی مثبت این است که، هرچه نمره فرد در آزمون سلامت روان بالاتر باشد، نشان دهندة این است که فرد از سلامت روان کمتری برخوردار است و برعکس، هرچه نمره فرد در این مقیاس کمتر باشد، از سلامت روان بیشتری برخوردار است.

فرضیه دوم: بین تصور مثبت از خدا وسلامت روان رابطه وجود دارد.

به منظور تجزیه و تحلیل فرضیة فوق، از ضریب همبستگی پیرسون استفاده گردید. نتایج نشان داد که با مقدار 19/ 0=r بین این دو متغیر رابطة معنی داری وجود دارد. بنابراین، فرضیة تحقیق پذیرفته و فرض صفر ردّ می گردد. دلیل همیستگی منفی این است که، هرچه نمره فرد در آزمون سلامت روان بالاتر باشد، نشان دهندة این است که فرد از سلامت روان کمتری برخوردار است و برعکس، هرچه نمره فرد در این مقیاس کمتر باشد از سلامت روان بیشتری برخوردار است. بنابراین، بالا بودن نمره بالا در بُعد تصور مثبت از خدا، نمره فرد را در مقیاس سلامت روان مورد استفاده یعنی، (SCl-25) پایین آورده و هرچه مقدار نمره فرد در این مقیاس پایین باشد، حکایت از سلامت روان بالاتر دارد. بنابراین، کسب ضریب همبستگی منفی منافاتی با فرضیة تدوین شده ندارند. همچنین بین خرده مقیاس های آزمون سلامت روان با تصور از خدا ضریب همبستگی مورد محاسبه قرار گرفت. نتایج حاصل نشان داد که، غیر از مقیاس روان پریشی در سایر خرده مقیاس ها، رابطه معنی داری در سطح 05/0=α دست آمد که، به دلیل طولانی شدن متن گزارش مقاله، از ذکر آنها خودداری نموده فقط نتایج آن ذکر گردید.

جدول شماره4 نتایج ضرایب همبستگی ساده بین تصور مثبت از خدا با سلامت روان و خرده مقیاس های آن در پژوهش حاضر

فرضیه سوم: بین تصور منفی از خدا در دانشجویان دانشگاه آزاد و پیام نور تفاوت وجود دارد.

برای تجزیه و تحلیل این فرضیه، از آزمون T-Test گروه های مستقل استفاده گردید. نتایج حاصل از این آزمون نشان داد که، با 334/0- =T و درجه آزادی 97=df تفاوت معنی داری در سطح آلفای 5%p< بین آزمودنی ها وجود ندارد. از این رو، فرضیه تحقیق ردّ می شود و فرض خلاف مورد تأیید قرار می گیرد. بنابراین، تفاوتی در تصور منفی از خدا در دو گروه آزمودنی وجود ندارد.

جدول شماره 5:، جدول نتایج آزمون t گروه های مستقل مربوط به تصور منفی از خدا بین دانشجویان دانشگاه های پیام نور و آزاد اسلامی در پژوهش حاضر.

فرضیه چهارم: بین تصور مثبت از خدا در دانشجویان دانشگاه آزاد و پیام نور تفاوت وجود دارد.

به منظور تجزیه و تحلیل این فرضیه، از آزمون T-Test گروه های مستقل استفاده گردید. نتایج حاصل از این آزمون نشان داد که، با 72/0=T و درجه آزادی 97=df تفاوت معناداری در سطح آلفای 05/ p< وجود دارد. از این رو، فرضیة تحقیق پذیرفته و فرض صفر ردّ می شود.

جدول شماره 6: نتایج آزمون t گروه های مستقل مربوط به تصور مثبت از خدا بین دانشجویان دانشگاه پیام نور و آزاد اسلامی در پژوهش حاضر

فرضیه پنجم: بین میزان افسردگی در دانشجویان دانشگاه آزاد و پیام نور تفاوت وجود دارد.

برای تجزیه و تحلیل این فرضیه، از آزمون T-Test گروه های مستقل استفاده گردید. نتایج حاصل از این آزمون نشان داد که، با 036/2=T و درجه آزادی 97=df تفاوت معناداری در سطح آلفای05/0 p< وجود دارد. از این رو، فرضیة تحقیق پذیرفته و فرض صفر ردّ می شود.

جدول شماره 7: نتایج آزمون T گروه های مستقل مربوط به افسردگی در دانشجویان دانشگاه های آزاد اسلامی و پیام نور در پژوهش حاضر

نتیجه گیری

1. نتایج حاصل از این تحقیق نشان داد که رابطة معناداری بین تصور منفی از خدا و سلامت روان وجود دارند؛ افرادی که دارای تصور منفی از خداوند هستند، از سلامت روان کمتر و بهداشت روانی پایی تر برخوردار هستند. بنابراین، آموزش زمینه های مذهبی و ارائه تصور مثبت از خداوند در کلاس های مختلف در طول دوران تحصیل و کلاس های فوق برنامه در ارتقا بهداشت روانی افراد جامعه نقش مؤثری ایفا می کند.

2. همچنین بین دو متغیر تصور مثبت از خدا و افسردگی رابطة معناداری وجود دارد.

زمانی که واقعة آسیب زایی رخ می دهد همة افراد به طور درونی و ذهنی، معنا و مفهومی را در ذهن پرورش می دهند. در این میان، اگر فردی که تصور مثبتی از خداوند داشته باشد، می تواند در برابر فشارهای روانی، یک مانع قوی ای داشته باشد.

3. تفاوت معناداری بین تصور مثبت از خدا در دانشجویان دانشگاه آزاد و پیام نور مشاهده نمی شود.

4. براساس نتایج حاصل از این فرضیه، تفاوت معناداری بین تصور مثبت از خدا در دانشجویان دانشگاه آزاد و پیام نور مشاهده نگردید.

5. بر اساس نتایج به دست آمده، میزان سلامت روان در دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی، بیش از دانشجویان دانشگاه پیام نور بود.

منابع

ـ افروز، غلامعلی، روش های پرورش احساس مذهبی نماز، تهران، انجمن اولیا و مربیان، 1384.

ـ افروز، غلامعلی. و دیگران، «رابطه راهبردهای مقابله ای مذهبی با تنیدگی»، مجموعه مقالات نخستین همایش انسان معاصر، دین و کارکردهای آن، انتشارات دانشگاه مازندران. 1385.

ـ امینی، شهریار، «اصول بهداشت روان»، ماهنامه تربیت، معاونت آموزش و پرورش نظری و مهارتی وزارت آموزش و پرورش، ش2، 1383، ص 25ـ33.

ـ خیاطی، نسرین، نماز در سیمای خانواده، تهران، سازمان مرکزی انجمن اولیا و مربیان.1376.

ـ زارعی، اقبال، مقایسه سلامت روان، خلاقیت، نیاز های اساسی و ویژگی های شخصیتی هنرمندان و افراد غیر هنرمند اهواز، رساله دوره دکترا، 1382.

ـ زینالی، حمدالله، «بهداشت روانی در خانواده»، ماهنامه تربیت، معاونت آموزش و پرورش نظری و مهارتی وزارت آموزش و پرورش، ش 5، 1385، ص 31ـ39.

ـ فرانکل، ویکتور، انسان در جستجوی معنا، ترجمة خوشدل ،گیتی، تهران، رشد. 1375.

ـ کلانتری، مهرداد. عوامل مؤثر در رشد گرایش های مذهبی در کودکان و نوجوانان، تهران، انجمن اولیا و مربیان.1376.

ـ نجفی، مصطفی و دیگران، بررسی رابطه میان نگرش های مذهبی، مهارت های مقابله ای و سلامت روانی در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد، 1380.

-Alport .G.W. The Person in Psychology, Boston: Beacon press, 1968.

- Alport .G.W, "The religious context of prejudice", Journal for the Scientific Study of religion .S. 447-457, 1966.

- Alport .G.W. The Individual and his Religion. New York: Macmilan, 1962.

-Bergin.A., KevinS. Masters, and p. Scott Richards.Religiousness and mental health reconsidered. Journal of Counseling Psychology, vol 34: 197-204, 1987.

- Coe .G.The Psychology of Religion. Chicago :university Chicago press, 1916.

- Ellison .C.G.Religiuos involvement and subjective well- being. Journal of Health and Social Behavior, 32: 80 -99, 1991.

-Hari S. Chandra , Psychological Tips For Effective Studying. – www. Dbmoz. co 17-

-Levin J.S. and Kyrialkos Markides.(1988). Religious attendance and psychology well–being. Sociological Analysis .49:66-82.1988.

پی نوشت

* استادیار دانشگاه هرمزگان. دریافت: 88/6/25ـ تأیید: 88/8/19

E-mail:eghbalzarei2010@yahoo.com.

1. شهریار امینی، ماهنامه تربیت، ص 25ـ33.

2. ویکتور فرانکل، انسان در جستجوی معنا، ترجمه خوشدل، ص 23.

3. شیرین خیاطی، نماز در سیمای خانواده، ص 41.

4. غلامعلی افروز و دیگران، رابطة راهبردهای مقابله ای مذهبی با تنیدگی، ص 42.

5. مصطفی نجفی و دیگران، بررسی رابطه میان نگرش های مذهبی، مهارت های مقابله ای و سلامت روانی دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد، ص 16.

6. غلامعلی افروز، رابطة راهبردهای مقابله ای مذهبی با تنیدگی، ص 42.

7. غلامعلی افروز، روش های پرورش احساس مذهبی نماز، ص 61.

8. حمدالله زینالی، «بهداشت روانی در خانواده»، ماهنامه تربیت، ش 5، ص 31ـ39.

9. G.W. Alport, The religious context of prejudice. Journal for the Scientific Study of Religion, Vol.44, P.447-457.

10. مهرداد کلانتری، عوامل مؤثر در رشد گرایش های مذهبی در کودکان و نوجوانان، ص 37.

11. مصطفی نجفی و دیگران، بررسی رابطه میان نگرش های مذهبی، مهارت های مقابله ای و سلامت روانی در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد، ص 33.

12. اقبال زارعی، مقایسه سلامت روان، خلاقیت، نیاز های اساسی و ویژگی های شخصیتی هنرمندان و افراد غیر هنرمند اهواز، ص 98ـ 105.