روان شناسی و دين

سال پنجم، شماره دوم، تابستان 1391، ص 99 ـ 112

Ravanshenasi-va ـ Din, Vol.5. No.2, Summer 2012

شایسته شکوفه فرد* / فرهاد خرمایی**

چکیده

پژوهش حاضر با هدف بررسی نقش پیش بین مؤلّفه های صبر در پرخاشگری دانشجویان انجام شد. بدین منظور، 300 نفر از دانشجویان دانشگاه شیراز به شیوة «تصادفی خوشه ای» به عنوان نمونه انتخاب شدند. برای جمع آوری داده های پژوهش، از مقیاس پرخاشگری AQ و پرسش نامه مؤلفه های صبر استفاده شد. داده های پژوهش با استفاده از ضرایب همبستگی و تحلیل «رگرسیون چندگانه» مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج نشان داد که بین مؤلّفه های صبر و پرخاشگری در سطح (01/0=P) رابطه ای منفی و معنادار وجود دارد و افزایش صبر با کاهش سطوح پرخاشگری همراه است. بین هر یک از مؤلّفه های صبر نیز رابطة معناداری با پرخاشگری مشاهده شد.

کلیدواژه ها: صبر، پرخاشگری، دانشجویان.

* دانشجوی کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی کودک و نوجوان دانشگاه شهید بهشتی

sh.shokoufefard@gmail.com

** استادیار روانشناسی بالینی دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شیراز       khormaee_78@yahoo.com

دریافت: 26/1/1391ـ پذیرش: 20/6/1391

مقدّمه

صاحب نظران حوزة روان شناسی «پرخاشگری» را رفتاری تعریف می کنند که به واسطة آن، شخص عملی را به قصد آسیب رساندن انجام دهد.1 در واقع، هدف از رفتار پرخاشگرانه صدمه رساندن جسمانی یا زبانی به دیگری یا نابود کردن دارایی افراد است. آرچر2 «پرخاشگری» را روشی راهبردی می داند که پرخاشگر در مواقعی که دچار مشکلات اجتماعی می شود آن را به کار می گیرد و تداوم این رفتار رابطة مستقیمی با نتیجة استفاده از آن دارد. در حقیقت، این محیط است که مشخص می کند فرد در ادامه، برای حلّ معضل اجتماعی از پرخاشگری استفاده کند یا خیر.3 این تبیین دربارة پرخاشگری، همسو با نظریة «یادگیری اجتماعی» بندورا4 است. برخلاف روان ـ تحلیلگری که «ناکامی» را علت پرخاشگری می داند و معتقد به مفهوم «پالایش» است ـ به این معنا که پرخاشگری به عنوان یک سایق باید با اِعمال خشونت فرد عصبانی کاهش یابد ـ نظریه پردازان یادگیری اجتماعی بر نقش سرمشق ها در انتقال رفتار تأکید می ورزند و به تأثیر  تقویت مثبت توجه دارند. بسته به اینکه شخص چه پاسخ هایی را یاد گرفته باشد، به دنبال یک ناکامی، ممکن است از دیگران یاری بطلبد، پرخاش کند، گوشه گیری اختیار کند، یا بر تلاش خود بیفزاید. در حقیقت، این دیدگاه معتقد است: دست زدن به پرخاشگری نه تنها میل به انجام آن را کاهش نمی دهد، بلکه موجب افزایش رفتار پرخاشگرانه می شود.5

قوّة غضبیه ـ آنچنانکه دانشمندان علم اخلاق معتقدند ـ از هیجان های اصلی بشر به شمار می رود که طبیعت آدمی بر آن سرشته شده است و از نعمت های بزرگ خداوندی محسوب می گردد؛ زیرا با آن بقای شخص، نوع و نظام خانواده حفظ می شود.6 در فرهنگ اسلامی، همواره بر این نکته تأکید شده است که خشم به صورت غریزی در همة افراد بشر وجود دارد تا موانع حیات و کمال خویش را به وسیلة آن دفع نمایند، اما به این نکته نیز تصریح شده است که اگر خشم و بروز آن از حدّ اعتدال خارج شود از دام های شیطان خواهد بود.7

 قرآن در آیة 134سورة آل عمران کسانی را که بر غضب خود تسلط دارند این گونه معرفی می کند: «الَّذِینَ یُنفِقُونَ فِی السَّرَّاء وَالضَّرَّاء وَ الْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَ الْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ»؛ کسانی که در فراخی و تنگی انفاق می کنند و خشم خود را فرو می برند و از مردم درمی گذرند و خداوند نیکوکاران را دوست دارد.

تفسیر نمونه، دربارة این آیه چنین آورده است:

کظم غیظ به طور کنایه، در مورد کسانی است که از خشم و غضب سرشار می شوند، اما از اِعمال آن خودداری می کنند. فروبردن خشم به تنهایی کافی نیست؛ زیرا ممکن است کینه و عداوت را از قلب انسان ریشه کن نکند. در این حال، باید کظم غیظ همراه با عفو و بخشش گردد.8

روایاتی که از بزرگان دین دربارة راه های فائق آمدن بر خشم مطرح شده، همسو با نظریة «یادگیری اجتماعی» است و با تأکید بر صبر و بردباری و تدبّر دربارة نتیجة عمل، امکان ایجاد تغییرات شناختی و رفتاری به منظور تسلط بر خویشتن را مطرح می کند. پیامبر گرامیˆ بردباری را از مهم ترین راه های مهار نمودن خشم می دانند و می فرمایند: «نیرومندترین شما ما کسی است که در هنگام خشم بر نفس خود مسلّط باشد، و بردبارترین شما کسی است که در وقت قدرت، ببخشد.»9

دربارة اکتساب صفت حلم از طریق فروبردن خشم، در معراج السعادة آمده است:

و اما کظم غیظ، اگرچه فضیلت و شرافت آن به قدر حلم نباشد، لیکن هرگاه کسى برآن مداومت نماید معتاد مى‏شود و صفت ‏حلم از براى او هم مى‏رسد و هم از این جهت،‏ حضرت پیغمبرˆ فرمودند که علم به تعلّم هم مى‏رسد و حلم به تحلّم، که کظم غیظ باشد.10

«صبر» (بردباری) مفهومی است که متخصصان تعلیم و تربیت اسلامی با آن بیگانه نیستند و آن را ابزاری برای مهار خشم و به دنبال آن، کاهش میزان آسیب پذیری افراد و حفظ آرامش روانی می دانند. «صبر» استقامت و پایداری در برابر تمامی عواملی معرفی می شود که انسان را از رسیدن به کمال فطری بشر بازمی دارد.11 در حقیقت، آدمیان برای رسیدن به مراتب کمال، نیازمند صبوری هستند؛ چنان که امام علی† می فرماید: «صبر کلید دریافتن است و کام یابی به دنبال صبر است.»12

با وجود اهمیت غیرقابل انکار «صبر» در رضایت روانی افراد، در ارتباط با اثربخشی این متغیر بر سلامت روان، ادبیات قابل ملاحظه ‎ای به چشم نمی خورد. اندک پژوهش های انجام گرفته در این زمینه، بر نقش رضایت بخش صبر در کاهش و مهار آسیب های روانی تأکید کرده اند. خدایاری فرد و غباری بناب در خصوص رابطة بین میزان توکّل به خدا و صبر با اضطراب، رابطة معنادار بین صبر و امیدواری در شرایط ناگوار را گزارش نموده اند.13 بر این مبنا، صبر و توکّل بر کاهش اضطراب در موقعیت های ناگوار تأثیر قابل ملاحظه ای دارد.

یکی از حیطه های پژوهشی کاربردی در این خصوص، بررسی اثربخشی آموزش صبر است؛ چنان که حسین ثابت طی پژوهشی به این نتیجه دست یافت که آموزش صبر بر افزایش شادکامی و کاهش افسردگی و اضطراب مؤثر است.14 همچنین ایزدی طامه و همکاران او با بررسی و مقایسة تأثیر آموزش صبر و آموزش حل مسئله در پرخاشگری و انتخاب راهبردهای مقابله ای در دانشجویان دانشگاه علوم انتظامی، نشان دادند که روش آموزش صبر در کاهش پرخاشگری و آموزش روش مداخله ای حل مسئله در انتخاب راهبرد مسئله مدارانه مؤثرتر است15.

توجه به نتایج مطالعات موجود، که حمایت کنندة ارتباط میان صبر و کاهش ناسازگاری های روانی و رفتاری است، از یک سو و وجود اضطراب و فشار ناشی از ناکامی ها و اختلاف عقاید، که غالباً به شکل پرخاشگری و در زمینة روابط بین فردی بروز می یابد از سوی دیگر، لزوم بهره گیری از مولّفه های مذهبی همچون صبر را در پاک نمودن جامعه از رفتارهای آسیب زا و پررنگ تر نمودن نقش منطق و آرامش در مواجهه با مشکلات و ایجاد رضایت روانی مطرح می نماید. علاوه بر این، حقیقت زندگی در جامعة اسلامی و تأکید منابع گوناگون بر توانمندسازی انسان ها برای ایجاد زندگی سازمان یافته ای که هر روزش بهتر از دیروز باشد، توجه به صبر به عنوان یکی از مهارت های اساسی زندگی و به ویژه بررسی میزان مؤثر بودن آن در مهار رفتارهای مخرّب (همچون پرخاشگری) را ضروری می سازد. پژوهش حاضر با در نظر گرفتن مفهوم جامعی از «صبر» و پنج مؤلّفة اصلی آن یعنی «متعالی شدن» (تحمّل سختی ها به منظور دست یابی به هدف والاتر)، «شکیبایی» (بردباری و تاب آوری در سختی ها)، «رضایت» (پذیرش وضعیت موجود)، «استقامت» (پایداری در انجام امور) و «درنگ» (ایجاد وقفه در مقابل خواسته های درونی)، به عنوان یکی از متغیّرهای بنیادی در ارتقای زندگی روانی انسان، تلاش می کند رابطة میان مؤلّفه های صبر و پرخاشگری و همچنین نقش پیش بینی کنندگی این مؤلّفه ها را بر شکل گیری و بروز پرخاشگری در میان دانشجویان بررسی نماید.

نتایج این پژوهش و پژوهش های مشابه نه تنها برای مربّیان، مدیران، روان درمانگران و سایر دست اندرکاران ادارة جامعه مفید است، بلکه به کارگیری آن در آموزش، هدایت، اصلاح، درمان و برنامه ریزی گسترده در سطح جامعه ضروری است و زمینه ساز افزایش رضایت و سازگاری روانی ـ اجتماعی افراد خواهد گشت.

این پژوهش درصدد پاسخ گویی به این دو سؤال است:

1. آیا بین مؤلّفه های صبر و پرخاشگری رابطة معناداری هست؟

2. کدام یک از مؤلّفه های صبرِ پیش بینی کننده در مؤلّفه های پرخاشگری معنادار است؟

روش تحقیق

پژوهش حاضر توصیفی و از نوع مطالعات همبستگی است که در آن، مؤلّفه های صبر به عنوان متغیرهای پیش بین و متغیر پرخاشگری به عنوان ملاک مورد مطالعه قرار گرفته است.

جامعة پژوهش حاضر را تمام دانشجویان دانشگاه شیراز است. نمونة پژوهش 300 نفر از دانشجویان دانشگاه شیراز است که به صورت «تصادفی خوشه ای» انتخاب شدند. پس از جلب رضایت شرکت کنندگان و اطمینان بخشی دربارة محرمانه بودن اطلاعات، دو پرسش نامة «صبر» خرمایی16 و «پرخاشگری» باس و پری17 با اعمال تغییر در ترتیب قرار گرفتن (روش چرخة متناوب) بر روی آزمودنی ها اجرا شد. برای تعیین رابطة میان مولّفه های «صبر» و «پرخاشگری» از شاخص ضریب همبستگی پیرسون و «رگرسیون چندگانه» استفاده شد.

ابزارهای پژوهش

1. پرسش نامه پرخاشگری باس و پری:18 این پرسش نامه شامل 29 پرسش 5 گزینه ای (کاملاً درست=5 تا کاملاً نادرست=1) است که 4 عامل «پرخاشگری کلامی»19، «پرخاشگری بدنی»،20 «خشم»21 و «خصومت»22 را ارزیابی می کند. پایایی نمونة اصلی این پرسش نامه توسط سازندگان آن محاسبه شده و برای عوامل پرخاشگری بدنی و کلامی، خشم و خصومت ـ به ترتیب ـ 80/0، 76/0، 72/0و 72/0 گزارش شده است.23 محمدی نیز نشان داد که پایایی مقیاس به روش «بازآزمایی» با فاصلة زمانی 5 هفته برای زیرمقیاس ها، بین61/0 تا 74/0، و ضریب بازآزمایی کل برای گروة نمونه 60 نفری 78/0 بوده است.24

2. پرسش نامة صبر: با استناد به مؤلّفه های قرآنی صبر، عبارت هایی طرّاحی گردیده و این عبارت ها در قالب 25 گویه در مقیاس صبر آورده شده است. برای تعیین روایی و پایایی، این مقیاس بر روی 350 دانشجوی دانشگاه شیراز اجرا شد. نتایج تحلیل عامل، 5 عامل «متعالی شدن»، «شکیبایی»، «رضایت»، «استقامت» و «درنگ کردن» را به عنوان مؤلّفه های مقیاس صبر آشکار می سازد. 5 مؤلّفه صبر در کل، توضیح دهندة 52 درصد واریانس کل بوده است. پایایی مؤلّفه های پرسش نامه از طریق محاسبة ضریب آلفای کرونباخ به ترتیب، برای مؤلّفة «متعالی شدن» 84/0، مؤلّفة «شکیبایی»67/0، مؤلّفة «رضایت»60/0، مؤلّفة «استقامت»61/0 و مؤلّفة «درنگ کردن» 68/0 محاسبه شده است.25

یافته ها

رابطة بین مؤلّفه های «صبر» و «پرخاشگری» در جداول (1) تا (6) آورده شده است. برای بررسی رابطة بین این متغیّرها، از ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون چندگانه استفاده شد:

جدول (1) ماتریس همبستگی میان مؤلّفه های صبر و مؤلّفه های پرخاشگری

**p<0/01        * p<0/05

ضرایب همبستگی به طور کلی، نشان دهندة رابطه ای معنادار بین مؤلّفه های «صبر» و مؤلّفه های «پرخاشگری» است. بین ابعاد «متعالی شدن» (r=-0/16,p<0/01)،  «شکیبایی» 0/40,p<0/01) - (r=، «رضایت» (r=-0/47,p<0/01)، «استقامت» (r=-0/33,p<0/01) و «درنگ» (r=-0/28,p<0/01) با نمرة کل افراد در پرخاشگری، همبستگی منفی و معنا داری هست. همچنین همة ابعاد صبر بجز «متعالی شدن» با چهار سطح پرخاشگری رابطة منفی و معنی دار دارد. به عبارت دیگر، هر قدر نمرات افراد در متغیر صبر بالاتر باشد افراد پرخاشگری کمتری نشان می دهند.

جدول (2): نتایج رگرسیون مؤلّفه های صبر به عنوان متغیّر پیش بین بر نمرة کل پرخاشگری

یافته ها نشان داد: از میان مؤلّفه های صبر، «متعالی شدن» (05,p<0/12/0 =β) پیش بینی کنندة مثبت، و «شکیبایی» (01/0,p<23/0- =β)، «رضایت» (01,p<0/25/0- =β) و «استقامت» (,p<0/0514/0- =β) پیش بینی کنندة منفی و معنادار پرخاشگری هستند. نتایج نشان داد: افرادی که نمرة بالاتری در مؤلّفه های صبر، (شکیبایی، رضایت و استقامت) کسب کردند به میزان کمتری رفتارهای پرخاشگرانه نشان می دهند. این مؤلّفه ها در مجموع، 26 درصد واریانس کل پرخاشگری را توضیح می دهد.

جداول ذیل نقش پیش بین مؤلّفه های صبر بر هریک از مؤلّفه های پرخاشگری را نشان می دهد:

جدول (3): ضرایب β مؤلّفه های صبر به عنوان متغیّر پیش بین بر مؤلّفة خصومت

یافته ها نشان داد: از میان مؤلّفه های صبر، تنها «شکیبایی» (,p<0/0118/0- =β) و «رضایت» (01, p<0/26/0- =β) به شکل معناداری پیش بینی کنندة «خصومت» است. این دو مؤلّفه در مجموع، 21 درصد واریانس خصومت ورزی در پرحاشگری را تبیین می کند.

جدول (4): ضرایب β مؤلّفه های صبر به عنوان متغیّر پیش بین بر مؤلّفة «پرخاشگری بدنی»

از میان مؤلّفه های صبر، تنها «رضایت» (05,p<0/15/0 =β) و «استقامت» (01,p<0/19/0- =β) به شکل معناداری پیش بینی کنندة پرخاشگری بدنی هستند. این مؤلّفه ها 12 درصد واریانس «پرخاشگری بدنی» را توضیح می دهند.

جدول (5): ضرایب β مؤلّفه های صبر به عنوان متغیّر پیش بین بر مؤلّفة «پرخاشگری کلامی»

از میان مؤلّفه های صبر، تنها «متعالی شدن» (05,p<0/16/0 =β) به شکل معناداری پیش بینی کنندة مثبت «پرخاشگری کلامی» است و 6 درصد واریانس «پرخاشگری کلامی» را توضیح می دهد.

جدول (6): ضرایب β مؤلّفه های صبر به عنوان متغیّر پیش بین بر مؤلّفة «خشم»

بر اساس یافته ها، از میان مؤلّفه های صبر، تنها «رضایت» (05,p<0/13/0- =β) و «شکیبایی» (,p<0/0131/0- =β) به شکل معناداری پیش بینی کنندة خشم هستند. این دو مؤلّفه 20 درصد واریانس مربوط به خشم در پرخاشگری را توضیح می دهند.

بحث و نتیجه گیری

پژوهش حاضر با هدف بررسی ارتباط بین مؤلّفه های «صبر» و «پرخاشگری» انجام گرفت. نتیجة آزمون فرضیه های پژوهش با روش «ضریب همبستگی گشتاوری» پیرسون، حاکی از وجود همبستگی منفی و معنا دار بین تمامی مؤلّفه های صبر با ابعاد پرخاشگری بود و همبستگی مثبت و معنا داری بین متعالی شدن و بعد پرخاشگری کلامی مشاهده شد. به عبارت دیگر، افزایش نمرات افراد در مؤلّفه های صبر با کاهش زمینه های بروز پرخاشگری همراه بوده است و بدین سان، با کاهش میزان صبر، نمرات افراد در خرده مقیاس های پرخاشگری افزایش می یابد. همچنین نتایج تحلیل رگرسیون انجام شده بر روی آزمودنی ها، نشان داد که بین نمرة کل صبر و هر یک از مؤلّفه های «شکیبایی»، «رضایت»، «استقامت» و «درنگ» با متغیر «پرخاشگری» رابطة منفی و معناداری وجود دارد. در حقیقت، «صبور بودن» به معنای بردباری و تحمّل مصایب و تاب آوری در سختی ها (شکیبایی)، پذیرش وضع موجود و شرایطی که فرد در آن قرار دارد (رضایت)، پایداری و ثبات در انجام امور و مداومت در فعالیت (استقامت) و ایجاد وقفه در مقابل خواسته ها و مهار امیال درونی (درنگ) است. این معانی با آنچه در تعریف پرخاشگری آمده، یعنی قصد و نیّت آنی برای آسیب رساندن به فرد یا شیء دیگر به علت خشم و ناکامی، در تضاد قرار دارد. انسان صبور با شناخت احساسات آنی و زیانبار خود، سختی ناکامی ها و یا ناراحتی های برخاسته از روابط بین فردی را تحمّل می کند و با مهار خواسته های درونی خود، راه حل سازنده ای برای مقابله با خشم خود و رسیدن به نتایج بهتر می یابد.

بر این اساس، هر قدر نمره در مؤلّفه های صبر بیشتر باشد، یعنی فرد از احساس تحمّل و رضایت، مداومت در امور  بدون ناامیدی و نوعی تسلط بر امیال خود (همچون عصبانیت و تمایل به نابودی) برخوردار باشد، کمتر در معرض تفکر «خصومت»، به معنای ذهنی سازی غضب و احساس خشم به عنوان جنبة هیجانی آن، قرار می گیرد و در نتیجه، رفتار پرخاشگرانة کلامی و بدنی کمتری تجربه می کند. این نتیجه همسو با تحقیقات خدایاری و غباری بناب26 درخصوص رابطة صبر با تحمّل شرایط ناگوار، و پژوهش ایزدی طامه و همکاران او27 در خصوص اثربخشی به کارگیری روش آموزش صبر در کاهش پرخاشگری است.

نکته ای که نیازمند توضیح بیشتر است، رابطة مثبت و معنادار میان پرخاشگری کلامی و متعالی شدن است؛ به این معنا که میزان بالای گرایش به تعالی و دست یابی به اهداف عالی تر با میزانی از پرخاشگری کلامی رابطه دارد. در توضیح این یافته، می توان به نظریة آبراهام مازلو استناد کرد. مازلو28 در بیان خود از «خودشکوفایی»، خودشکوفا را کسی می داند که برای کاهش تنش یا ارضای نیاز تلاش نمی کند، بلکه چنین شخصی به دنبال ایجاد تنش در زندگی و تجربه های چالش برانگیز به منظور نیل به اهدافی همچون حقیقت، کمال، نظم، و خودبسندگی است. افراد خودشکوفا در مواجهه با امور عادی زندگی همچون سوءتفاهم در روابط میان فردی، ناکام شدن از جانب دیگران، فشارهای جامعه، شکست ها و ضعف ها، با جرئت و طبیعی عمل می کنند. آنها در حالی که مشکلات را می پذیرند، اما به اندازة کافی احساس امنیت می کنند که خودشان باشند، نظر خود را بیان کنند، موانع را به چالش بکشند، به دفاع از حق خود برخیزند و صراحت و جسارت داشته باشند. با وجود همة این موارد، همدلی و صدمه نزدن به دیگران در راه رسیدن به خواسته های خود، از ویژگی های آنان است.29

افراد دارای میل به متعالی شدن را نیز می توان مشابه افراد خودشکوفا دانست. این افراد در عین صبور بودن، برای رسیدن به اهداف والا و درگیر نشدن با خواسته های زودگذر، در صورت لزوم، در مسیر پیشرفت برای کمک به خود و دیگران، گستاخانه در مقابل آنچه نادرست و قابل اصلاح است می ایستند، جرئت و جسارت نشان می دهند و در مباحثه رک، اما بدون تعصّب و افراط، مقصود خود را برای حل مشکل بیان می کنند. در واقع، این افراد از ویژگی های مهمی همچون شجاعت، توانایی ابراز وجود و صراحت بیان در موقعیت مناسب برخوردارند. بررسی گویه های مربوط به پرخاشگری کلامی در پرسش نامة «پرخاشگری» باس و پری نیز به وضوح سنجش توانایی اظهار کلامی خشم و بیان عقیده را مورد توجه قرار می دهد. (مانند «وقتی با دوستانم موافق نیستم نظرم را به آنان می گویم.») از این رو، به نظر می رسد بتوان رابطة مثبت میان «میل به تعالی» و پرخاشگری کلامی را از طریق بازتعریف متغیّر «پرخاشگری کلامی» و در نظر گرفتن معنای سازندة یکی از زیرمجموعه های آن توجیه نمود و بر این مبنا، این افراد را به جای «پرخاشگر»، «جرئتمند» نامید.

در همین زمینه، نقش پیش بین مثبت مؤلّفة «متعالی شدن» برای نمرة کل پرخاشگری هم شاید بدین دلیل باشد که نمرة کل پرخاشگری دربرگیرندة مؤلّفة پرخاشگری کلامی است، در حالی که مؤلّفة «متعالی شدن» به عنوان متغیّر پیش بین برای هیچ یک از مؤلّفه های پرخاشگری، جز «پرخاشگری کلامی» معنا دار نبوده است.

همان گونه که ذکر شد، برخورداری از ویژگی صبر در برابر بروز پرخاشگری مخرّب، می تواند به میزان زیادی از ذهنی سازی عواطف و خصومت ورزی و در نتیجه، اقدام به رفتارهای پرخاشگرانه بکاهد. در همین زمینه، محمدی در پژوهش خود، خاطر نشان ساخت که در میان جامعة ایرانی، که جامعه ای جمع گراست، «خصومت» و «ذهنی سازی» به منزلة نخستین جانشین پرخاشگری جسمانی از بیشترین بسامد برخوردار است.30 این نکته به روشنی، بر لزوم ترویج و آموزش صبر، به ویژه در کشور ما، که پرخاشگری فیزیکی امری ناپسند شمرده می شود اما از فنون درست مقابله با خشم و راه های رها شدن از احساسات منفی آگاهی کافی وجود ندارد، تأکید می کند.

بررسی ارتباط میان صبر و جنبه های گستردة آن، با سایر مؤلّفه های روان شناختی و آسیب شناختی به منظور کاربرد آموزشی و درمانی، توجه خاصی را در تحقیقات پیش رو می طلبد. همچنین این پژوهش تنها بر روی نمونة دانشگاهی انجام گرفته است که لزوم اجرای پژوهش های آتی با گروه های نمونة وسیع تر از سایر اقشار جامعه و توجه به تفاوت جنسیتی در زمینة مؤلّفه هایی مانند صبر را پر رنگ تر می سازد.

پی نوشت ها:

1. ر. ک: احمد ایزدی طامه و دیگران، « مقایسة تأثیر آموزش صبر و حل مسئله بر کاهش پرخاشگری و انتخاب راهبردهای مقابله ای دانشجویان دانشگاه علوم انتظامی»، دانش انتظامی، ش3.

2. Archer.

3. ر. ک: داریوش فانی، بررسی رابطه بین راهبردهای شناختی تنظیم عواطف، مهارت‎ های اجتماعی و پرخاشگری در دانش آموزان دوره ابتدایی شیراز، پایان نامه کارشناسی ارشد.

4. Bandua.

5. ریتا.ال اتکنسیون و ریچارد. سی اتکنسیون، زمینه روانشناسی هیلگارد، ترجمة گروهی.

6. ر.ک: سیدروح الله موسوی خمینی، شرح چهل حدیث.

7. محسن شکوهی یکتا و دیگران، « مدیریت خشم بر اساس آموزه ها اسلامی و روان شناسی نوین»، مطالعات اسلام و روان شناسی، سال سوم، ش 5، ص 43- 63.

8. ر.ک: ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه.

9. ر.ک: محسن فیض کاشانی، راه روشن، ترجمة محمدصادق.

10. ر.ک: ملااحمد نراقی، معراج السعادﺓ.

11. ر. ک: طاهره خوشحال دستجردی، « نقش صبر در تکامل روحی انسان از دیدگاه عرفا»، زبان و ادب فارسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال 2، ص 86-63

12. ر. ک: احمد ایزدی طامه و دیگران، « صبر، مبانی نظری و کارکردهای روانی- اجتماعی»، علوم انسانی دانشگاه امام حسین†، ش 78، ص 101- 128.

13. محمد خدایاری فرد و باقر غباری بناب، « رابطه توکل به خدا، اضطراب، صبر و امیدواری در شرایط ناگوار»، مقالات ارائه شده در اولین همایش بین المللی دین و سلامت روان.

14. ر.ک: فریده حسین ثابت، « اثربخشی آموزش صبر بر اضطراب، افسردگی و شادکامی»، مطالعات اسلام و روان شناسی، ش 2.

15. ر.ک: احمد ایزدی طامه و دیگران، « مقایسة تأثیر آموزش صبر و حل مسئله بر کاهش پرخاشگری و انتخاب راهبردهای مقابله ای دانشجویان دانشگاه علوم انتظامی»، دانش انتظامی، ش3.

16. فرهاد خرمایی، « بررسی مدل ویژگی های شخصیتی، صبر و ناامیدی در دانشجویان»، طرح پژوهشی مصوب، دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی دانشگاه شیراز.

17. Buss and  Perry.

18. Ibid.

19. verbal aggression.

20. Physical aggression.

21. Anger.

22. Hostility.

23. ر. ک: سیامک سامانی،« بررسی روایی و پایایی پرسشنامه پرخاشگری باس و پری»، مجله روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران، ش 4، ص 359- 365..

24. ر.ک: نورالله محمدی، « بررسی مقدماتی شاخص های روان سنجی پرسش نامه پرخاشگری باس و پری»، علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، ش 4.

25. همان.

26. محمد خدایاری فرد و باقر غباری بناب، همان.

27. احمد ایزدی طامه و دیگران، همان.

28 .Maslow.

29. ر.ک: دوان.پی شولتز و سیدنی.الن شولتز، روان شناسی شخصیت، ترجمه یحیی سیدمحمدی.

30. نورالله محمدی، همان.

منابع

تکنسیون، ریتا.ال، اتکنسیون، ریچارد. سی، زمینه روان شناسی هیلگارد، ترجمة گروهی، تهران، رشد، 1385.

ایزدی طامه، احمد و دیگران، « صبر، مبانی نظری و کارکردهای روانی-اجتماعی»، مجله علوم انسانی دانشگاه امام حسین(ع)، سال هفدهم، ش78، 1387، ص 101- 128.

ـــــ، « مقایسة تأثیر آموزش صبر و حل مسئله بر کاهش پرخاشگری و انتخاب راهبردهای مقابله ای دانشجویان دانشگاه علوم انتظامی»، دانش انتظامی، سال یازدهم، ش 3، 1389، ص 182- 207.

حسین ثابت، فریده، « اثربخشی آموزش صبر بر اضطراب، افسردگی و شادکامی»، مطالعات اسلام و روان شناسی، ش 2، 1387، ص 79- 92.

خدایاری فرد، محمد و دیگران، « گستره پژوهش ها روان شناسی در حوزه دین»، اندیشه و رفتار، سال ششم، ش 4، 1380، ص 45- 53.

خرمایی، فرهاد، « بررسی مدل ویژگی های شخصیتی، صبر و ناامیدی در دانشجویان»، طرح پژوهشی مصوب، دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی دانشگاه شیراز، 1389.

خوشحال دستجردی، طاهره، « نقش صبر در تکامل روحی انسان از دیدگاه عرفا»، مجله زبان و ادب فارسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، ش 2، 1383، ص 63- 86.

سادوک، بنیامین جیمز و ویرجینیا آلکوت سادوک، خلاصه روان پزشکی، ترجمة فرزین رضاعی، تهران، ارجمند، 1387.

سامانی، سیامک، « بررسی روایی و پایایی پرسش نامه پرخاشگری باس و پری»، مجله روان پزشکی و روان شناسی بالینی ایران، سال سیزدهم، ش 4، 1386، ص 359- 365.

شریف رضی(400ق)، نهج البلاغه، ترجمة محمد دشتی، قم، جلوه کمال، 1387.

شکوهی یکتا، محسن و دیگران، « مدیریت خشم بر اساس آموزه ها اسلامی و روان شناسی نوین»، مطالعات اسلام و روان شناسی، سال سوم، ش 5، 1388، ص 43- 63.

شولتز، دوان، پی و سیدنی الن شولتز، روان شناسی شخصیت، ترجمة یحیی سیدمحمدی، تهران، ویرایش، 1387.

صدری، محمدرضا و دیگران، « نقش دین در بهداشت روانی»، تازه های روا ن درمانی، سال دهم، ش37 و 38، 1380، ص 90- 109.

عارفی، مژگان، بررسی پرخاشگری ارتباطی و رابطه آن با سازگاری عاطفی-اجتماعی در دانش آموزان مقطع ابتدایی شیراز، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شیراز، 1378.

علوی، سلیمان و دیگران، « نقش مذهب در کاهش پرخاشگری»، روان شناسی و دین، ش 4، 1385، ص 117- 127.

غباری بناب، باقر و محمد خدایاری فرد، « رابطه توکل به خدا، اضطراب، صبر و امیدواری در شرایط ناگوار»، مقالات ارائه شده در اولین همایش بین المللی دین و سلامت روان، 1379.

فانی، داریوش، بررسی رابطه بین راهبردهای شناختی تنظیم عواطف، مهارت‎ های اجتماعی و پرخاشگری در دانش آموزان دوره ابتدایی شیراز، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شیراز، 1388.

قرآن مجید، ترجمة مهدی الهی قمشه ای، تهران، مؤسسه تحقیقاتی فیض کاشانی.

کاشانی، محسن فیض، راه روشن، ترجمة محمدصادق عارف، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1379.

محمدی، نورالله، « بررسی مقدماتی شاخص های روان سنجی پرسش نامه پرخاشگری باس و پری»، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، ش 4، 1385، ص 135- 151.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1374.

موسوی خمینی، سیدروح الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی€، 1371.

نراقی، ملااحمد، معراج السعادﺓ، تهران، دهقان، 1376.

نوری، نجیب الله، « پیش بررسی پایه های روان شناختی و نشانگان صبر در قرآن»، روان شناسی دین، سال اول، ش 4، 1387، ص 143- 168.

Craig .A, Anderson; Brad J. Bushman, "Human Aggression", Annual Reviews Psycho l, No,53, 2002

Garandeau, A ,"From indirect aggression to Invisible Aggression", Aggression & violent behavior, vol:11, 2006

Hogg,Micheal.A ,"The sage handbook of social psychology", Sage publication,inc,2003.

Robin,J & Harvey,Janet,"Social reasoning: An influence on aggression",new York Clinical Psychology Review, Vol: 21, No, 3, 2001.

Shinar, D, "Aggressive driving: the contribution of the drivers and the situation", Transportation Research,1: 1998.