روان شناسی و دين

 
مقدمه
هرچند ايدة اميد از زمان آغاز خلقت آدمي وجود داشته است، اما بررسي علمي آن در زندگي انسان قدمتي كوتاه دارد و دوران طفوليت خود را مي‌گذراند (بهاري، 1390، ص 13). درك رسيدن به اهداف يك فرد، رشته مشترك تلاش عالمانه‌اي بود كه در دهه 1950 تا 1960 اميد را تعريف مي‌كرد (Snyder, 2002, p. 275). ازاين‌رو، فرانك (1968-1975) اميد را به‌عنوان يك فرايند مشترك در رويكرد درمانگري مفهوم‌سازي نمود (Linley, 2004, p. 389).
بروينكس و ماله (2005)، پايرو (1994) و ارنست بلاچ (1986) نشان دادند كه در واقع اكثر
مردم اميد را به‌عنوان يك هيجان توصيف مي‌كنند و آن را به‌عنوان يك هيجاني مطرح مي‌كنند (بهاري، 1390، ص 16).
اوي ريل(Averill)، كاتلين(Catlin) و چون(Chon)، اميد را حالت شناختي تعريف كرده و بيان مي‌كند وقتي اهداف داراي ويژگي‌هاي چهارگانه 1. دست‌يافتني 2. تحت كنترل 3. مهم تلقي شوند
4. جامعه‌پذير و اخلاقي باشند، اميد شكل مي‌گيرد (‌Snyder & lopez Shane, 2007, p. 301).
فروم معتقد است، اميد آمادگي براي لحظات واقع نشده است. اميد نسبت به چيزي كه وجود ندارد و يا نمي‌تواند وجود داشته باشد، هرگز پديد نمي‌آيد. افراد اميدوار افرادي قوي‌تر بوده و براي كمك‌رساني آماده‌ترند و تمام علائم حيات را نشان مي‌دهند؛ حياتي كه سرشار از تولد و وقوع است. وي بيان مي‌كند كه اميد عامل ذاتي و باطني شالوده زندگي، و عامل پويا و ديناميك روان انسان است (اريك، 1380، ص 29). ايشان اميد را حالت تعادل ميان انتظار انفعالي و عدم توجه به واقعيات دانسته، بيان مي‌كند كه اميد پديده‌اي متناقض است؛ نه انتظاري است انفعالي يا كنش‌پذير، و نه نيرويي غيرواقع‌بينانه كه بتواند شرايط ناممكن را به وجود آورد (بهاري، 1390، ص 22).
اما اشنايدر، روان‌شناس مثبت‌نگري كه تلاش گسترده‌اي در اين موضوع نمود است، اميد را به‌عنوان توانايي طراحي گذرگاه‌هايي به سوي هدف‌هاي مطلوب بر خلاف موانع، و كارگزاري يا انگيزش براي استفاده از اين گذرگاه‌ها تعريف مي‌كند (كار، 1385، ص 211).
همان‌طور كه در تعريف اشنايدر آمده، اميد سائق هيجان‌ها و عاملي است كه رفاه را در افراد به‌كار مي‌اندازد (Snyder & lopez Shane, 2007, p. 257). از نظر اشنايدر، اميد يك هيجان انفعالي نيست كه تنها در لحظات تاريك زندگي پديدار مي‌شود، بلكه فرايندي شناختي است كه افراد به‌وسيلة آن فعاليت‌هاي خود را دنبال مي‌كنند. از نظر وي، اميد فرايندي است كه طي آن افراد اهداف خود را تعيين مي‌كنند. و راهكارهايي براي رسيدن به آن اهداف خلق مي‌كنند و انگيزه لازم را براي به اجرا در آوردن اين راهكارها ايجاد كرده و در طول مسير حفظ مي‌كنند.
اين سه مؤلفه الگوي اميد، به‌عنوان اهداف، تفكر گذرگاه (Pathway thinking) و تفكر كارگزار (Agency thinking) شناخته مي‌شوند (Snyder & lopez Shane, 2007, p. 257).
در نگرش و بينش قرآني، اميد عاملي مهم براي تحرك و تلاش و زندگي و مانعي براي دوري از افسردگي، خودكشي و طغيان است (منصوري، 1391). قرآن اميد را عاملي مهم در حركت و زندگي بشر برمي‌شمرد، آن را عاملي مي‌داند كه وي را به‌سوي كار، يا عملي سوق مي‌دهد (همان). از نظر جهان‌بيني توحيدي، اميد تحفه الهي است كه چرخ زندگي را به گردش واداشته و موتور تلاش و انگيزه را پرشتاب مي‌كند (مجلسي، 1404ق، ج 14، ص 329). گستردگي اين مفهوم در متون ديني، انديشمندان مسلمان را بر آن داشت تا نسبت به آن اظهارنظر نمايند.
فيض كاشاني، اميد را به‌عنوان يك مقوله هيجاني قلمداد، و آن‌ را شادماني دروني بيان مي‌كند: «اميد شادماني دل به خاطر انتظار چيزي است كه آن محبوب اوست» (فيض كاشاني، 1379، ص 311) و اين حالت هيجاني ثمرة علم به جريان اكثر اسباب است (همان، ص 314). ايشان اميد را ماية حركت به‌سوي عمل معرفي و بيان مي‌كند كه اين حالت برحسب امكان موجب كوشش در تهيه ساير اسباب و برانگيزنده عمل است. ازاين‌رو، اميد در همة احوال موجب طول مجاهده بر عمل و دوام مواظبت بر طاعت است (همان).
برخلاف فيض كاشاني، آيت‌الله مصباح، اميد را امري شناختي قلمداد و بيان مي‌كند: «اميد يك حالت رواني است كه از علم معرفت و شناخت نسبت به مبدأ و معاد حاصل مي‌شود. ايشان معتقد است كه شناخت و معرفت به‌عنوان يك مقدمه، و شرط لازم در پيدايش حالت رجا نقش دارد (مصباح، 1380، ص 404). اميد و ترس افراد به ميزان شناخت و معرفت و نيازهايى كه درك مى‌كنند، بستگى دارد (مصباح‌، 1379). رجاء حالتي است كه از نوعي معرفت و خداشناسي در نفس انسان حاصل آيد و منشأ آثار عملي شود؛ يعني در واقع، اميد به لقاء خدا و نااميدي از آن، پس از شناخت و معرفت، كه طبعاً ريشه‌دارتر و مبنائي‌تر است، به‌عنوان علت و اساس دست زدن به اعمال زشت و زيبا و اساس صلاح و فساد انسان و در نهايت، عامل وصول به پاداش و كيفر اخروي مطرح مي‌شود.
بنابراين، رجاء به لقاء خدا، از يك‌سو، اثر و معلول شناخت است و در اثر ضعف معرفت و وجود غفلت از ياد خدا و قيامت زوال مي‌پذيرد و از سوي ديگر، علت و عامل مؤثر در تغيير رفتار انسان و نهايتاً، وصول وي به سعادت ابدي است و فقدان آن موجب شقاوت جاوداني خواهد بود (مصباح، 1380، ص 404).
همان‌گونه كه برخي پژوهشگران بيان كرده‌اند: «اگر كسي بخواهد دربارة اميد در قرآن تحقيق و پژوهشي انجام دهد، مي‌بايست به حوزه روان‌شناسي اميد بيش از جنبه‌هاي ديگر آن توجه كند» (خليل منصوري، ص 2). ازاين‌رو، با توجه به گستردگي موضوع اميد در اسلام ضروري است كه با نگاه روان‌شناختي اين موضوع به‌صورت مبسوط مورد بررسي قرار گيرد. از سوي ديگر، با بررسي ادبيات پژوهش، مقياسي كه اميد را مستقلاً از ديدگاه اسلام مورد سنجش قرار دهد، يافت نشد. مقياس‌هاي ساخته‌شده عمدتاً غربي و وابسته به فرهنگ غرب مي‌باشد. از سوي ديگر، برخي از مقياس‌هايي كه در اين زمينه در داخل كشور ساخته شده، از ديدگاه اسلام مورد تأييد نمي‌باشد. مانند مقياس اميد زندگي هزاروسي (1385)، كه براساس مفاهيم معنادرماني فرانكل تنظيم شده است. پژوهشگراني (مظاهري و پسنديده، 1390) كه در حوزه اسلامي اين موضوع مقياس ساخته‌اند، اميد را مستقلاً بررسي ننموده و مقياسي مستقل براي آن طراحي نكرده‌اند. ازاين‌رو، ضرورت دارد تا مقياسي به‌صورت مستقل، متناسب با ديدگاه و نگرش افراد جامعه اسلامي كشور ايران ساخته شود.
در بررسي پيشينة پژوهش نتايج حاصل از تحقيقات نووتني و همكاران نشان داد اميد، كيفيت اندازه‌پذيري است (پورغزنين و غفاري، 1384).
براي اندازه‌گيري اميد، چندين مقياس ساخته شده است. اين مقياس‌ها به دو دسته تقسيم مي‌شوند: دسته اول، مقياس‌هاي خودگزارشي هستند. مقياس اميد سرشتي بزرگسالان، مقياس حالت اميد، سنجه‌هاي خود گزارشي رگه و حالت براي بزرگسالان، مقياس اميد براي كودكان پيش‌دبستاني و مقياس اميد براي كودكان دبستاني در اين دسته قرار دارند. دسته دوم، مقياس‌هاي مشاهده‌اي هستند كه بر اساس آنها فرد مشاهده‌گر ميزان اميد را در افراد ديگر گزارش مي‌كند. مقياس مشاهده‌اي اميد سرشتي بزرگسالان، مقياس مشاهده‌اي اميد كودكان و مقياس مشاهده‌اي اميد خردسالان از اين دسته هستند. پژوهشگران، والدين و آموزگاران به كمك آنها مي‌توانند ميزان اميد افراد را مشخص سازند. علاوه بر اينها، يك مقياس اميد بزرگسالان مربوط به حيطه خاص هم وجود دارد كه اميد را در مسائل اجتماعي، تحصيلي، خانوادگي، روابط رومانتيك و فعاليت‌هاي‌ شغلي و تفريحي مي‌سنجد (كار، 1385، ص 211).
تاكنون آزمون‌هاي مختلفي براي اميد ساخته شده است كه به ذكر آنها مي‌پردازيم.
ـ مقياس رگه 12 ماده‌اي رگه بزرگسالان (Adult Trait Hope Scale): اشنايدر، هريرث و ديگران (1991) يك شاخص رگه 12 ماد‌ه‌اي براي نوجوانان 16 سال و به بالا ساختند. پاسخ‌دهندگان به هر ماده در يك پيوستار 8 امتيازي ليكرت (‌1 = كاملاً نادرست تا 8 = كاملاً درست) پاسخ مي‌دهند (جيانا، 2009). نمرة ميانگين اين مقياس در نمونه‌هاي دانشگاهي و غيردانشگاهي تقريباً 48 [وقتي از پيوستار 8 گزينه‌اي استفاده شود] مي‌باشد. همساني دروني (‌سطح آلفا) اين مقياس، معمولاً در دامنه 80٪ قرار دارد،‌ و پايايي‌هاي بازآزمايي در دوره‌هاي‌ 8 تا 10 هفته‌اي 80٪ يا بيشتر بوده است. به علاوه، اطلاعات زيادي در مورد اعتبار همزمان مقياس اميد در خصوص همبستگي مثبت آن با مقياس‌هاي ديگر وجود دارد (Snyder & lopez, 2007, p. 257).
ـ مقياس اميد كودكان: اشنايدر در سال 1997 اين مقياس را ارائه كرد. يك شاخص رگه 6 ماده‌اي خود گزارشي است كه مختص كودكان 7 تا 14 ساله مي‌باشد (Linley & Joseph, Stephen, 2004, p. 391) آلفاي اين مقياس نزديك به 80٪ مي‌باشد و اعتبار بازآزمايي در دوره‌هايي با فاصله يك ماهه 70٪ تا 80٪ مي‌باشد. روايي همزمان مقياس اميد كودكان، در چارچوب ارتباط مثبت با ساير شاخص‌ها (‌مانند: ارزش خود) و ارتباط منفي با شاخص‌هاي (‌مانند: افسردگي) نشان داده شد. سرانجام، نتايج تحليل عاملي، ساختار دو عاملي مقياس اميد كودكان را تأييد كرد (Snyder & lopez, 2007, p. 257).
ـ مقياس حالت اميد بزرگسالان (SHS): اشنايدر و همكارانش اين مقياس را ساختند. يك مقياس 6 ماده‌اي خودگزارش‌دهي كه از تفكر هدفمند اينجا و اكنون استفاده كرده است. ارتباط دروني مواد كاملاً بالا مي‌باشد (آلفا اغلب در دامنه 90٪ مي‌باشد).
ـ مقياس اميد در عرصه‌هاي خاص بزرگسالان (DSHS): در سال 1999 توسط سيمپسون به‌منظور ارزيابي اميد سرشتي بزرگسالان ساخته شد. اين آزمون، ميزان اميد آزمودني‌ها را در 6 عرصة اجتماعي، تحصيلي، خانوادگي، عاشقانه، شغل و فعاليت‌هاي اوقات فراغت مي‌سنجد. همساني دروني اين مقياس (آلفا 93/0) با دامنه آلفا از 86/0 تا 93/0 گزارش شده است (Snyder & lopez, 2007, p. 66).
- آزمون اميد ميلر: اين آزمون از نوع تشخيصي است. پرسش‌نامه‌ ميلر، به‌طور مجدد از نظر هماهنگي عامل‌هاي پيشنهادشده براي اميد و هماهنگي ماده‌ها با همديگر و دقت در انتخاب جنبه‌هاي مختلف از نظر رفتارهاي حاكي از اميد، توسط شش نفر از استادياران دانشگاه‌هاي‌ آمريكا مورد بحث و بررسي و مورد تأييد آنها واقع شد. حسيني (1385)، براي تعيين روايي اين پرسش‌نامه‌، از نمره سؤال ملاك استفاده كرد و مشخص گرديد كه بين اين دو رابطه مثبت معني‌داري وجود دارد (61/0=r و 0001/0>P). و براي تعيين اعتبار پرسش‌نامه‌ از دو روش آلفاي كرونباخ و تنصيف استفاده كرد كه به اين ترتيب، ضرايب آن برابر با 90٪ و 89٪ مي‌باشد. در تحقيق حسينيان (1386) نيز براي تعيين اعتبار پرسش‌نامه‌ مذكور، از دو روش آلفاي كرونباخ و تنصيف استفاده شده كه ضرايب به‌دست‌آمده به ترتيب، براي كل آزمون‌هاي‌ 69٪ و 65٪ مي‌باشد.
ـ مقياس اميدواري نوجوانان: در سال 1985 پاملا هيندز(Pamela Hinds) اين مقياس را طراحي كرد كه شامل 24 عبارت است و ميزان احساسات مثبت نوجوانان نسبت به آينده را هنگام تكميل پرسش‌نامه‌ اندازه‌گيري مي‌نمايد. همساني دروني اين مقياس در مطالعات مختلف 92/0 – 86/0 گزارش شده است. اين مقياس در ايران توسط مريم رسولي و همكاران در سال 1387 به‌منظور سنجش اميدواري نوجوانان ساكن مراكز شبانه‌روزي علاوه بر ترجمه، و پايايي و اعتبار آن را بررسي نمودند (رسولي و همكارن، 1389).
- مقياس اميد به زندگي: اين مقياس توسط بهرام هزاروسي ساخته شده است كه شامل هفتاد سؤال بر اساس مفاهيم معنادرماني فرانكل تنظيم شده است و داراي پاسخ چهار دامنه‌اي مي‌باشد كه به هر سؤال از 1 تا 4 نمره با توجه به انتخاب آزمودني نمره تعلق مي‌گيرد. در اين مقياس، علاوه بر اميد، مسئوليت‌پذيري و معناداري هر كدام به ترتيب با 19 و 28 سؤال مورد ارزيابي قرار مي‌گيرد. پايايي اين مقياس با اجرا بر روي جامعه 62 نفري با آلفاي كرونباخ 89/0 به‌دست آمده و روايي آن توسط دو تن از استادان و تعدادي از دانشجويان كارشناسي ارشد مشاوره تاييد شده است (هزاروسي، 1385، 1391).
بنابراين پژوهش حاضر در صدد پاسخ‌گويي به پرسش‌هاي زير است: آيا مي‌توان بر اساس مولفه‌هاي اميد مقياسي علمي براي سنجش آن از ديدگاه اسلام ارائه كرد؟ ميزان روايي مقياس سنجش اميد چه مقدار مي‌باشد؟ ميزان اعتبار مقياس سنجش اميد چه مقدار مي‌باشد؟
روش پژوهش
روش تحقيق پژوهش حاضر از دو روش توصيفي و پيمايشي استفاده شده است. به‌منظور جمع‌آوري آموزه‌هاي دين درباره اميد، با استفاده از روش توصيفي و با رجوع به منابع مدون اسلامي داده‌هاي‌ موردنياز استخراج، سپس دسته‌بندي و مورد بررسي قرار گرفت و براي ارزيابي روايي مقياس اميد از روش پيمايشي استفاده شده است.
جامعه و حجم نمونه: جامعه آماري اين پژوهش عبارتند از: طلاب پايه‌هاي‌ 6 تا 9 حوزة علميه قم در سال تحصيلي 1391-1390، دانشجويان مقطع كارشناسي دانشگاه قم در سال تحصيلي 1391-1390، دانشجويان مقطع كارشناسي دانشگاه پرديس تهران واحد قم در سال تحصيلي 1391-1390، و دانشجويان مقطع كارشناسي دانشگاه آزاد واحد قم در سال تحصيلي 1391-1390.
حجم نمونه در پژوهش حاضر، بر اساس برآورد حجم نمونه بر حسب جدول كرجسي و مورگان (1970) تعيين شده است. از آنجاكه حجم جامعه حدوداً برابر با 16هزار نفر مي‌باشد، جدول كرجسي و مورگان متناسب اين حجم از جامعه، نمونه‌اي 375 نفري را پيشنهاد مي‌كند. اما از آنجا كه خطاي نمونه‌گيري با اندازه نمونه رابطه معكوس دارد و به هر ميزان اندازه نمونه افزايش يابد، خطاي نمونه‌گيري كمتر مي‌شود (بيابانگرد، 1386، ص 132)، محقق نمونه‌اي برابر با 430 نفر براي پژوهش انتخاب كرده‌ است كه حتي از حجم نمونه پيشنهادي جدول كرجسي و مورگان براي جامعه با صد هزار نفر هم بيشتر مي‌باشد. علاوه براين، از آنجا كه يكي از مراحل ساخت مقياس، بررسي روايي سازه به شيوه تحليل عاملي مي‌باشد، براساس آزمون كفايت نمونه برداري، اين تعداد نمونه جهت انجام تحليل عاملي معنادار مي‌باشد.
ابزار پژوهش
مقياس پژوهشگر ساخته اميد اسلامي: مقياس اميد اسلامي نخستين بار توسط پژوهشگر براي بررسي ميزان اميد بر اساس منابع اسلامي طراحي و ساخته شده است. فرايند ساخت اين مقياس به شرح زير مي‌باشد.
مرحلة اول: شناسايي و مطالعه منابع اسلامي مربوط به اميد، دسته‌بندي، اولويت‌بندي و ثبت آنها.
در اين مرحله، مفاهيم «رجا»، «يأس» و «قنوط» با تمام مشتقات آنها در قرآن كريم و روايات اهل‌بيت بررسي شد. نتيجه اين بررسي، ساختار منطقي شكل‌گيري اميد را در سه بعد شناختي، عاطفي و رفتاري نشان داد.
مرحلة دوم: استخراج مؤلفه‌ها و مقوله‌هاي نظري اميد بر اساس منابع اسلامي.
با بررسي نظري مفهوم اميد از ديدگاه اسلام، چهار مؤلفه اساسي آن يعني هدف، تكيه‌گاه اميد، اسباب و تلاش استخراج شد. پس از كشف و استخراج مؤلفه‌هاي اميد، محقق به مقوله‌ها و عناوين زيرمجموعه‌اي هريك از مؤلفه‌ها پرداخت تا بتواند بر اساس آنها پرسش‌نامه‌ اميد از ديدگاه اسلام را طراحي كند. مؤلفه‌هاي به‌دست‌آمده به قرار ذيل مي‌باشد:
الف. مؤلفه هدف شامل دو مقوله 1. مطابقت با واقع 2. قابل دست‌يابي بودن؛
ب. مؤلفه تكيه‌گاه شامل 1. آگاه بودن تكيه‌گاه 2. مهربان بودن تكيه‌گاه 3. قادر بودن تكيه‌گاه 4. اعتماد و حسن ظن به تكيه‌گاه؛
ج. مؤلفه اسباب شامل 1. باور به اسباب فرا مادي 2. اصالت اسباب فرا مادي 3. قابل پيش‌بيني نبودن راه‌حل‌ها؛
د. مؤلفه تلاش و كوشش شامل 1. عمل كردن متناسب با هدف 2. تحمل سختي‌هاي تلاش؛
مرحلة سوم: سنجش روايي ساختار: قبل از طراحي پرسش‌هاي‌ مقياس براي كسب اطمينان بيشتر، مؤلفه‌هاي استخراج‌شده با نحوه دلالت و مستندات آن به هشت تن از كارشناسان دين تحويل داده شد تا ميزان مطابقت آنها با مستندات اسلامي را در يك جدول با ليكرت چهار درجه‌اي، مشخص كنند.
مرحلة چهارم: طراحي سؤالات بر اساس مستندات اسلامي و ارائه آنها به كارشناسان براي سنجش روايي محتوا. گويه‌هاي‌ اوليه مقياس اميد از ديدگاه اسلام، شامل 46 سؤال طراحي گرديد. سپس، براي بررسي روايي وابسته به محتوا، از ديدگاه كارشناسان علوم اسلامي و روان‌شناسي استفاده شد. ازاين‌رو، جداول گويه‌ها به هفت تن از كارشناسان متخصص در علوم اسلامي و روان‌شناسي ارائه شد ‌تا نظر خود در زمينه ميزان مطابقت هر گويه با مؤلفه نام برده را براساس نحوه دلالت ذكر شده در يك مقياس ليكرت چهار درجه‌اي اعلام نمايند.
مرحلة پنجم: انتخاب گويه‌هاي مناسب: از ميان 46 سؤال اوليه پرسش‌نامه، 35 سؤال به اتفاق آراء كارشناسان، نمرات 3 و 4 (گزينه‌هاي‌ خيلي زياد و زياد در ميزان موافقت گويه‌ها) را به خود اختصاص داده و در 11 سؤال باقيمانده، برخي كارشناسان نمرات 1 (گزينه بسيار كم) و نمره 2 (گزينه كم) را به گويه‌ها اختصاص داده‌اند. بنابراين، با توجه به چند برابر بودن پرسش‌هاي‌ اوليه و براي اينكه وزن گويه‌ها براي هر مقوله مساوي ساير مقوله‌ها باشد، از ميان 35 سؤالي كه در بين كارشناسان توافق بالايي به خود اختصاص داده بودند، 33 سؤال انتخاب شد تا براي هر مقوله 3 سؤال در پرسش‌نامه‌ داشته باشيم. ازاين‌رو، محاسبات آماري بر روي 33 گويه اجرا شد.
مرحلة ششم: اجراي آزمايشي براي بررسي مقدماتي: محقق با اجراي فرم پرسش‌نامه‌ 33 سؤالي بر روي 28 نفر از افراد جامعه، به بررسي آزمايشي مقياس پرداخت. پس از تحليل و بررسي آماري، با تغيير جزيي در واژگان برخي گويه‌ها، همان فرم 33 سؤالي مقياس اميد براي اجراي نهايي تدوين شد.
مرحلة هفتم: شيوه نمره‌گذاري: مقياس اميد از ديدگاه اسلام (بر اساس منابع اسلامي)، به‌صورت ليكرت چهار درجه‌اي طراحي شده است. در اين مقياس، به سؤالات 23، 24، 25، 26، 27، 29، 30، و 32 نمرة معكوس تعلق مي‌گيرد. در اين مقياس، حداقل نمره (33)، نشانگر اميد پايين و حداكثر نمره (132) نشان‌دهندة اميد بالا مي‌باشد. سؤالات 1، 12، و 23، مطابق بودن هدف با واقع، سؤالات 2، 13، و 24 دست يافتين بودن هدف؛ سؤالات 3، 14، و 25 آگاه بودن تكيه‌گاه اميد؛ سؤالات 4، 15، و 26 مهربان بودن تكيه‌گاه اميد؛ سؤالات 5، 16، و 27 توانا بودن تكيه‌گاه اميد؛ سؤالات 6، 17، و 28 حسن ظن به تكيه‌گاه اميد؛ سؤالات 7، 18، و 29 باور به تأثير اسباب فرامادي در رسيدن به هدف؛ سؤالات 8، 19، و 30 باور به اصالت اسباب فرامادي در رسيدن به هدف؛ سؤالات 9، 20، و 31 قابل پيش‌بيني نبودن راه‌حل‌هاي رسيدن به هدف؛ سؤالات 10، 21، و 32 تلاش متناسب با هدف و سؤالات 11، 22، و 32 تحمل و پايداري در رسيدن به اهداف را مي‌سنجند.
مقياس اميد بزرگسالان اشنايدر: اين مقياس، يك سياهه 12 ماده‌اي است كه براي برانگيزي اميد حالتي فرد در بزرگسالان و سنين بالاي 15 سال طراحي شده است كه بر روي يك پيوستار 4 گزينه‌اي (از 1= قطعاً غلط، 2 اكثر موارد غلط، 3= اكثر موارد درست، و 4= قطعاً درست) مدرج شده است. دامنه نمرات حداقل 8 و حداكثر 32 است. چهار ماده سؤال نشان‌دهنده راهيابي (1، 4، 6، و 8)، و چهار ماده سؤال نشان‌دهندة عامليت (2، 9، 10، و 12) و چهار گزينه انحرافي (3، 5، 7، و 11) است (بهاري، 1390، ص 127).
روش گردآوري اطلاعات: با استفاده از داده‌ها و مباني مربوط به اميد، بر اساس آيات و روايات و با مطالعه كتاب‌ها و پژوهش‌هاي روان‌شناسي در اين موضوع، به‌ويژه در زمينه آزمون‌سازي، ساخت مقياس اميد از ديدگاه اسلام در دستور كار قرار گرفت. در اين بخش، به‌منظور سنجش و اندازه‌گيري اميد با توجه به مؤلفه‌هاي به‌دست‌آمده، آزموني طراحي و ساخته شد كه در طرح تحقيق به فرايند آن اشاره شد.
به‌منظور گردآوري اطلاعات، محقق با مراجعه به كلاس‌هاي طلاب و دانشجويان، پيش‌تر به‌طور تصادفي خوشه‌اي انتخاب شده بودند و با ارائه توضيحات لازم درباره اهداف پژوهش و نحوه پاسخ‌دهي به پرسش‌هاي آزمون، پرسش‌نامه‌ اميد اسلامي به آزمودني‌ها ارائه و از آنها خواسته شد پس از خواندن شيوه‌نامة كتبي آن، با دقت به گزاره‌ها پاسخ دهند و مشخصات جمعيت‌شناختي همچون سن، جنس، مقطع و رشته تحصيلي و نيز وضعيت تأهل خود را درج كنند. 430 پرسش‌نامه‌ توزيع‌شده، با توجه به برنگرداندن برخي و ناقص بودن بعضي، در نهايت تعداد 401 پرسش‌نامه‌، به كمك برنامه spss نمره‌گذاري و تجزيه و تحليل شد.
روش‌هاي تجزيه و تحليل داده‌ها: در اين پژوهش، داده‌ها با استفاده از چند شاخص آماري مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته‌اند: در بخش توصيفي، براي تجزيه و تحليل داده‌ها از جداول و نمودارهاي فراواني و شاخص‌هاي مركزي استفاده شد. در بخش استنباطي، علاوه بر شاخص‌هاي مركزي، براي بررسي رابطه بين متغيرها، شاخص همبستگي مورد استفاده قرار گرفت.
براي بررسي ميزان توافق نظرات كارشناسان دربارة روايي محتوايي از شاخص آماري «ضريب تطابق كندال» و آزمون معناداري خي‌دو استفاده شده است. براي بررسي روايي ملاكي، از ضريب همبستگي پيرسون و جهت بررسي روايي سازه از تحليل عاملي به روش اكتشافي استفاده شده است.
يافته‌هاي پژوهش
براي دست‌يابي به ميزان روايي مقياس نتايج روايي محتوا، روايي ملاك و روايي سازه ارائه مي‌شود.
الف. تحليل داده‌هاي مربوط به روايي محتوايي مقياس اميد اسلامي: شيوة سنجش روايي محتوا، دو حيطه ساختار و محتواي مقياس اميد صورت گرفت. نتايج و تحليل آن در ادامه مي‌آيد.
1. تحليل داده‌هاي‌ مربوط به روايي محتوايي ساختار مقياس اميد اسلامي:
ضريب تطابق كندال ميان هشت نفر از كارشناسان خبره، كه روايي محتوايي ساختار مقياس اميد اسلامي را ارزيابي نمودند، محاسبه شد كه نتايج آن در ذيل ارائه شده‌است.
جدول1: نمرات نمرات كارشناسان خبره براي ميزان موافقت مؤلفه‌هاي نظري اميد با مستندات اسلامي و نحوه دلالت
شاخص‌هاي آمار توصيفي    نقاط درصدي
كارشناس    تعداد گزاره    ميانگين    انحراف استاندارد    كمينه    بيشينه    25 درصدي    50 درصدي    75 درصدي
كارشناس1    15    4    000/    4    4    4    4    4
كارشناس2    15    4    000/    4    4    4    4    4
كارشناس3    15    73/3    594/    2    4    4    4    4
كارشناس4    15    60/3    507/    3    4    3    4    4
كارشناس5    15    53/3    640/    2    4    3    4    4
كارشناس6    15    67/3    488/    3    4    3    4    4
كارشناس7    15    87/3    352/    3    4    4    4    4
كارشناس8    15    87/3    516/    2    4    4    4    4
همان‌طور كه در جدول 1 مشاهده مي‌شود، ميانگين نمرات تمام كارشناسان بالاتر از 5/3 بود. بنابراين، از نظر كارشناسان خبره، مؤلفه‌هاي نظري اميد اسلامي در حد «زياد» و «خيلي زياد» با آموزه‌هاي اسلام مطابقت دارد. اين امر بيان مي‌كند كه مقياس اميد اسلامي از روايي ساختار بالايي برخوردار است.
جدول2: ضريب معناداري هشت نفر از كارشناسان خبره
ضريب تطابق كندال
تعداد گزاره    8
ضريب تطابق كندال    243/0
مجذور كاي    258/27
درجه آزادي    14
سطح معناداري    018/0
(018/0=r , 243/0=w)
داده‌هاي جدول 2 نشان مي‌دهد كه ضريب تطابق كندال 243/0 با سطح معناداري 018/0، نشان‌دهندة ميزان توافق كارشناسان خبره در مورد موافقت مؤلفه‌هاي نظري با مستندات اسلامي ‌و نحوه دلالت آن مي‌باشد. با مراجعه به جدول، مقادير بحراني خي2 آزمون معنادار بودن اين مشخصه آماري نشان مي‌دهد كه مجذور خي‌دو با درجه آزادي 14 در سطح 025/0 معنادار مي‌باشد.
2. تحليل داده‌هاي‌ مربوط به روايي محتوايي مقياس اميد از ديدگاه اسلام: 
براي مشخص كردن ميزان توافق بين هفت نفر از كارشناسان، كه روايي محتوايي مقياس اميد را برعهده داشتند، از ضريب تطابق كندال به شرح زير استفاده شده است:
جدول 3: نمرات كارشناسان اسلامي و روان‌شناسي به ميزان موافقت گويه‌ها با مقوله بر اساس نحوة دلالت
شاخص‌هاي آمار توصيفي    نقاط درصدي
كارشناس    تعداد گويه    ميانگين    انحراف استاندارد    كمينه    بيشينه    25 درصدي    50 درصدي    75 درصدي
كارشناس1    33    36/3    489/0    3    4    3    3    4
كارشناس2    33    30/3    637/0    2    4    3    3    4
كارشناس3    33    55/3    506/0    3    4    3    4    4
كارشناس4    33    12/3    415/0    2    4    3    3    3
كارشناس5    33    55/3    506/0    3    4    3    4    4
كارشناس6    33    09/3    631/0    2    4    3    3    50/3
كارشناس7    33    61/3    496/0    3    4    3    4    4
همان‌گونه كه از جدول 3 به‌دست مي‌آيد، ميانگين نمرات تمام كارشناسان بالاتر از عدد3 قرار دارد. بنابراين، از نظر همه كارشناسان، تمامي گويه‌هاي‌ طراحي شده براي مقياس اميد اسلامي در حد قابل قبولي مطابق با آموزه‌هاي اسلام مي‌باشد و بيانگر اين است كه مقياس اميد اسلامي از روايي محتواي بالايي برخوردار است.
جدول4 ضريب معناداري هفت نفر از كارشناسان
ضريب تطابق كندال
تعداد گزاره    7
ضريب تطابق كندال    181/0
مجذور كاي    434/40
درجه آزادي    32
سطح معناداري    146/0
(146/0=r , 181/0=w)
داده‌هاي جدول شمارة 4 نشان مي‌دهد كه ضريب تطابق كندال 084/0 با سطح معناداري 841/0، بيانگر ميزان توافق كارشناسان خبره در مورد موافقت گويه‌هاي طراحي‌شده با مقوله‌ها مي‌باشد.
ب. تحليل داده‌هاي مربوط به روايي ملاكي مقياس اميد اسلامي: براي تعيين روايي وابسته به ملاك، مقياس اميد اشنايدر همزمان با مقياس اميد اسلامي اجرا شد.
جدول 5: همبستگي بين اميد اسلامي و اميد اشنايدر
        اميد اسلامي    اميد اشنايدر
اميد اسلامي    همبستگي    1    **530/0
    تعداد    401    401
اميد اشنايدر    همبستگي    **530/0    1
    تعداد    401    401
** همبستگي در سطح 01/0 معنادار مي‌باشد.
نتايج جدول شماره 5 نشان مي‌دهد كه بين اميد اسلامي و اميد اشنايدر همبستگي مثبت و معناداري در سطح 01/0 و پايين‌تر وجود دارد‌. ازاين‌رو، مي‌توان ادعا كرد كه مقياس اميد اسلامي، مؤلفه‌هاي اميد را مورد سنجش قرار مي‌دهد و از روايي ملاكي خوبي برخوردار مي‌باشد.
جدول 6: همبستگي بين مؤلفه‌هاي مقياس اميد اسلامي و مؤلفه‌هاي مقياس اميد اشنايدر
مؤلفه‌هاي    مؤلفه هدف اميد اسلامي    مؤلفه تلاش اميد اسلامي    مؤلفه اسباب اميد اسلامي    مؤلفه تكيه‌گاه اميد اسلامي    مؤلفه راهيابي اميد اشنايدر    مؤلفه عامليت اميد اشنايدر
مؤلفه هدف اميد اسلامي    1                    
مؤلفه تلاش اميد اسلامي    **540/0    1                
مؤلفه اسباب اميد اسلامي    **386/0    **393/0    1            
مؤلفه تكيه‌گاه اميد اسلامي    **431/0    **489/0    **656/0    1        
مؤلفه راهيابي اميد اشنايدر    **250/0    **408/0    **305/0    **380/0    1    
مؤلفه عامليت اميد اشنايدر    **315/0    **585/0    **311/0    **418/0    **543/0    1
** همبستگي در سطح 01/0 معنادار مي‌باشد.
نتايج جدول شماره 6 نشان مي‌دهد كه بين خودِ چهار مؤلفه‌ اميد اسلامي (هدف، تلاش، اسباب و تكيه‌گاه) و بين آنها و دو مؤلفه‌ اميد اشنايدر (راهيابي و عامليت) و بين خود دو مؤلفه اميد اشنايدر همبستگي مثبت و معناداري در سطح 01/0 و پايين‌تر وجود دارد‌ كه روايي ملاك مقياس اميد را از اين جهت به اثبات مي‌رساند.
ج. تحليل داده‌هاي مربوط به روايي سازه مقياس اميد اسلامي به روش تحليل عاملي: پس از اجراي نهايي مقياس اميد اسلامي در ميان 401 نفر از آزمودني‌ها، به‌منظور سنجش روايي سازه و نيز شناسايي و تعيين عوامل تشكيل‌دهنده مقياس، از روش تحليل عاملي استفاده شد.
در اين پژوهش، براي تعيين و تحليل عوامل از تحليل عاملي به روش «مؤلفه‌هاي اصلي» و «چرخش واريماكس» (Varimax rotation) به همراه «بهنجارسازي» كايزر(Kaiser) استفاده شد.
پيش از اجراي مراحل تحليل عوامل، براي اينكه معلوم شود حجم نمونه انتخاب شده، متناسب روش تحليل عاملي مي‌باشد، از آزمون بارتلت و كفايت نمونه‌برداري به روش KMO استفاده شد كه در ذيل اين جدول آمده است:
جدول 7: آزمون بارتلت و كفايت نمونه‌برداري
آماره‌ها    نتايج
كفايت نمونه‌برداري به روش KMO    888/0
آزمون كرويت بارتلت(Bartlett's Test of Sphericity)    خي دو    277/4256
    درجه آزادي    528
    سطح معناداري    000/0
در جدول شماره 7 نتايج آزمون بارتلت و كفايت نمونه‌برداري ارائه شده است. همان‌طور كه مشاهده مي‌شود، شاخص كفايت نمونه‌برداري برابر با 888/0 مي‌باشد. در نتيجه، آزمون كفايت نمونه نشان مي‌دهد كه حجم نمونه موردنظر براي تحليل عوامل مناسب است. همچنين نتايج آزمون كرويت بارتلت با درجه آزادي 528 و مجذور كاي 244/4256 در سطح 0.0001 P≤ معنادار است. بنابراين، ماتريس همبستگي داده‌ها براي تحليل عاملي حاوي اطلاعات معنا است.‌
در مرحلة اول تحليل عاملي، به‌منظور تعيين تعداد عامل‌هاي اصلي از ملاك ارزش‌هاي ويژه بزرگ‌تر از يك استفاده شد. براين اساس، براي مقياس اميد اسلامي تعداد 7 عامل نمايان شد. پس از تعيين تعداد عامل‌هاي اصلي (7 عامل) پيش از آنكه تفسير شوند، به‌منظور ساده‌تر و قابل‌فهم‌تر كردن ساختار عاملي، عامل‌هاي مذكور انتخاب و چرخش متعامد به شيوه واريماكس بر روي آنها اجرا شد كه نتايج آن در پي مي‌آيد.
به‌منظور دست‌يابي به همبستگي بين آزمون‌ها و عامل‌ها، با در نظر گرفتن 3/0 به‌عنوان بار عاملي هيچ‌كدام از گويه‌هاي پرسش‌نامه‌ بار عاملي كمتر از 3/0 نداشت كه موجب حذف گويه گردد. ازاين‌رو، چرخش مجدد بر روي همان 33 گويه صورت گرفت كه طبق گزارش SPSS اين چرخش‌ها در 8 مرتبه همگرا شده است.
براي مشخص شدن روابط بين متغيرها و عامل‌ها، ماتريس ضرايب بارگويه‌هاي عاملي در پي مي‌آيد.
جدول 8: ماتريس مؤلفه‌ها بعد از چرخش
عامل اول    عامل دوم    عامل سوم    عامل چهارم    عامل پنجم    عامل ششم    عامل هفتم
رديف    گويه    بار‌ عاملي    رديف    گويه    بار عاملي    رديف    گويه    بار عاملي    رديف    گويه    بار عاملي    رديف    گويه    بار عاملي    رديف    گويه    بار عاملي    رديف    گويه    بار عاملي
1    3    485/    1    7    509/    1    10    618/    1    23    798/    1    15    398/    1    9    600/    1    1    607/
2    4    722/    2    8    658/    2    11    504/    2    24    514/    2    25    696/    2    20    696/    2    2    580/
3    5    713/    3    18    440/    3    21    743/    3    26    467/    3    27    598/    3    31    640/    3    12    510/
4    6    615/    4    19    732/    4    22    694/    4    32    786/                            4    13    435/
5    14    608/    5    29    560/    5    33    403/                                                
6    16    676/    6    30    738/                                                            
7    17    551/                                                                        
8    28    433/                                                                        
در جدول 8 تعداد عامل‌ها به همراه بارهاي عاملي بالاتر از 3/0 ارائه شده است. همان‌طور كه مشاهده مي‌شود، 8 گويه عامل اول، 6 گويه عامل دوم، 5 گويه عامل سوم، 4 گويه عامل چهارم، 3 گويه عامل پنجم، 3 گويه عامل ششم و 4 گويه عامل هفتم را تشكيل مي‌دهد. ارزش ويژه عامل‌هاي مذكور يك و بزرگتر از آن است. البته برخي از متغيرها در دو عامل داراي بار بودند، چنين متغيرهاي به عامل‌هاي نسبت داده شدند كه داراي بار عاملي بيشتر بودند و از عامل ديگر كه بار عاملي كمتري داشت، حذف گرديد.

 
جدول 9:ميزان درصد واريانس هر عامل از واريانس كل
متغيير    درصد واريانس    درصد تجمعي
عامل اول    932/11    932/11
عامل دوم    309/8    241/20
عامل سوم    664/7    905/27
عامل چهارم    809/6    714/34
عامل پنجم    695/6    409/41
عامل ششم    659/6    068/48
عامل هفتم    651/5    719/53
 
جدول 10: ضريب آلفاي كرونباخ مقياس اميد اسلامي‌در مراحل آزمايشي و نهايي
مراحل    تعداد آزمودني    تعداد گويه    ضريب آلفاي كرونباخ
آزمايشي    28    33    883/0
نهايي    401    33    894/0

 
با توجه به جدول 9، در اين ميان عامل اول 932/11درصد كل واريانس مقياس را برآورد مي‌كند و عوامل ديگر به ترتيب 309/8 درصد، 664/7 درصد، 809/6 درصد، 695/6 درصد، 659/6 درصد و 651/5 درصد واريانس كل را برآورد مي‌كند و هفت عامل مذكور در مجموع 719/53 درصد واريانس كل مقياس اميد اسلامي را برآورد مي‌كند. براي دست‌يابي به ميزان اعتبار مقياس نتايج ضريب همساني دروني (آلفاي كرونباخ) و دو نيمه‌سازي در دو مرحله (آزمايشي، نهايي) سازه ارائه مي‌شود.
نتايج جدول شمارة 10 آلفاي كرونباخ مقياس اميد اسلامي ‌در مرحله آزمايشي (تعداد آزمودني‌ها 28 نفر) و نهايي (تعداد آزمودني‌ها 401 نفر) را نشان مي‌دهد. بر اين اساس، ضريب آلفاي كرونباخ در مرحله آزمايشي برابر 883/0 و در مرحله نهايي برابر 894/0 مي‌باشد كه بيانگر همساني دروني مقياس اميد اسلامي‌در سطح بالايي مي‌باشد.
 
جدول 11: آماره‌هاي اعتبار مقياس اميد اسلامي‌در مرحله آزمايشي
آلفاي كرونباخ    نيمه اول*    مقدار    789/0
        تعداد گويه‌ها    17
    نيمه دوم**    مقدار    817/0
        تعداد گويه‌ها    16
    مجموع تعداد گويه‌ها    33
همبستگي بين دو فرم    707/0
ضريب اسپيرمن ـ براون    تساوي تعداد گويه‌ها    828/0
    عدم تساوي تعداد گويه‌ها    828/0
ضريب دو نيمه‌سازي گاتمن    816/0
* نيمه اول، گويه‌هاي‌ 1تا17
** نيمه دوم، گويه‌هاي‌ 18تا33
 
جدول 12: آماره‌هاي اعتبار مقياس اميد اسلامي‌در مرحله نهايي
آلفاي كرونباخ    نيمه اول*    مقدار    820/0
        تعداد گويه‌ها    17
    نيمه دوم**    مقدار    827/0
        تعداد گويه‌ها    16
    مجموع تعداد گويه‌ها    33
همبستگي بين دو فرم    714/0
ضريب اسپيرمن-براون    تساوي تعداد گويه‌ها    833/0
    عدم تساوي تعداد گويه‌ها    833/0
ضريب دو نيمه سازي گاتمن    826/0
* نيمه اول، گويه‌هاي 1تا17
** نيمه دوم، گويه‌هاي‌ 18تا33
 
همان‌گونه كه در جداول 11 و 12 آمده است، ضريب اسپيرمن ـ براون در مرحلة آزمايشي برابر با 827/0 و در مرحلة نهايي برابر با 833/0 مي‌باشد. ميزان همساني دروني بر اساس ضريب دو نيمه‌سازي گاتمن در مرحله آزمايشي 816/0 و در مرحلة نهايي 826/0 مي‌باشد. همچنين همبستگي بين دو فرم در اجراي آزمايشي برابر با 707/0 و در اجراي نهايي برابر با 714/0 مي‌باشد.
بر اين اساس، در مرحله آزمايشي، ضريب آلفاي نيمه اول 789/0 و ضريب نيمه دوم 817/0 مي‌باشد در حالي‌كه، در مرحله نهايي مقدار ضرايب مذكور به ترتيب 820/0 و827/0 مي‌باشد. بنابراين، علي‌رغم تفاوت ناچيز ضرايب در دو مرحله اجرا، همساني دروني مقياس اميد اسلامي ‌از سطح بالايي برخوردار است.
بحث و نتيجه‌گيري
نتايج روايي ساختار نشان داد كه ميانگين نمره تمام كارشناسان، بالاتر از 5/3 بوده و ميانگين كل برابر با 78/3 با انحراف استاندارد 373/0 مي‌باشد. بنابراين، بر اساس نظرات كارشناسان خبره در دين، مؤلفه‌هاي نظري مقياس اميد از ديدگاه اسلام با آيات و روايات استناد شده از مطابقت بالايي برخوردار مي‌باشد. ازاين‌رو، مؤلفه‌هاي نظري براي طراحي پرسش‌نامه‌ از قابليت لازم برخوردار مي‌باشند.
نتايج روايي محتوايي نشان داد كه ميانگين نمرات تمام كارشناسان بالاتر از عدد 3 قرار گرفت. همچنين ميانگين كل نمرات برابر با 36/3 با انحراف استاندارد 599/0مي‌باشد. اين امر بيانگر روايي محتواي بالاي اين مقياس مي‌باشد.
نتايج روايي ملاكي نشان داد كه ميان مقياس اميد اسلامي و اميد اشنايدر، همبستگي مثبت و معناداري در سطح 01/0 برابر با 530/0 وجود دارد. همچنين نتايج نشان داد كه بين مؤلفه‌هاي مقياس اميد از ديدگاه اسلام و مقياس اميد اشنايدر، همبستگي مثبت و معناداري در سطح 01/0 و پايين‌تر وجود دارد‌. ازاين‌رو، روايي ملاكي خوب مقياس اميد به اثبات مي‌رسد.
نتايج روايي سازه بر اساس تحليل عاملي حاكي از آن است كه بار عاملي گويه‌ها 3/0 و بالاتر از آن مي‌باشد. بنابراين، همه گويه‌ها باقي ماندند و هيچ گويه‌اي حذف نگرديد. در نتيجه، روش چرخش مجدد، 7 عامل با ارزش ويژه 1 و بزرگ‌تر و بار عاملي بالاتر از 3/0 استخراج شد كه 8 گويه عامل اول، 6 گويه عامل دوم، 5 گويه عامل سوم، 4 گويه عامل چهارم، 3 گويه عامل پنجم، 3 گويه عامل ششم، و 4 گويه عامل هفتم را تشكيل مي‌دهد. هفت عامل به‌دست‌آمده در مجموع 719/53 درصد واريانس كل مقياس اميد از ديدگاه اسلام را برآورد مي‌كند (جدول 4ـ18).
همچنين نشان داد، ضريب همبستگي تمامي سؤالات 33 گانه مقياس اميد از ديدگاه اسلام با كل مقياس در سطح 01/0 مثبت و معنادار بوده و بين تمام عوامل 7 گانه مقياس اميد و بين هر كدام از عوامل با كل مقياس در سطح 01/0 همبستگي مثبت و معناداري وجود دارد.
بنابراين، براساس سه روش روايي مذكور، روايي مقياس اميد از ديدگاه اسلام به اثبات مي‌رسد. در نتيجه، اين مقياس، مؤلفه‌هاي اصلي و زير مؤلفه‌هاي اميد از ديدگاه اسلام را مورد سنجش قرار مي‌دهد. نتايج اعتبار مقياس نشان داد اعتبار مقياس اميد از ديدگاه اسلام در حد بالاي مي‌باشد. اين امر حاكي از درجه ثبات و پايايي، قابليت پيش‌بيني و دقت آزمون مي‌باشد.
 
 
پيوست
پيوست 1: نمونه فرم ارزيابي ميزان مطابقت مولفه‌هاي نظري اميد و نحوه دلالت آن با آموزهاي اسلام توسط كارشناسان خبره‌‌
مولفه    1.هدف
نحوه دلالت    اميد نياز به متعلِق دارد و نقطه مطلوب در آيات (لقاء خداوند) و روايات اميد، نشانگر متعلق اميد مي‌باشد كه بيانگر تحقق اهدف در آينده مي‌باشد. ازاين‌رو، هدف داشتن از مؤلفه‌هاي‌ اساسي اميد مي‌باشد.
مستندات    - قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يوحى‏ إِلَي أَنَّما إِلهُكُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَمَنْ كانَ يرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا يشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَدا(كهف: 110) ً 
- إِنَّ الَّذينَ لا يرْجُونَ لِقاءَنا وَ رَضُوا بِالْحَياةِ الدُّنْيا وَ اطْمَأَنُّوا بِها وَ الَّذينَ هُمْ عَنْ آياتِنا غافِلُونَ(يونس: 7) 
- وَ لَوْ يعَجِّلُ اللَّهُ لِلنَّاسِ الشَّرَّ اسْتِعْجالَهُمْ بِالْخَيرِ لَقُضِي إِلَيهِمْ أَجَلُهُمْ فَنَذَرُ الَّذينَ لا يرْجُونَ لِقاءَنا في‏ طُغْيانِهِمْ يعْمَهُونَ(يونس: 11) 
- وَ إِذا تُتْلى‏ عَلَيهِمْ آياتُنا بَيناتٍ قالَ الَّذينَ لا يرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَيرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما يكُونُ لي‏ أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسي‏ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ ما يوحى‏ إِلَي إِنِّي أَخافُ إِنْ عَصَيتُ رَبِّي عَذابَ يوْمٍ عَظيمٍ(يونس: 15.)
ميزان مطابقت با آموزه‌هاي‌ اسلام    خيلي زياد 100-76 درصد    
    زياد 75-51 درصد    
    كم 50-26 درصد    
    خيلي كم 25-1 درصد    
توضيحات    
پيوست 2: مقياس سنجش اميد بر اساس منابع اسلامي‌
جنسيت: مذكر  مونث  سن: .......... سال - تحصيلات كلاسيك: پايين‌تر از ديپلم  ديپلم  ليسانس  فوق ليسانس  دكتري 
رشته تحصيلي:............................................... تحصيلات حوزوي: مقدمات  پايه هفتم  پايه هشتم  پايه نهم  پايه دهم  خارج 
وضعيت اقتصادي خانواده (شغل و درآمد): پايين  متوسط  خوب 
وضعيت تأهل: مجرد  متاهل 
سؤال    كاملاً موافقم    موافقم    مخالفم    كاملاً مخالفم
1. در زندگي بدنبال حقيقت هستم.    4    3    2    1
2. به دنبال خواسته‌هاي‌ هستم كه دست‌يابي به آنها ممكن مي‌باشد.    4    3    2    1
3. خداوند به اهدافي كه در زندگي انتخاب كرده‌ام آگاه مي‌باشد.    4    3    2    1
4. مهربان بودن خدا، در رسيدن به اهدافم كمكم مي‌كند.    4    3    2    1
5. توانا بودن خداوند به من قوت قلب مي‌دهد.    4    3    2    1
6. به احتمال قوي در رسيدن به اهدافم خداوند نتيجه خوبي شامل حالم مي‌كند.    4    3    2    1
7. در رسيدن به اهدافم امور و زمينه‌هاي‌ معنوي تاثير گذارند.    4    3    2    1
8. امور معنوي بيشتر از امور مادي مرا به خواسته‌هايم مي‌رسانند.    4    3    2    1
9. از راهي كه اصلاً پيش‌بيني آن را نمي‌كردم برخي اوقات نيازهايم برآورده مي‌شود.    4    3    2    1
10. كارهايي كه انجام مي‌دهم متناسب با خواسته‌هايم مي‌باشند.    4    3    2    1
11. اگر چه سختي‌هايي در راه رسيدن به اهدافم مي‌باشد، ولي با صبر و تحمل آنها را پشت سر مي‌گذارم.    4    3    2    1
12. هدف‌هايي را دنبال مي‌كنم كه خيالي و پوچ نيستند.    4    3    2    1
13. اهدافم قابل دست‌يابي هستند.    4    3    2    1
14. چون خداوند از مشكلاتم آگاه است، احساس خوبي دارم.    4    3    2    1
15. كم‌كاري‌ها و خطاهاي من، كوچكتر از لطف و رافت خداوند است.    4    3    2    1
16. توانا بودن خداوند، مرا در رسيدن به خواسته‌هايم ياري مي‌كند.    4    3    2    1
17. با تكيه بر خدا، كارهايي كه مي‌كنم سرانجام خوبي دارند.    4    3    2    1
18. در رسيدن به خواسته‌هايم از خواندن قرآن، اقامه نماز، انفاق در راه خدا و توسل به ائمه(ع) كمك مي‌گيرم.    4    3    2    1
19. در رسيدن به خواسته‌هايم به امور معنوي بيشتر از امور مادي اطمينان دارم.    4    3    2    1
20. با اينكه درها به رويم بسته شده‌اند و احتمال حل شدن كارم را نمي‌دهم، اما كارم حل مي‌شود.    4    3    2    1
21. براي رسيدن به اهدافم، كارهاي متناسب آنها انجام مي‌دهم.    4    3    2    1
22. به خاطر شيريني نتايج آينده، تلخي كنوني را تحمل مي‌كنم.    4    3    2    1
23. برخي معتقداند در انتخاب هدف واقع بين نيستم.    4    3    2    1
24. مهم نيست كه اهدافم قابل دست‌يابي باشند.    4    3    2    1
25. فكر مي‌كنم خداوند تمام خواسته‌هاي‌ مرا نمي‌داند.    4    3    2    1
26. هرگاه در رسيدن به خواسته‌هايم دچار خطا و لغزش گردم نااميد مي‌شوم.    4    3    2    1
27. هيچ كس قادر به برآورده كردن نيازهاي من نيست.    4    3    2    1
28. چون بر خداوند تكيه نموده‌ام، موفقيت نصيبم خواهد شد.    4    3    2    1
29. در رسيدن به هدف‌ها، فقط امور دنيايي (مادي) را لازم دارم.    4    3    2    1
30. در تامين اهدافم، نقش امور مادي بيشتر از امور معنوي است.    4    3    2    1
31. حتي وقتي درها به رويم بسته باشد، باور دارم كه هنوز راهي وجود دارد.    4    3    2    1
32. برخي معتقداند كارهايي كه انجام مي‌دهم، متناسب با اهدافم نيست.    4    3    2    1
33. اگر موانعي هم در راه رسيدن به اهدافم باشد، باز دست از كار و تلاش برنمي‌دارم.    4    3    2    1