روان شناسی و دين

فریده حسین ثابت*

چکیده

صبر از جمله ویژگی های روان شناختی و راهبردهای مذهبی است که به کمک آن می توان بر فشارهای روانی روزمره و آسیب زا غلبه نمود. این پژوهش میدانی است که به وسیله پرسش نامه حاوی 48 عبارت در سه مقولة «صبر بر سختی»، «صبر بر طاعت»، «صبر بر گناه» تهیه شده است. نمونه آماری این تحقیق 148 نفر دانش آموز دختر بودند که به روش نمونة خوشه ای تصادفی از میان دانش آموزان دختر سال اول متوسطه عمومی شهر تهران، در سال تحصیلی 86 ـ 1385 انتخاب شدند. اعتبار محتوایی این مقیاس، توسط متخصصان علوم قرآن و دین تأیید شده است. پایایی این مقیاس بر اساس ضریب آلفای کرونباخ 866/0 محاسبه شد.

کلید واژه: صبر، نوجوانان، سلامت روانی، بهداشت روانی.

مقدمه

صبر در قرآن، به معنای ثبات، استحکام و قدرت مقاومت روح است؛ مقاومت در سختی انجام وظیفه، مقاومت در برابر تحریکات داخلی نفسانی و مقاومت در برابر ناملایمات روزگار.[142] انسان برای مقابله با حوادث و ناملایمات زندگی، در عین حال حفظ سلامت روانی خویش و توانایی ادامه حیات پر شور و نشاط، نیازمند صبر است. به طوری که در هیچ شرایطی تسلیم نشده و با درایت و تلاش موانع را برطرف نماید. صبر دارای دو جنبة سلبی و ایجابی است. جنبة سلبی یا بازدارنده صبر شامل مفهوم کنترل و مهار است که از به هدر رفتن انرژی های روانی فرد جلوگیری می کند. جنبة ایجابی هدایتگرانة صبر شامل مفهوم جهت دادن و تقویت جنبه های همگرا ست که منجر به اهتمام در امر واحدی می شود.

لازم به یادآوری است که منظور از صبر در دیدگاه اسلام، تحمل عجزآمیز نیست و معنای حقیقی آن استقامت در حوادث سهمگین و در برابر گناهان و شداید می باشد که موجب ایجاد روحیه قوی در راه اهداف عالیه انسانی و انجام وظیفه می شود. بنابراین، صبر در اصل به معنای عزم قوی برای انجام و ادامه کار با پشتکار و استقامت خلل ناپذیر است. حضرت علی† در این مورد می فرماید: «صبر مبارزه با حوادث است».[143]-[144]

انواع صبر

پیامبر گرامی اسلامˆ، در روایتی دربارة صبر می فرمایند: «صبر بر سه قسم است: صبر در مصیبت، صبر بر طاعت و صبر از گناه».[145]

1. صبر بر مصیبت: یعنی پایداری در برابر حوادث تلخ و ناگوار و عدم برخورد انفعالی و ترک بی تابی.[146]

2. صبر بر طاعت: یعنی شکیبایی در برابر مشکلاتی که در راه طاعت وجود دارد.

3. صبر بر معصیت: یعنی ایستادگی در برابر انگیزه های نیرومند و محرک گناه.

صبر در برابر گناه : گناه عمل خارج از عرف، شرع و هنجار است. زمانی که فرد میل به انجام کاری خارج از عرف یا شرع پیدا می کند و از سوی دیگر، بازداری به حداقل می رسد، یعنی نمی تواند ارضأ را به تأخیر بیاندازد، مرتکب گناه می شود. فرد پس از انجام گناه، احساس گناه و پشیمانی می کند؛ یعنی خود را متهم و سرزنش می کند و ارزشیابی منفی نسبت به خود دارد. پس از صبر در برابر گناه، مبارزه با تمایلاتی است که موجب فروپاشی انسان و مانع رشد و در نتیجه، منجر به تاخیر انداختن آنها و هدایت آن تمایلات می گردد.

صبر در طاعت: اراده و وادارکردن خود به غلبه بر موانع درونی مثل تنبلی، بی حوصلگی و در مقابل، ایجاد رغبت و لذت است.

صبر در خوشی و نعمت: نوعی صبر در طاعت است. منظور از صبر در خوشی ها این است که، انسان به هنگام برخورد با نعمت ها، دچار خودخواهی و غرور نشود، بلکه بر خودخواهی و غرور خود غلبه کند. این امر موجب می شود که فرد از خود فراتر رفته و به دگرخواهی برسد.

صبر در برابر مشکلات و سختی ها: این نوع صبر، حفظ خود و استقامت و غلبه بر مشکلات بیرونی است که از طریق مقاومت در برابر مشکلات و استمرار در مقابله با آن به دست می آید. در غیر این صورت، انسان در برخورد با دشواری ها دچار تشویش، نا امیدی، بی تفاوتی وکاهش عزّت نفس می شود؛ زیرا اگر انسان به سمت تقدیرگرایی پیش برود و خود را در حل مشکلات مؤثر نداند، دست از تلاش برمی دارد. انسان در صورتی می تواند در برابر سختی ها مقاومت کند که، نگاه خود به سختی ها را تغییر دهد و سختی را معادل بدی نداند، بلکه شکست را مقدمة پیروزی خود در نظر بگیرد. سختی ها اگر با صبر تؤام باشد، نردبان ترقی است و موجب پختگی انسان می شود.

رنج ها، سختی ها و دشواری ها و مصائب زندگی جزء اجتناب ناپذیر زندگی و از سنت های پروردگار می باشد؛ چرا که خدای متعال می فرماید: «و قطعاً همه شما را با چیزی از ترس و گرسنگی، زیان مالی و جانی و آفات زراعت آزمایش می کنیم و صابران را بشارت و مژده ده»[147](بقره: 155)

منظور از بلاء، بلاهای عمومی است که دل ها را به وحشت می اندازد، شکم ها را گرسنه می سازد، دارایی ها را بر باد می دهد و جان ها را به خطر مرگ می افکند، محصولات را آفت می زند. با وجود این، خداوند می فرماید:

«بشیء من...» یعنی اندکی از، گویا اشاره به این است که، اگر بلا بیشتر و بزرگ تر باشد، تاب و توان تحمل آن را نخواهید داشت. پس این از نهایت لطف و رحمت خداوند است که به شما تخفیف داده و بیش از این شما را به زحمت و مشقت نمی اندازد. این همه تأکید برای چیست؟ خداوند می خواهد با این تأکیدها، ضرورت صبر را بیان نماید. نظیر این تأکید بر ضرورت صبر و آزمون شدید انسان، در قرآن آمده است: «البته آزمون های مالی و جانی بسیار در پیش خواهید داشت و بی تردید و ناگزیر از پیروان دروغین کتاب های آسمانی پیشین و نیز از کسانی که مرام شرک را برگزیده اند، آزار و زخم زبان فراوان خواهید دید، اگر صبر پیش گیرید و تقوا پیشه کنید، که ثبات و تقوی سبب نیرومندی و قوت اراده در کارهاست»[148] (آل عمران: 186)

در ضرورت صبر باید گفت: انسان در طول حیات خویش با رویدادهای تنش زای گوناگون و بی شماری مواجه می شود که اجتناب ناپذیر زندگی است. در مواردی به صورت رویداد آسیبی، بارزترین منبع فشار روانی، تجربه می شود. هرچه قدرت مهار و کنترل استرس ها و فراخوانی توانمندی های روان شناختی بیشتر باشد، میزان آسیب پذیری فرد نیز کاهش می یابد. صبر از مهم ترین ویژگی هایی است که، منجر به پایداری انسان در برابر حوادث پیش بینی نشده و حتی به ظاهر فراتر از توانایی های وی می شود. در نتیجه، مانع از بروز اختلال در هیجانات مثل اضطراب و افسردگی و پرخاشگری می شود. همچنین مانع از ایجاد اختلال در شناخت می گردد. بنابراین، وجود ابزاری برای سنجش این خصوصیت روان شناختی ضروری به نظر می رسد.

روش تحقیق

برای تدوین مقیاس صبر به سه دسته از منابع: قرآن و تفاسیر، کتاب های حدیث و کتاب های اخلاقی مراجعه شد. ابتدا، قرآن و آیات مرتبط با موضوع صبر مورد بررسی قرار گرفت و کلیه آیات موجود در زمینه صبر استخراج گردید. برای درک بهتر مفاهیم آیات، تفاسیر زیر مورد استفاده قرار گرفت:

1. تفسیر المیزان (علامه طباطبایی).

2. تفسیر نمونه (مکارم شیرازی و همکاران).

3. تفسیر راهنما (هاشمی بهرمانی).

4. تفسیر نور (قرائتی).

5. تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیم).

6. تفسیر خسروی (میرزاخسروانی).

7. تفسیر پرتوی از قرآن (آیت ا... طالقانی).

8. تفسیر انوار درخشان (حسینی همدانی).

9. تفسیر احسن الحدیث (قرشی).

10. سیمای صابران (القرضاوی).

در مرحله دوم، به کتاب های احادیث شیعه و سنی زیر مراجعه شد:

کتاب های حدیث شیعه

1. اصول کافی (شیخ کلینی).

2. بحار الانوار (علامه مجلسی).

3. وسائل الشیعه (شیخ حر عاملی).

4. غررالحکم و درر الحکم (آمدی).

5. مشکاة الانوار فی غرر الاخبار (طبرسی).

6. مصباح الشریعه.

7. نهج البلاغه.

8. صحیفه سجادیه

9. میزان الحکمه (محمدی ری شهری).

10. جلوه های حکمت (ناظم زاده قمی).

11. آثار الصادقین (احسان بخش).

12. نهج الفصاحه.

13. تحف العقول (ابن شعبه حرّانی).

کتاب های حدیث اهل سنت

1. صحیح بخاری.

2. صحیح مسلم.

3. سنن ترمذی.

4. مؤطاء مالک.

5. مسند احمد حنبل.

6. سنن سنائی.

7. سنن ابی داوود.

8. سنن دارمی.

9. سنن این ماجه.

در مرحله سوم، به کتاب های اخلاقی زیر مراجعه شد:

1. ترجمه جامع السعادات (ملامهدی نراقی).

2. محجة البیضاء (ملامحسن فیض کاشانی).

3. احیاء علوم الدین (امام محمد غزالی).

4. چهل حدیث (امام خمینی).

5. استقامت (آیت ا... سید رضا صدر).

6. معراج السعادة (ملا احمد نراقی).

7. مسکن الفؤاد (شهید ثانی).

پس از بررسی متون فوق، سؤالات اولیه استخراج شد. این سؤالات در سه مقوله صبر در سختی، صبر بر طاعت و صبر بر گناه تنظیم شدند. سپس، توسط شش نفر از کارشناسان و استادان معارف اسلامی، مقوله بندی شده و نوع سؤالات مورد بررسی قرار گرفت. و پس از اعمال نظرات، مورد تأیید ایشان قرار گرفت. همچنین از نظر روان شناختی توسط دو نفر از استادان روان شناسی سؤالات، مورد بررسی واقع شد و در نهایت، تأیید شد. از نظر روان سنجی نیز مورد بررسی یک نفر از استادان روان سنجی واقع شد و در نهایت، مورد تأیید قرار گرفت. در نهایت، مقیاس مورد نظر با 48 سؤال حاصل شد که در مقولة صبر در سختی، 24 سؤال، در مقولة صبر بر طاعت، 14 سؤال و در مقوله صبر از گناه، 10 سئوال طراحی شد. به دلیل اینکه در بررسی متون اسلامی، وزنه صبر در سختی سنگین تر از صبر بر طاعت و صبر در برابر گناه بود، در تنظیم سؤالات پرسش نامه نیز سعی شد تا تعداد سؤالات این مقوله بیشتر باشد.

شماره سؤالات مربوط به مقوله صبر در سختی؛ سؤالات شماره 1، 2، 4، 5، 8، 9، 14، 15، 22، 23، 25، 28، 29، 30، 31، 32، 34، 35، 36، 39، 40، 43، 45، 48 می باشد. شماره سؤالات مربوط به مقوله صبر از گناه، سؤالات شماره 3، 7، 10، 16، 21، 27، 33، 37، 38 و 44 می باشد. بقیه سؤالات مربوط به مقوله صبر در طاعت است.( به پیوست مراجعه شود)

دستور اجرا

«این پرسش نامه شامل 48 سؤال است، چگونگی وضعیت خود در هر سؤال را با علامت ضربدر در مقابل یکی از پنج گزینه در پاسخنامه مشخص نمائید. دقت کنید سؤالی را بدون پاسخ نگذارید».

نمره گذاری

برای محاسبه نتایج، سؤالات شمارة 2، 7، 15، 21، 23، 33، 34، 36، 37، 38، 40، 42، 43، 44 و 48 برای گزینه «همیشه»، عدد صفر و برای گزینه «اغلب»، عدد یک و برای «معمولاً» عدد دو، برای «گاهی» عدد سه و برای «به ندرت» عدد چهار منظور گردید. سایر سؤالات پرسش نامه به صورت معکوس امتیاز داده شد. نمرة نهایی مقیاس سنجش صبر، بین 0 الی 192 می باشد.

آزمودنی ها

با استفاده از روش نمونه برداری تصادفی خوشه ای چند مرحله ای، از میان دانش آموزان دختر سال اول دبیرستان های شهر تهران، 148 دانش آموز از یکی دبیرستان های منطقه 17 آموزش وپرورش شهر تهران به عنوان نمونه تحقیق انتخاب شدند.

اعتبار مقیاس سنجش صبر:

مقیاس سنجش صبر، پس از تنظیم توسط نه نفر از استادان علوم و معارف اسلامی، از نظر مقوله بندی و نوع سؤالات مورد بررسی و محتوای آن تأیید گردید. سپس، توسط دو تن از استادان روان شناسی نیز تأیید شد. (اعتبار محتوا).

نتایج

برای محاسبه پایایی مقیاس سنجش صبر، از آلفای کرونباخ استفاده شد.آلفای کرونباخ مقیاس سنجش صبر پس از اجرا بر روی 148 نفر از دانش آموزان 866/0 به دست آمد. ضریب همبستگی هر سؤال با کل آزمون و ضریب کرونباخ آزمون در صورت حذف هر سؤال در جدول یک نمایش داده شده است و پایانی زیر مقیاس صبر در سختی 792/0، پایانی زیر مقیاس صبر در برابر طاعت 747/0 و پایایی زیر مقیاس صبر بر گناه 517/0 بدست آمد. ضریب همبستگی هر سؤال با کل نمره زیر مقیاس و ضریب کرونباخ زیر مقیاس در صورت حذف هر سؤال در جداول شماره دو، سه، چهار نشان داده شده است. همبستگی نمرات مقیاس با مقیاس اصلی و با دیگر زیر مقیاس ها، در جدول شماره پنج نشان داده شده است.

پس از دو هفته از اجرای مقیاس سنجش صبر، مجدداً برای 30 نفر از دانش آموزان، که به طور تصادفی انتخاب شده بودند، مقیاس مورد نظر اجرا گردید که ضریب همبستگی بین نمرات آزمون اول و دوم 93% به دست آمد.

جدول1: ضریب همبستگی هر سؤال با کل مقیاس صبر و ضریب آلفای کرونباخ مقیاس در صورت حذف هر سؤال

جدول2: ضریب همبستگی هر سؤال با کل زیر مقیاس صبر در سختی و ضریب آلفای کرونباخ زیر مقیاس در صورت حذف هر سؤال

جدول 3: ضریب همبستگی هر سؤال با کل زیر مقیاس صبر در برابر گناه و ضریب آلفای کرونباخ زیر مقیاس در صورت حذف هر سؤال

جدول 4: ضریب همبستگی هر سؤال با کل زیر مقیاس صبر بر طاعت و ضریب آلفای کرونباخ زیر مقیاس در صورت حذف هر سؤال

جدول 5: همبستگی زیر مقیاس های آزمون صبر با یکدیگر و با کل آزمون

** همبستگی معنی دار است در سطح 01/0 (دو دامنه)

نتیجه گیری

صبر یکی از راهبرد های مذهبی در برابر رویداد های تنش زا به ویژه برای نوجوانان است که از تجربه کمتری در کنترل فشار روانی نسبت به بزرگسالان بر خوردارند و آینده سازان کشور محسوب می شوند. با توجه به نقشی که صبر می تواند در بهداشت روانی نوجوانان ایفا کند، مقیاسی برای اندازه گیری این خصوصیت روان شناختی در نوجوانان تهیه گردید. به کمک این مقیاس، می توان نوجوانانی را که فاقد این خصوصیت هستند، شناسایی و با آموزش های عملی برگرفته از دین و مبانی روان شناختی در زمینه صبر، گامی در جهت بهداشت روانی آنان برداشت.

پیوست

دانش آموز عزیز

خواهشمند است، وضعیت خود را در هر عبارت، با ضربدر در برگه پاسخنامه مشخص نمایید. همکاری شما، ما را در انجام یک کار پژوهشی یاری خواهد کرد.

1. زمانی که با مشکلی روبرو می شوم، با نماز خواندن از خدا کمک می گیرم.

2. من ازگرفتاری های زندگی ام به دیگران شکایت می کنم.

3. من در نگاه کردن به هر آنچه دیدنی است، برای خود محدودیتی قایل هستم.

4. در برابر سختی های زندگی، بسیار مقاومت می کنم.

5. اگر با مشکلی مواجه شوم، آن را تحمل می کنم تا بالاخره راه چاره ای برای آن پیدا کنم.

6. مراقبت و مداومت بر نمازهای پنجگانه، از برنامه های روزانه من است.

7. اگر کسی در حق من بدی کند، به شدت با او مقابله می کنم.

8. معتقدم هر سختی و دشواری که از جانب دیگران به من می رسد، آزمایشی از سوی پروردگارم می باشد.

9. وقتی در زندگی چیزی را از دست می دهم، با یادآوری نعمت هایی که دارم، آن رنج را بهتر تحمل می کنم.

10. من در گفتن هر آنچه گفتنی است، برای خود محدودیت قایل می شوم.

11. در مقابل خطاهای دیگران، خود را کنترل می کنم.

12. دوستان و اطرافیان مرا به خوش قولی می شناسند.

13. طعنه یا تمسخر اطرافیان و دوستان موجب نمی شود تا خلاف ارزش هایی که بدان معتقدم رفتار کنم.

14. من به هنگام انجام دادن یک کار جدی و مهم، بعضی از کارهای لذت بخش و غیر ضروری را ترک می کنم.

15. من هنگامی که در راه رسیدن به هدفم به سختی یا مشکلی دچار شوم، هدفم را تغییر می دهم.

16. من در شنیدن هر آنچه شنیدنی است، برای خود محدودیت قایل می شوم.

17. اگر بین من و دوستم قهر اتفاق بیافتد، زودتر از او برای آشتی اقدام می کنم.

18. من در زمان انجام کار خیر، مراقب هستم آن کار رنگ خدایی داشته باشد.

19. به قول و عهدی که با خدا می بندم، وفادار می مانم.

20. من پاسخ بدی را با خوبی می دهم.

21. من در برابر فشار امیال و خواسته هایم، ناتوان هستم.

22. من در حوادث ناگوار یا غیر منتظره زودتر از اطرافیان بر خود مسلط می شوم.

23. در سختی ها و گرفتاری ها، دچار یأس و ناامیدی می شوم.

24. اگر به هر دلیلی یکی از نمازهای واجبم قضا شود، فوراً قضای آن را به جا می آورم.

25. من وقتی تصمیم به شروع کاری می گیرم، آن قدر ادامه می دهم تا آن کار را به پایان رسانم.

26. من اگر کار ناشایستی انجام دهم، سعی می کنم آن را با یک کار خوب جبران کنم.

27. من در رفت و آمدهای روزانه، برای خود ضوابط و محدودیت هایی قایل هستم.

28. اگر زمان رنج و سختی طولانی شود، دچار بی تابی می شوم.

29. ایمان دارم در شکیبایی و تحمل سختی ها، راحتی و گشایش وجود دارد.

30. کارهای دشوار، بیش از آن که مرا نا امید کند، وادار می سازد تا با شکیبایی درصدد غلبه بر آن برآیم.

31. در ناملایمات زندگی، صبر می کنم؛ زیرا معتقدم موفقیت محصول صبر است.

32. من با تحمل فشارهای زندگی، به دنبال عاقبت خیری هستم.

33. در قضاوت نسبت به دیگران عجله می کنم.

34. وقتی در صف به انتظار نوبت می ایستم، انتظار کشیدن برایم دشوار است و کلافه می شوم.

35. من به هنگام گرفتاری، همواره به یاد انسان های با استقامت می افتم.

36. بی حوصلگی و سستی، فرصت پیشرفت را از من می گیرد.

37. من علاقمند به دانستن اسرار دیگران هستم.

38. من به هنگام خشم، ناسزا می گویم.

39. وقتی فکر می کنم که مشکلاتم می توانست دشوارتر از اکنون باشد، احساس قوت می کنم.

40. من وقتی در کاری موفق نمی شوم، از آن کار دلسرد می شوم.

41. من دوستانم را به کارهای خوب سفارش می کنم.

42. من برخی از کارها را بر خلاف رضایت والدین انجام می دهم.

43. من در برابر آزار و أذیت همسایگان، تحمّلم را از دست می دهم.

44. اگر کسی از من انتقاد کند، سعی می کنم در فرصت مناسبی تلافی کنم.

45. من برای موفقیت و سعادتمند شدن بسیار تلاش می کنم.

46. من مقداری از پول ماهیانه یا هفتگی ام را به صندوق صدقات می اندازم.

47. من قبل از انجام هرکاری، به رضای خدا از انجام آن کار توجه می کنم.

48. من از هر چیزی خوشم بیاید آن را می خرم.

* دکترای روان شناسی دانشگاه علامه طباطبایی دریافت: 13/8/87 ـ پذیرش: 17/12/87.

[142]. مرتضی مطهری، «حکمت ها و اندرزها»، روزنامة اطلاعات، ش 23604 و ش 23905، ص 3 و 14.

[143]. سیداصغر ناظم زاده، قمی، جلوه های حکمت، ص 50.

[144]. محمد محمدی اشتهاردی، صبر و مقاومت در سیرة پیشوایان، ص 35.

[145]. «الصبر ثلاثه: صبر عند المصیبه و صبر علی الطاعه و صبر عن المعصیه»، کلینی، (ابی جعفر بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ترجمه و شرح جواد مصطفوی، ج 2، باب الصبر، ص 210).

[146]. ناصر مکارم شیرازی، پیام قرآن: اخلاق در قرآن، ص 156.

[147]. بقره: 155.

[148]. یوسف قرضاوی، سیمای صابران در قرآن، ترجمة محمد علی لسانی فشارکی، ص 120.

منا بع

ـ قرضاوی، یوسف، سیمای صابران در قرآن، ترجمه محمد علی لسانی فشارکی، (1378)، ویرایش دوم، قم، انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، 1978، چ دوم.

ـ کلینی، ابی جعفر بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه و شرح جواد مصطفوی، تهران، وفا، 1382.

ـ محمدی اشتهاردی، محمد، صبر و مقاومت در سیره پیشوایان، مجله پاسدار اسلام، شماره 274، 1383.

ـ مطهری، مرتضی، حکمت ها و اندرزها، روزنامه اطلاعات، ش 23904؛ 23905، 18 و 19، اردیبهشت، 1386، ص 3 و 14.

ـ مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن: اخلاق در قرآن، قم، مؤسسه تفسیر قرآن کریم، 1377.

ـ ناظم زاده قمی، سیداصغر، جلوه های حکمت، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، چ چهارم، 1380.