روان شناسی و دين

سال دوم، شماره سوم، پاییز 1388، ص 157 ـ 178

پریسا سیدموسوی* / مریم وفائی**

چکیده

پژوهش های مذهبی نیازمند پاسخ گویی به دو پرسش است: 1. سازه های مذهبی تا چه اندازه و متمایز از متغیرهای روان شناختی هستند؟ 2. سازه های مذهبی تا چه حد فراتر از سازه های روان شناختی موجود، بینشی برای درک کنش وری انسان فراهم می سازد. این پژوهش، سهم نسبی راهبردهای مقابلة عمومی و دو مقیاس مقابلة مذهبی را در پیش بینی تعالی پس ضربه ای و درماندگی در میان دانشجویان ایرانی ارزیابی می کند. در این پژوهش، 381 دانشجو مقطع کارشناسی (257 زن و 127 مرد)، با روش نمونه گیری تصادفی طبقه ای چند مرحله ای از بین سه دانشگاه شهید بهشتی، علامه طباطبایی و شاهد انتخاب شدند. برای جمع آوری اطلاعات، از سیاهه پاسخ های مقابله ای، مقیاس مقابلة مذهبی مثبت و منفی، مقیاس مقابلة مذهبی مبتنی بر اسلام، سیاهه تعالی پس ضربه ای و مقیاس پیامد رویداد استفاده شد. نتایج تحلیل نشان داد که راهبردهای مقابلة مذهبی مثبت، به طور معناداری متغییرهای تعالی پس ضربه ای را پس از کنترل راهبردهای مقابلة رفتاری و شناختی گرایشی تبیین می کند. همچنین راهبردهای مقابلة مذهبی منفی فراتر از راهبردهای مقابلة رفتاری و شناختی اجتنابی، درماندگی را به طور معناداری پیش بینیکند. به طور کلی، نتایج، مؤید روایی افزودة مقابلة مذهبی در پیش بینی پیامدهای مثبت و منفی بود.

کلیدواژه ها: روایی افزوده، مقابلة مذهبی، تعالی پس ضربه ای، درماندگی و دانشجویان.

مقدمه

در میان نظریه های مقابلة مذهبی که در دهه های اخیر عنوان شده اند، هیچ کدام

به اندازة الگوی مقابلة مذهبی مثبت و منفی پارگامنت، کوئینگ و پرز

نتوانسته است توجه محققان را به خود جلب کند. در این الگو، پارگامنت

و همکاران یک مقیاس جدید نظری را ارائه داده اند که دامنة کاملی از روش های مقابلة مذهبی را ارزیابی می کند. الگوی آنها تمام روش های فعالانه، منفعلانه و تعاملی، و همچنین رویکردهای مبتنی بر مسئله و مبتنی بر هیجان را در بر می گیرد. این محققان پنج حوزه را که با پنج کنش مذهبی ارتباط دارد، در این الگو مشخص کرده اند: الف) راهبردهای مقابلة مذهبی برای جست وجوی معنا؛ ب) به دست آوردن کنترل؛ ج) جست وجوی آرامش و نزدیکی به خدا؛ د) به دست آوردن صمیمیت با دیگران و با خدا؛ ه‍( گذر از مراحل تغییر در زندگی. مقیاس مقابلة مذهبی به دو بخش تقسیم می شود: راهبردهای مقابله مذهبی مثبت و منفی.

به طور کلی، پژوهش های گسترده ای در زمینة رابطة بین مذهب و سلامت روان وجود دارد. استفاده از مذهب به افراد کمک می کند تا با آثار رویدادهای تنیدگی زا مقابله کنند و در یافتن هدف و معنا در این رویدادها، حتی زمانی که به نظر بی معنا هستند، به آنها یاری می رساند. پارگامنت و همکارانش شواهدی مبنی بر رابطه میان راهبردهای مقابله مذهبی مثبت و منفی با سلامت روان و درماندگی به دست آورده اند. گفتی است مفهوم سازی سلامت و تنیدگی در دو دهة اخیر دستخوش تغییرهایی گشته است. بر اساس این مفهوم سازی جدید، پیامدهای مثبت و منفی، دو فرایند موازی هستند که از تجربة، تنیدگی حاصل می شوند و تعالی، در کنار درماندگی وجود دارد. نتایج پژوهش های جدید نشان می دهد همة افراد پس از تجربه تنیدگی یا بحران، دچار مشکلات روان شناختی نمی شوند، بلکه این بحرانها برای بسیاری از افراد به منزلة تسهیل گری عمل می کند که موجب افزایش مقاومت، منابع فردی و اجتماعی، مهارت های مقابلة جدید و به طور کلی رشد و تحول فردی می گردد. اصطلاح تعالی پس ضربه ای (PTG) را که کالهون و تدسکی معرفی کردند، به گرایش افراد در گزارش تغییرهای مثبت پس از یک تجربة تنیدگی زا اشاره دارد. در واقع PTG تجربة شخص از تغییرهای مثبت معناداری است که از چالش با بحران های زندگی ناشی می شود. مطالعة PTG قسمتی از یک تحول بزرگ تر به سوی روان شناسی مثبت گرا است؛ یک شناخت دوباره از بحران های زندگی به گونه ای که می تواند تغییرهای مثبت را به اندازة تغییرهای منفی تسهیل کند. مدل های PTG نشان می دهد که ظهور عواملی در طی یک تجربة تنیدگی زا، می تواند بازسازی شناختی معناداری را موجب شود. کیفیت غیرقابل کنترل، غیرمعمول، تهدیدکننده و ناراحت کنندة تنیدگی های زندگی ممکن است باعث شوند افراد فرض های بنیادی خود را از دنیا و زندگی مورد سؤال قرار دهند و بکوشند اهداف جدیدی را بیابند و عناصر اصلی فرض های پیشین را دوباره مرور کنند و در واقع، درگیر نوعی فراشناخت شوند. به طور کلی، این تغییرها در سه حوزة اصلی دیده می شود:

1. تغییر در ادراک خود: توانایی و افق های جدید در زندگی، علایق و فعالیت های جدید و حتی مسیری نو در زندگی؛

2. رویکرد شخص در روابط میان فردی: صمیمیت، نزدیکی و همدلی بیشتر؛

3. تغییر در فلسفه زندگی: تغییر اولویت ها، قدر زندگی را بیشتر دانستن و تعالی معنوی.

پژوهش های دیگر عوامل موثر بر PTGرا این گونه شناسایی کرد ه اند: شدت رویداد، مقابله های مثبت و فعال، معنویت یا گشودگی نسبت به تغییرهای مذهبی، حمایت اجتماعی و انگیزه فردی. پژوهش ها در زمینة پیش بینی کننده های تعالی و درماندگی به صورت خاص بر راهبردهای مقابلة عمومی و راهبردهای مقابلة مذهبی متمرکز شده اند. در این پژوهش ها، راهبردهای مقابلة عمومی و مذهبی به مثابه دو سازة مستقل فرض شده اند و ارتباط هر کدام با تعالی پس ضربه ای و درماندگی آزموده شده اند.

معمولاً در مقابل مفهوم سلامت، درماندگی به مثابه پیامد منفی تنیدگی و ضربه ها در نظر گرفته می شود. شناخته شده ترین اختلال ناشی از تنیدگی، اختلال تنیدگی پس ضربه ای است که به منزلة واکنش های حاد روان شناختی در برابر رویدادهای ضربه آمیز شدید می باشد. نشانه های این اختلال شامل سه پاسخ عمده می باشد: 1. نشانه های شناختی؛ مانند یادآوری مکرر، دردناک و ناخواسته رویداد ضربه آمیز همراه با خواب ها یا کابوس های مکرر که در آنها رویداد تجربه شده نیز بسیار وجود دارد، کاهش در پاسخ دادن به دنیای بیرونی، کرختی روانی و بی حسی هیجانی، نشانه های افسردگی و اضطراب، حافظة آسیب دیده، اشکال در تمرکز و احساس گناه؛ 2. نشانه های فیزیولوژیایی؛ همچون برانگیختگی بیش از حد دستگاه عصبی خودمختار، گوش به زنگ یا مراقب بودن، پاسخ از جا پریدگی، مشکل در به خواب رفتن، الگوی خواب آسیب دیده، از خواب پریدن مکرر در شب؛ 3. نشانه های رفتاری؛ متداول ترین نشانه ها ی رفتاری عبارتند از: اجتناب از فعالیت ها یا موقعیتهایی که موجب یادآوری رویداد ضربه آمیز می گردد و بیگانگی اجتماعی و تحریک پذیری افزایش یافته. الگوهای دیگر شامل خوردن مکرر، مسافرت های ناگهانی، داشتن غیبت های ناموجه و تغییر پیاپی سبک زندگی است. البته این نشانه ها بر حسب شدت رویداد، در افراد به شیوه های گوناگونی دیده می شود.

با وجود پژوهش های زیاد در زمینة سلامت روان در کشورهای اسلامی، بیشتر این پژوهش ها به نقش مذهب و مقابلة مذهبی توجه نکرده اند. از سوی دیگر، پژوهش های بسیار کمی به نقش اسلام در بهزیستی روان شناختی و جسمی پرداخته اند افزون بر این، بیشتر آنها ماهیت مقایسه ای داشته اند و تنها مسلمانان را مورد مطالعه قرار نداده اند. شاید یکی از علل این مسئله نبود یک مقیاس معتبر مقابلة مذهبی مبتنی بر اسلام بوده باشد. اخیراً وفایی و آبیاری یک مقیاس مقابلة مذهبی ایرانی مبتنی بر اسلام را توسعه داده و اعتبار یابی کرده اند. این مقیاس دارای سه عامل اصلی است: مقابله های شناختی مذهبی مانند خواندن قرآن، احادیث، اقامة نماز، توسل به خدا و توکل بر او، دعا، توسل به ائمه، نذر و صدقه. دین گرامی اسلام توصیه های ارزشمندی برای مقابله با شداید و سختیها نیز ارائه کرده است تا افراد ضمن مصون ماندن از پیامدهای منفی تنیدگی، به فلسفه ای که در مواجهه شدن افراد با مشکلات متصور است، دست یابند. رعایت تقوای الهی، کمک گرفتن از صبر و نماز و انجام کارها بر اساس بینش صحیح، از جمله توصیه های اسلام در این باره است.

مسئله اتکا به خود و خودباور بودن، در قرآن به منزلة یک اصل اساسی در مقابل اتکا به غیر و وابستگی قرار داده شده است. همچنین نماز به مثابه تکیه گاهی نیرومند که انسان را با مبدأیی از رحمت نامحدود و بی انتها مرتبط می سازد یاد شده است که با اتکا به آن می توان با روحی مطمئن و آرام امواج سهمگین را در هم شکست.

قرآن با ایجاد این نگرش که آفرینش دارای هدف و حکمت است، سعی در هدفمند و معنادار ساختن زندگی داشته است. قطعاً اگر افراد با این نگرش به وقایع بنگرند، تنیدگی کمتری را تجربه خواهند کرد. همچنین از آنجاکه برخورداری از حمایت های اجتماعی عامل مهمی در مواجهه با حوادث تنیدگی زای زندگی و تسهیل مقابلة موثر است، در منابع اسلامی به ویژه قرآن به این بُعد مهم نیز با سفارش مکرر به احسان، نیکوکاری، صله رحم، تعاون، صدقه، خمس و زکات و غیره توجه شده است.

از آیات و روایات استنباط می شود که عواملی مانند ذکر، دعا، توکل و امید به کمک الهی، تسلیم و رضا، داشتن نگرش مثبت و خوش بینانه به ناگواری ها و عقیده به ابتلا و امتحان الهی، برخورداری از صبر و شکیبایی، صدقه و احسان، معنادار ساختن زندگی و برخوردار شدن از حمایت های اجتماعی، همه جزو منابع فردی هستند که می توانند به نوعی مقابلة مؤثر و مفید با حوادث تنیدگی زای زندگی را تسهیل کنند. تمامی این مکانسیم ها در قالب روش های تربیتی و اخلاقی در متون اسلامی آمده است.

با وجود پژوهش های گسترده دربارة مقیاس مقابلة مذهبی پارگامنت، بسیاری از محققان بر پایة مسائل روش شناختی و آماری به آن انتقاد کرده اند. یکی از موارد مورد توجه این بوده است که شواهدی مبنی بر قدرت پیش بینی متغیرهای مذهبی و معنوی فراتر از سازه های شناخته شده، در ادبیات مقابله، مانند حل مسئله یا مقابله فعال وجود ندارد. این مسئله دغدغه هایی را در مورد روایی سازه مقیاس های مذهبی ایجاد می کند و این پرسش را مطرح می سازد که سازه های مذهبی تا چه حدی می تواند فراتر از سازه های موجود در تبیین پیامدهای مورد نظر نقش داشته باشد؟ برای این منظور، باید نشان داده شود که قدرت پیش بینی مؤلفه های مذهبی تا چه حد فراتر از مقابله های معمول است. انگارة روایی سازه روشی را برای مد نظر قرار دادن این مسئله فراهم می سازد. این روش پژوهشگران را قادر می سازد تا کیفیت های منحصر به فرد سازه های مذهبی را فراتر از متغیرهای روان شناختی پیشین، ارزیابی و شناسایی کند. با توجه به این مسئله، پژوهش حاضر سهم نسبی راهبردهای مقابلة عمومی و دو مقیاس مقابلة مذهبی را در پیش بینی تعالی پس ضربه ای و درماندگی در میان دانشجویان ایرانی ارزیابی می کند. این مطالعه افزون بر بررسی روایی افزودة مقابلة مذهبی، به شناسایی نقش راهبردهای مذهبی و غیرمذهبی در پیش بینی تعالی و درماندگی می پردازد که در مفهوم سازی های جدید پیامدهای تنیدگی مورد توجه اند.

روش

جامعه و نمونة پژوهش: جامعة پژوهش شامل دانشجویان مقطع کارشناسی دانشگاه های دولتی تهران بود که تعداد 381 دانشجو (254 زن و 127 مرد) با روش نمونه گیری تصادفی طبقه ای چندمرحله ای از بین سه دانشگاه شهید بهشتی، علامه طباطبایی و شاهد انتخاب شدند.

ابزارهای مورد استفاده

پرسش نامه مقابله مذهبی: سیاهه مقابلة مذهبی توسط پارگامنت،کوئینگ و پرز ساخته شده است و به طور کلی چگونگی استفاده افراد از مذهب را به صورت عملی در فرایند مقابله با استرس های زندگی می سنجد. آزمون دارای دو نوع کلی الگوهای مقابله مثبت و منفی در رویارویی با استرس هاست. در این پژوهش، از برگ نامة کوتاه 21 پرسشی استفاده شد. همسانی درونی آزمون برابر آلفای کرونباخ 80/0 است. نتایج تحلیل رگرسیون نشان می دهد که رابطه بین این آزمون حتی پس از کنترل عوامل جمعیت شناختی با مقیاس های سازگاری مانند تعالی وابسته به استرس، سلامت فیزیکی، سلامت عمومیGHQ)) و میزان استرس معنادار است. این آزمون با اندازه گیری های کلی گرایش های مذهبی دارای همبستگی معنادار است و بنا بر نتایج به دست آمدة محققان، فرافرهنگی به شمار می آید و قابل استفاده برای تمام ادیان است.

پرسش نامة تعالی پس ضربه ای: این مقیاس توسط تدسکی وکالهون ساخته شد. این آزمون ابزاری برای ارزیابی پیامدهای مثبت در کسانی است که رویداد منفی را تجربه کرده اند. آزمون دارای 21 پرسش است که در پنج زیرمقیاس مطرح می شود: افق های جدید، روابط بین فردی، توانایی فردی، درک ارزش زندگی و تغییرهای معنوی. همسانی درونی کل آزمون برابر با آلفای 90/0 و برای هر کدام از زیرمقیاس ها به ترتیب برابر با 85/0، 84/0، 67/0، 72/0، 85/0 بوده است. همبستگی هر کدام از عوامل با کل آزمون در دامنة 62/0=r تا 83/0=r بوده است. اعتبار آزمون- پس آزمون نیز در فاصلة دو ماه برابر با 71/0 و در شش ماه برابر با 86/0 بوده است. همچنین بین نمره های این آزمون با آزمون مقبولیت اجتماعی رابطه ای یافت نشد.

مقیاس مقابله مذهبی مبتنی بر اسلام: این مقیاس توسط وفایی و آبیاری توسعه داده شده است. آزمون دارای 14 پرسش، و همسانی درونی آزمون 90/0 بوده است. ضریب آلفا برای مردان 88/0 و برای زنان 93/0به دست آمده است. این مقیاس با گرایش درونی مذهبی آلپورت دارای همبستگی مثبت و معنادار (01/0>p،49/0r=) و با جهت گیری بیرونی مذهبی آلپورت دارای همبستگی منفی است (01/0>p،20/0r=-). از آنجاکه این مقیاس برای اولین بار در یک نمونة بزرگ به کار می رود، به منظور استفاده از آن در تحلیل ها، ابتدا تحلیل عاملی روی آن انجام گرفت. نتایج، سه عامل اصلی را شناسایی کرد؛ عامل اول دربرگیرندة موارد مربوط به مقابله های شناختی مذهبی مانند خواندن قرآن، احادیث و همین طور اقامه نماز بود. عامل دوم دربرگیرنده توسل به خدا، توکل برخدا و دعا و عامل سوم، شامل توسل به ائمه، نذر و صدقه بود. ضریب آلفای هر کدام از عوامل به ترتیب برابر با 82/0، 78/0 و 68/0 بود.

مقیاس پیامد رویداد(R-IES): این مقیاس را هاروویتز، ویلنر و آلوارز به منظور اندازه گیری میزان درماندگی فاعلی فرد دربارة رویداد خاصی که فرد تجربه کرده است، ساختند و توسط ویس و مارمار برای موازی کردن این مقیاس با مقیاس تشخیصی PTSD بر اساس ملاک هایDSM-IV تجدید نظر شد. مقیاس تجدیدنظرشده دارای سه زیرمقیاس اجتناب، نفوذ افکارمزاحم (تسخیر) و نشانه های برپایی بالا است. در پژوهش حاضر، از مقیاس تجدیدنظرشده استفاده می شود (IES-R). این مقیاس دارای 22 پرسش است. ثبات درونی زیرمقیاس ها برابر با ضریب آلفا 87/0 تا 92/0 برای زیرمقیاس نفوذ افکار مزاحم، 84/0 تا 86/0 برای اجتناب و 79/0تا 90/0 برای برپایی بالا گزارش شد. همچنین نتایج مطالعه آزمون- پس آزمون برای زیر مقیاس نفوذ افکار مزاحم 94/0، اجتناب 89/0و برپایی بالا 92/0بود.

سیاهه پاسخ های مقابله ای موس (نسخة بزرگ سالان) (CRI-A): آزمون پاسخ های مقابله ای را موس برای بررسی راهبردهای مقابلة مورد استفاده در رویارویی با استرس ساخته است. به طور کلی، آزمون دارای دو مجموعه پاسخ های مقابله ای گرایشی (تحلیل منطقی، ارزیابی مجدد مثبت، جست وجوی حمایت و اطلاعات و فعالیتهای حل مسئله) و اجتنابی (اجتناب شناختی، پذیرش یا تسلیم، جست وجوی پاداش های جایگزین و تخلیة هیجانی) است. ثبات درونی این مقیاس برای زنان در دامنه 63/0تا 71/0 و برای مردان در دامنه 62/0تا 74/0 است. همچنین نتایج در طول یک سال تقریباً ثابت است (میانگین همبستگی برای زنان 43/0r = و برای مردان 45/0 r = بوده است). بین نمره های این آزمون با آزمون مقبولیت اجتماعی رابطة معناداری وجود ندارد 13/0r =. (موس، 1993، ص 13) در این پژوهش نیز ثبات درونی برای راهبردهای گرایشی برابر با آلفای 84/0 و برای راهبردهای اجتنابی برابر با آلفای 70/0 به دست آمد.

یافته ها

در پژوهش حاضر،7/66 درصد آزمودنی ها دختر و 3/33 درصد آنها پسر بودند. در کل 36 درصد آزمودنی ها از دانشگاه شهید بهشتی، 44 درصد آزمودنی ها از دانشگاه علامه طباطبایی و 20 درصد آنها از دانشگاه شاهد بودند. 99 درصد آزمودنی ها مسلمان بودند. 1درصد آنها نیز کلیمی و زرتشتی بودند و یا هیچ مذهبی نداشتند و هیچ کدام مسیحی نبودند. شاخص های توصیفی متغیرهای پژوهش در جدول 1 ارائه شده است.

جدول 1: شاخص های توصیفی متغیرهای پژوهش

جنس زن زن مرد مرد کل کل

متغیر/شاخص آماری میانگین انحراف استاندارد میانگین انحراف استاندارد میانگین انحراف استاندارد

تعالی پس ضربه ای 87/62 87/19 79/63 26/17 17/63 03/19

درماندگی 33/47 96/14 26/46 16/14 98/46 69/14

مقابلة مذهبی مثبت 38/23 5/7 08/22 54/7 95/22 53/7

مقابله مذهبی منفی 73/7 01/5 58/7 26/4 68/7 77/4

عامل1مقابله مذهبی مبتنی بر اسلام 05/10 61/4 *75/8 98/4 62/9 77/4

عامل2 31/12 12/3 *56/11 36/3 06/12 22/3

عامل3 85/5 71/2 *98/4 71/2 56/5 74/2

مقابله های گرایشی 37/42 52/11 41/42 76/8 38/42 67/10

مقابله های اجتنابی 23/38 11/8 68/36 42/9 71/37 58/8

برای بررسی رابطة میان متغیرهای پژوهش، از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. نتایج را در جدول ماتریس همبستگی متغیرها مشاهده می کنید.

جدول2: ماتریس همبستگی متغیرهای پژوهش (N=381)

متغیر 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

1. تسخیر 1

2. اجتناب ٭٭25/0 1

3. برپایی بالای فیزیولوژیک ٭٭75/0 ٭٭32/0 1

4. درماندگی ٭٭86/0 ٭٭64/0 ٭٭87/0 1

5. ارتباط بادیگران 06/0 04/0 08/0 08/0 1

6. افقهای جدید 03/0- ٭٭14/0 01/0 05/0 ٭٭65/0 1

7. توانایی فردی 05/0- 09/0 00/0 01/0 ٭٭57/0 ٭٭75/0 1

8. تغییر معنوی 06/0 09/0 07/0 09/0 ٭٭44/0 ٭٭42/0 ٭٭53/0 1

9. درک ارزش زندگی 01/0- ٭٭14/0 04/0 06/0 ٭٭55/0 ٭٭69/0 ٭٭70/0 ٭٭47/0 1

10. تعالی پس ضربه ای 00/0 ٭12/0 05/0 07/0 ٭٭85/0 ٭٭89/0 ٭٭86/0 ٭٭62/0 ٭٭81/0 1

11. مقابلة مذهبی مثبت 06/0 ٭13/0 06/0 10/0 ٭٭39/0 ٭٭43/0 ٭٭39/0 ٭٭58/0 ٭٭42/0 ٭٭51/0 1

12. عامل 1 مقابله مذهبی مبتنی بر اسلام ٭٭16/0 07/0 09/0 ٭٭14/0 ٭٭19/0 ٭12/0 ٭10/0 ٭٭44/0 10/0 ٭٭21/0 ٭٭54/0 1

13. عامل2 ٭٭18/0 ٭٭14/0 ٭٭16/0 ٭٭20/0 ٭٭23/0 ٭٭25/0 ٭٭22/0 ٭٭41/0 ٭٭26/0 ٭٭31/0 ٭٭68/0 ٭٭58/0 1

14. عامل 3 ٭٭13/0 09/0 ٭12/0 ٭٭15/0 ٭٭24/0 ٭٭18/0 ٭12/0 ٭٭35/0 ٭٭17/0 ٭٭25/0 ٭٭49/0 ٭٭63/0 ٭٭55/0 1

15. مقابلة مذهبی منفی ٭٭28/0 ٭٭13/0 ٭٭34/0 ٭٭32/0 ٭10/0- ٭10/0- ٭٭17/0- ٭٭15/0- ٭٭14/0- ٭٭15/0- 04/-0 04/0 01/0 ٭12/0 1

16. راهبردهای گرایشی 06/0 05/0 06/0 07/0 ٭٭33/0 ٭٭45/0 ٭٭47/0 ٭٭21/0 ٭٭38/0 ٭٭46/0 ٭٭38/0 ٭٭20/0 ٭٭31/0 ٭٭21/0 07/0- 1

17. راهبردهای اجتنابی ٭٭30/0 ٭٭36/0 ٭٭30/0 ٭٭40/0 ٭٭20/0 ٭٭22/0 ٭٭10/0 01/0- ٭٭15/0 ٭٭19/0 ٭٭20/0 ٭13/0 ٭٭24/0 ٭٭21/0 ٭٭31/0 31/0 1

*P< 0/05 **P<0/001

برای بررسی سهم خاص راهبردهای مقابلة مذهبی در تبیین تعالی پس ضربه ای ودرماندگی و پاسخ به اینکه آیا راهبردهای مقابلة مذهبی در تبیین تعالی پس ضربه ای ودرماندگی فراتر از راهبردهای مقابلة عمومی عمل می کنند یا خیر، از تحلیل رگرسیون سلسله مراتبی با ترتیب ثابت استفاده شد. در مرحلة اول، نمرة کل راهبردهای گرایشی و سپس راهبرد مقابلة مذهبی مثبت به منزلة متغیرهای پیش بین به ترتیب وارد معادله گشتند و نمرة کل تعالی پس ضربه ای نیز به مثابه متغیر ملاک وارد معادله شد.

جدول3 – الف: تحلیل رگرسیون سلسله مراتبی تعالی پس ضربه ای بر راهبردهای مقابلة گرایشی و مقابله مذهبی مثبت

متغیرهای وارد شده به معادله منابع تغییر درجه آزادی مجموع مجذورات میانگین مجذورات نسبت F سطح معناداری

راهبردهای گرایشی رگرسیون

باقیمانده

کل 1

379

380 397/28883

47/108714

86/137597 397/28883

846/8495 693/100 000/0

راهبردهای گرایشی

مقابله مذهبی مثبت رگرسیون

باقیمانده

کل 4

378

380 465/46942

399/90655

9/137597 232/23471

829/239

866/97 000/0

جدول 3- ب: اطلاعات مربوط به ضرایب رگرسیون وضرایب تعیین

گام متغیرهای واردشده به معادله ضریب B ضریب بتا نسبت t سطح معناداری R ضریب تعیین خطای استاندارد برآورد

1 راهبردهای گرایشی 817/0 46/0 035/10 000/0 46/0 21/0 93652/16

2 راهبردهای گرایشی،

راهبرد مقابله مذهبی مثبت 552/0

989/0 31/0

39/0

859/6

678/8

000/0

000/0

58/0 34/0 48642/15

همان طور که نتایج نشان می دهد، راهبردهای گرایشی قادر به پیش بینی 21 درصد از تغییرهای نمره کل تعالی پس ضربه ای است. با وارد شدن نمرة مقابلة مذهبی مثبت، ضریب تعیین به 34 درصد افزایش می یابد که این تغییر معنادار است (P<0/001). بنابراین، راهبردهای مقابله مذهبی مثبت، فراتر از راهبردهای گرایشی قادر به تبیین و پیش بینی تعالی پس ضربه ای می باشند.

برای بررسی نقش ویژة منحصر به فرد مقابلة مذهبی مبتنی بر اسلام، فراتر از راهبردهای گرایشی، در تبیین تعالی پس ضربه ای، متغیرهای راهبردهای گرایشی در مرحلة اول و عامل های مقابلة مذهبی مبتنی بر اسلام در مرحلة دوم به منزلة متغیرهای پیش بین و نمرة کل تعالی پس ضربه ای به منزلة متغیر ملاک، در مردان و زنان در معادله رگرسیون سلسله مراتبی وارد شدند. با توجه به اینکه تفاوت جنسیتی در مقابلة مذهبی مبتنی بر اسلام وجود داشت، از تحلیل رگرسیون سلسله مراتبی با ترتیب ثابت در زنان و مردان به طور جداگانه استفاده شد.

جدول 4- الف: تحلیل رگرسیون سلسله مراتبی تعالی

پس ضربه ای بر راهبردهای مقابله گرایشی و مقابله مذهبی مبتنی بر اسلام

جنس متغیرهای وارد

شده به معادله منابع تغییر درجه آزادی مجموع مجذورات میانگین مجذورات نسبتF سطح معناداری

مردان راهبردهای گرایشی رگرسیون

باقیمانده

کل 1

125

126 344/3153

333/34421

677/37574 344/3153

371/275 451/11 001/0

مردان راهبردهای گرایشی،

عامل1،عامل2 و

عامل3 رگرسیون

باقیمانده

کل 4

122

126 206/7997

472/29577

677/37574 301/1999

438/242 247/8 000/0

زنان راهبردهای گرایشی رگرسیون

باقیمانده

کل 1

252

253 657/26481

056/73469

713/99950 657/26481

544/291 832/90 000/0

زنان راهبردهای گرایشی،

عامل1، عامل2 و عامل3 رگرسیون

باقیمانده

کل 4

249

253 911/29177

802/70772

713/99950 478/7294

228/284 664/25 000/0

جدول 4- ب: اطلاعات مربوط به ضرایب رگرسیون وضرایب تعیین

جنس متغیرهای وارد

شده به معادله ضریبB ضریب بتا t سطح معناداری ضریب تعیین خطای استاندارد براورد

مردان راهبردهای گرایشی 571/0 290/0 384/3 001/0 08/0 59430/16

مردان راهبردهای گرایشی

عامل1،

عامل2 و

عامل3 333/0

478/0

933/0

899/0 169/0

138/0

182/0

141/0 949/1

284/1

813/1

371/1 054/0

202/0

072/0

173/0 19/0 57043/15

زنان راهبردهای گرایشی 89/0 52/0 531/9 000/0 27/0 07466/17

زنان راهبردهای گرایشی

عامل1،

عامل2 و

عامل3 81/0

43/0-

99/0

66/0 47/0

10/0-

16/0

09/0 460/8

358/1-

159/2

225/1 000/0

176/0

032/0

222/0 29/0 85907/16

نتایج نشان داد که در مردان، راهبردهای گرایشی قادر به پیش بینی تنها 8 درصد از تغییرهای نمرة کل تعالی پس ضربه ای است، که با وارد شدن نمرة مقابله مذهبی مبتنی بر اسلام، ضریب تعیین به 19 درصد افرایش می یابد و این تغییر معنادار (001/0p <) است. در حالی که در زنان، از 27 درصد به 29 درصد افزایش یافته است. بنابراین، هم در زنان و هم در مردان، مقابلة مذهبی مبتنی بر اسلام، فراتر از راهبردهای مقابلة گرایشی قادر به پیش بینی و تبیین تعالی پس ضربه ای است. همچنین نتایج نشان می دهد در زنان تنها ضریب بتای عامل 2 مقابله مذهبی مبتنی بر اسلام معنادار می باشد و در مردان هیچ کدام از ضریب های بتا معنادار نیست.

جدول 5 نتایج تحلیل رگرسیون سلسله مراتبی درماندگی بر راهبردهای اجتنابی و مقابلة مذهبی منفی را نشان می دهد. در مرحلة اول، نمرة کل راهبردهای اجتنابی و سپس نمرة راهبردهای مقابلة مذهبی منفی به منزلة متغیر پیش بین، و نمرة کل درماندگی به مثابه متغیر ملاک وارد معادله شدند.

جدول5-الف: تحلیل رگرسیون سلسله مراتبی درماندگی بر راهبردهای مقابله اجتنابی و مقابله مذهبی منفی

متغیرهای وارد شده به معادله منابع تغییر درجه آزادی مجموع مجذورات میانگین مجذورات نسبت F سطح معناداری

راهبردهای اجتنابی رگرسیون

باقیمانده

کل 1

379

380 600/13085

233/68966

832/82051 600/13085

969/181

911/71 000/0

راهبردهای اجتنابی

، راهبردهای مقابله مذهبی منفی رگرسیون

باقیمانده

کل 2

378

380 599/16505

233/65546

832/82051 799/8252

403/173 593/47 000/0

جدول5-ب: اطلاعات مربوط به ضرایب رگرسیوت وضرایب تعیین

گام

متغیرهای واردشده به معادله ضریب B ضریب بتا نسبت t سطح معناداری R ضریب تعیین خطای استاندارد برآورد

1 راهبردهای اجتنابی 683/0 399/0 480/8 000/0 40/0 16/0 48959/13

2 راهبردهای اجتنابی،

مقابله مذهبی منفی 569/0

661/0 333/0

215/0 879/6

441/4 000/0

000/0 45/0 20/0 16825/13

نتایج نشان داد راهبردهای اجتنابی قادر به پیش بینی 16 درصد از تغییرهای نمرة کل درماندگی است و با وارد شدن مقابلة مذهبی منفی، این مقدار به 20 درصد افرایش می یابد که این تغییر نیز معنادار (001/0p <) است.

به طور کلی، نتایج بیانگر آن است که راهبردهای مقابلة مذهبی مثبت و منفی و همچنین راهبردهای مقابله مذهبی مبتنی بر اسلام، دارای روایی افزوده هستند.

نتیجه گیری

یکی از اهداف پژوهش های مرتبط با دین داری و مقابلة مذهبی این است که نشان دهد راهبردهای مقابلة مذهبی، فراتر از راهبردهای مقابله عمومی می تواند پیامدهای تنیدگی را پیش بینی کند. نتایج این پژوهش، تأییدکنندة روایی افزوده متغیرهای مقابله مذهبی بود. تمام مقیاس ها دارای روایی قابل قبول و قدرت پیش بینی خوبی بودند.

نتایج مطالعه نشان داد که واریانس مقابله های مذهبی مثبت و منفی می تواند فراتر از اندازه های مقابلة غیرمذهبی، سطوح تعالی و درماندگی را پیش بینی کند؛ این سهم خاص در حد متوسط تا زیاد (21 و 16 درصد از واریانس کل) بود. همچنین راهبردهای مقابلة مذهبی مبتنی بر اسلام می تواند سطوح تعالی و درماندگی را فراتر از راهبردهای غیرمذهبی پیش بینی کند که سهم خاص این راهبردها، از سهم راهبردهای مقابلة مذهبی مثبت و منفی بیشتر بود (27 و 19 درصد از واریانس کل).

نتایج قابل توجه دیگری نیز در نمونه مورد نظر به دست آمد. چه بسا یک نفر بپندارد مقابلة مذهبی سهم محدودی را در زندگی دارد؛ اما دانشجویان از این راهبردها در زندگی خویش استفاده می کنند. نتایج نشان داد که راهبردهای مقابلة مذهبی می تواند در ارزیابی فرایند مقابله دانشجویان برای پژوهشگران و متخصصان بالینی مفید باشد و در فراهم ساختن تصویر یکپارچه تری از ابعاد مختلف مذهبی و معنوی، در فرایند مقابله دانشجویان کمک کننده باشد.

به طور کلی، نتایج به دست آمده با یافته های پیشین همسو است. مارکوسیا نشان داد که نقش راهبردهای مقابله مذهبی در پیش بینی سطوح پایین تر افسردگی و اضطراب و سطوح بالاتر عزت نفس و رضایت از زندگی، فراتر از مقابله غیرمذهبی، در دانشجویان است. تعدادی از مطالعات انجام شده توسط پارگامنت و همکارانش روایی افزوده مقابلة مذهبی را با پیامدهای مختلف روانی و جسمانی بررسی کرده اند. برای مثال، اندازه های مقابلة مذهبی، سلامت عمومی را در میان اعضای کلیسا در مقابله با رویدادهای عمده زندگی فراتر از مقابله های غیر مذهبی پیش بینی می کند. مطالعه دیگری نشان داد که مقابله های مذهبی سهمی منحصر به فرد در تبیین واریانس خلق مثبت و سلامت عمومی در میان دانشجویان در مقابله با جنگ دارد. محققان دیگر نیز نتایج مشابهی را دربارة سهم مجزای راهبردهای مذهبی در پیش بینی پیامدهای مثبت و منفی تنیدگی و ضربه ها گزارش کرده اند.

بر اساس تبیین پارگامنت، هر چند مذهب و روان شناسی هر دو به مسئلة کنترل فردی توجه داشته اند، ارزیابی متفاوت و راه حل های گوناگونی برای مشکلات دارند. راهبردهای مقابله روان شناختی به افراد کمک می کند تا کنترل فردی خویش را گسترش دهند؛ در حالی که مقابلة مذهبی به آنها کمک می کند تا با محدودیت های خویش روبه رو شده، برای حل مشکلات شان از خود فراتر روند. این دیدگاه های متفاوت، بیش از آنکه در تعارض با یکدیگر باشند، مکمل یکدیگر به شمار می روند.

ما بر این باوریم که انگارة روایی افزوده مورد استفاده در این مطالعه، یک نوع روش شناسی برای محققان، به منظور توسعة سازه های نیرومند تجربی و از لحاظ مفهومی مفید ارائه می دهد. الگوی شناختی ـ رفتاری و گرایشی ـ اجتنابی مقابله که به وسیله سیاهه پاسخ های مقابله ای(CRI) توسعه یافته، سهم مهمی در ساخت این حوزه دارد. اول اینکه، به منزلة یک طبقه بندی جامع از راهبردهای شناختی ـ رفتاری و گرایشی ـ اجتنابی، مقیاس های مذهبی مرتبط با این ابعاد می تواند موضوع مرجع مفیدی برای ارزیابی معنای بالینی سازه های آن باشد. هر کدام از ابعاد CRI کاربردهای انگیزشی دارد که می تواند در پیش بینی جهت حرکت افراد مفید باشد. در این مطالعه، همبستگی های مقیاس های مقابله مذهبی پارگامنت و مقیاس مبتنی بر اسلام با تعالی و درماندگی نشان می دهد که آنها می توانند با حس بهزیستی کلی و توانایی مقابله رابطه داشته باشند. دوم اینکه، همبستگی با ابعاد مقابلة غیرمذهبی می تواند به منزلة اثر انگشتی برای هر مقیاس باشد که در شناسایی شباهت ها و تفاوت های آن با دیگر سازه ها استفاده شود. در نبود طبقه بندی سازه های مذهبی مبتنی بر اسلام، CRI می تواند برای پیوند قانون نگرانه (اصول قاعده مند علمی که پدیده ای را کنترل و تبیین می کنند) سازه های مذهبی مختلف مفید باشد. بررسی رابطه سازه های مذهبی با متغیرهای مقابله ای شناختی ـ رفتاری یا گرایشی ـ اجتنابی به پژوهشگران این امکان را می دهد که سازه های مذهبی خویش را در نقشه های موجود جاسازی، و پارامترهای ناشناخته از الگوهای مذهبی و معنوی خویش را در آن ترسیم کنند. در نهایت، از آنجاکه نشان داده شده CRI طیفی از متغیرهای تفاوت های فردی شناسایی شده را که با سلامت روان و آسیب شناسی روانی رابطه دارند، معرفی می کند، این مقیاس می تواند به مثابه مرجع تجربی برای تعیین نقش ویژة سازه های مذهبی در تبیین تغییرپذیری پیامدها به کار رود. سودمندی هر مقیاسی که در فراهم آوردن واریانس تبیینی معنادار فراتر از ابعاد هشت گانه سیاهه پاسخ های مقابله ای (CRI) شکست بخورد، باید مورد سؤال قرار گیرد.

منابع

ـ آبیاری، محسن و وفایی، مریم، «ماهیت و ساختار مفهوم مقابله در فرهنگ ایرانی»، علوم انسانی و اجتماعی، ش 41،1383،30ـ56.

ـ ـــــ ، «اعتباریابی، روایی سازی و توسعه مقدماتی مقیاس پاسخهای مقابله ای ایرانی»، همایش مبانی نظری و روان سنجی مقیاسهای دینی، تهران، 1382.

ـ آزاد، حسین، آسیب شناسی روانی، تهران، بعثت، چ ششم، 1378، ج 1.

ـ وفایی بوربور، صدیقه، نقش جهت گیری دینی (بیرونی و درونی) و مقابله های مذهبی در استرس شغلی دبیران زن شهرستان همدان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس، 1378.

-Aguilar-Vafaie, M. E., & Abyari, M, Coping Response Inventory: Assessing Coping among Iranian College Students and Introductory Development of an Adapted Iranian Coping Response Inventory (CRI). Mental Health, Religion, and Culture, 10(5); 2007: 489–513

-al-Issa, I. Does the Muslim religion make a difference in psychopathology? In: al-Issa (Ed). Al- junun: Mental illness in the Islamic world (pp. 315-353). Connecticut: International Universities Press, 2000.

-pant, C. R., & Pargament, K. I. Religious coping with racist ad other negative life events among African Americans. Paper presented at the meeting of the American Psychological Association, New York, NY, 1995.

-Burker, E. J., Evon, D. M., Sedway, J. A., & Egan, T. Religious and Non-Religious Coping with lung transplant candidates: Does adding God to the picture tell us more? Journal of Behavioral Medicine, 28, (6), 2006:513-526.

-Bush, E. G., Rye, M. S., pant, C. R., Emery, E., Pargament, K. I., & Riessinger, C. A. (2004). Religious coping with chronic pain. Applied Psychophysiology and Biofeedback, 24(4), 249-260.

-Calhoun, L. G., Tedeschi, R. G. Handbook of Posttraumatic growth: Research and Practice. Mahwah, NJ: Erlbaum, 2006, 1-24.

-Calhoun, L. G. & Tedeschi, R. G. Posttraumatic growth: The positive lessons of loss. In R. A. Neimeyer (Ed.). Meaning Reconstruction and the Experience of Loss (pp. 157-172). Washington, DC, US. American Psychological Association, 2001.

-Calhoun, L. G., Tedeschi, R. G. Beyond recovery from trauma: Implications for clinical practice and research. Journal of Social Issues, 54, 1998: 357-371.

-Calhoun, L. G., Tedeschi, R. G . Posttraumatic growth: Future directions. In R.G. Tedeschi, C.L. Park & L.G. Calhoun (Eds.) Posttraumatic Growth: Positive Changes in the Aftermath of Crisis (pp. 215-238). NJ: Lawrence Elbaum Associates, 1998b.

-Folkman, S., & Moskowitz, J. T. Positive affect and the other side of coping. American Psychologist, 55, 2004: 647-654.

-Horowitz, M.; Wilner, N., & Alvarez, W. Impact Of Event Scale (IES): A Measure of Subjective Stress. Psychosomatic Medicine, 41, 1979: 209-218

-Holahan, C. J., & Moos, R. H. Life stressors, personal and social resources, and depression: A four- year structural model. Journal of Abnormal Psychology, 100, 1991: 31-38.

-Joseph, S. P., Linley, A., & Maltby, J. Positive psychology, religion and spirituality. Mental Health, Religion and Culture, 9 (3), 2006: 209-212.

-Marcoccia, A, Religious versus secular coping in university students adjusting to stress, 2007.

-Moos, R. H. (1993). Coping Response Inventory Manual. Palo Alto, CA: PAR, 2006

-Moss, R. H .& Schaefer, J. A, Development And Application Of New Measures Of Life Stressors,Social Resourses And Coping Responces. European Journal of Psychological Assesment, 11 (1), 1995:1-13.

-Nadeau, J. G. Masculinity and Posttraumatic Spirituality. A paper for international workshop religious education in coping with sexual abuse. Montreal, 2006, 25-26.

Pargament, K. I. (1997). The psychology of religion and coping: Theory, research and practice, New York: Guilford Publication.

Pargament, K. I., Koeing, H. G., & Perez, L. M. The many methods of religious coping: Development and initial validation of the RCOPE. Journal of Clinical Psychology, 56, 2000: 519-543.

Pargament, K. I., Smith, B. W., Koeing, H. G., & Perez, L. Patterns of positive and negative religious coping with major life stressors. Journal for the Scientific Study of Religion, 37, 1998: 710-724.

Pargament, K. I .D, Ensing, S., Falgout, k., Olsen, H., Reilly, B.Van Haitama, K., and Warren, R. God help me: Religious coping efforts as predictors of outcomes of significant negative life events. American Journal of Community Psychology, 18, 1990: 794-824.

Pargament, K. I., Ishler, K., Dubow, E. F., Stanik, P., Rouiller, R., Crowe, P., etal. (). Methods of religious coping with the Gulf war: Cross-sectional and longitudinal analyses. Journal for the Scientific Study of Religion, 33,1994: 347-361.

Park, C. L., Lechner, S. C., Stanton, A. L., & Antoni, M. Growth in the context of medical illness. Washington, DC: APA, 2006.

Shaw, A., Joseph, S., & Linley, P. A. Religion, spirituality, and posttraumatic growth: A systematic review. Mental Health, Religion, and Culture, 8, 2005: 1-11.

Tedeschi, R. G., Calhoun, L. G. The posttraumatic growth inventory: measuring the positive legacy of trauma. Journal of Traumatic Stress, 9, 1996: 455-471.

Tedeschi, R. G., Calhoun, L. G. Trauma and Transformation: Growing in the Aftermath of Suffering. Sage Publications, 1995.

Tedeschi, R. G., Calhoun, L. G. Posttraumatic Growth: Conceptual foundations and empirical evidence. Psychological Inquiry, 15, 2004: 1-18.

VandeCreek, L., Pargament, K. I., Cowell, B., Belavich, T., pant, C. Friedel. L., & Perez, L. The vigil: Religion and the search for control in the hospital waiting room. Paper presented at the meeting of he American Psychological Association, New York, NY, 1995.

Weiss, D. S., & Marmar, C. R. Assessing the psychological trauma and PTSD. A practitioner's handbook (pp. 399-411). New York: Guilford Press, 1997.