روان شناسی و دين

سال دوم، شماره چهارم، زمستان 1388، ص 143 ـ 156

مجید ظروفی*

چکیده

این پژوهش با هدف بررسی ارتباط بین گرایش به اعمال دینی و سلامت روانی بین دانشجویان دانشگاه آزاد شبستر، به شیوه همبستگی و مقایسه ای و با استفاده از روش همبستگی انجام شده است.برای تجزیه و تحلیل داده ها، از جداول فراوانی، میانگین و انحراف استاندارد و برای آزمون فرضیه ها، از آزمون های پیرسن و تفاوت میانگین استفاده شده است. حجم نمونه شامل242 نفر که با روش تصادفی ساده انتخاب شدند. بین سلامت روانی با میزان گرایش به اعمال مذهبی همبستگی مستقیم وجود دارد. در این میان، قویترین رابطه مربوط به اضطراب و ضعیف ترین رابطه مربوط به ترس مرضی است. هر دو متغیر سلامت روانی و گرایش به اعمال مذهبی, در بین دو گروه دانشجوی دختر و پسر تفاوت های معنی داری را نشان می دهند اما رابطه دو متغیر بر اساس رشته و جنسیت تفاوت معنی داری نشان نمی دهد. سلامت روانی تحت تأثیر عوامل متعددی است. در این میان، گرایش به اعمال مذهبی، همبستگی مثبت و معنی داری نشان می دهد؛ هرچه میزان گرایش به اعمال مذهبی در بین دانشجویان بیشتر باشد، بر میزان سلامت روانی آنها افزوده شده و احتمال ابتلای آنان به اختلالات روانی نیز کاهش می یابد. همچنین میزان سلامت روانی دانشجویان دختر, و گرایش به اعمال مذهبی در بین دانشجویان پسر, بیشتر است.

واژه گان کلیدی: سلامت روانی، اعمال مذهبی، دانشجویان، اضطراب، گرایش.

مقدمه

فرهنگ ها و جوامع مختلف از دوران باستان تا عصر جدید، غالباً بهداشت و سلامتی جسمی، را امور مستقیماً مرتبط با اعمال، رفتار و باورهای دینی گوناگون می دانسته اند. انواع دعاها و نیایش های مذهبی برای درمان بیماران در جوامع مختلف نشانگر این اعتقاد و باور می باشد. این روند، تا اوایل قرن بیستم و ظهور روان شناسی علمی و نظریه پردازانی چون فروید، که دین را از حوزه روان شناسی جدا دانستند، ادامه داشت. اما طولی نکشید که شاگردان و همکاران فروید مانند آلپورت و یونگ نظری بر خلاف فروید ارائه کردند. در دهه های اخیر مجدداً رویکرد مردم و همچنین روان شناسان وجامعه شناسان به دین و معنویت و نقش آن در زندگی آدمی، به ویژه سلامت روان آن رواج یافته است1. از دیدگاه اسلام، گناه آثار زیانبار و متعددی برانسان می گذارد. از جمله آثار آن، آسیب های روانی است. پس از انجام گناه، شخص گناهکار مورد سرزنش نفس لوّامه یا وجدان اخلاقی قرار می گیرد و دچار تعارض ناشی از گناه می شود. درنتیجه، نشانه های افسردگی و اضطراب نسبت به عقوبت گناه و یاس و ناامیدی، در صورت عدم رهایی از این اضطراب و بعضاً تکرار گناه در وی آشکار می شود. یکی از مهم ترین مسائل دین اسلام، توجه به بهداشت و سلامت جسمی و روانی است. بعضی از واجبات و محرّمات الهی برای تأمین سلامتی و پیش گیری از ابتلا به امراض روحی و روانی تشریع شده است. در مکتب اسلام، هیچ انسانی حق ندارد با انجام کارهای زیان آور، مانند سم خوردن و یا روی آوردن به کارهای ناشایست و به دور از شأن و منزلت انسانی، به سلامت جسم و روان خود آسیب وارد کند و یا خود را در معرض هلاکت و ذلت قرار دهد. هر انسانی همچنین نسبت به سلامت جسمی و روحی دیگر همنوعان خود مسئول است. در جامعه جهانی معاصر، به دلیل تبعات جوامع صنعتی و بزرگ روزبه روز بر شمار مبتلایان به بیماری های روانی افزوده می شود. بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت در سال 1992، 5/2 درصد از تمامی ناتوانی های ناشی از اختلالات روانی، اجتماعی و عصبی بوده و این مورد، 5/1 درصد از کل مراجعان به مراکز بهداشت عمومی را تشکیل می دهند. در طرح کشور، بهداشت روانی در سال 1371 میزان شیوع اختلالات روانی خفیف 3/15% اعلام شده است.

خداوند کریم در قرآن می فرماید: «وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنینَ وَ لاَ یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إَلاَّ خَسَاراً»(اسراء:82). و در جای دیگر می فرماید:«الَّذِینَ آمَنُواْ وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکْرِاللّهِ أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»(رعد:28). یکی از مهم ترین مسائل دین اسلام، توجه به بهداشت و سلامت جسمانی و روانی است. بعضی از واجبات و محرّمات الهی نیز برای تأمین سلامتی و پیش گیری از ابتلا به امراض روحی و روانی تشریع شده است.2 از این رو، دین و آموزه های آن تمامی حیات فردی، اجتماعی، دنیوی و اخروی را در بر می گیرد. «دین» در لغت، به معنای کیش، آیین، طریقت و شریعت است و در اصطلاح، به مجموعه اصول، قواعد بنیادی، احکام و دستوراتی اطلاق می شود که از سوی خدا به انسان داده شده است. حضرت علی علیه السلام، درباره برخی از حکمت ها و علت های تشریع آموزه ها و تعالیم دینی می فرماید: «خداوند ایمان را برای پاک سازی دل از شرک، نماز را برای پاک بودن از کبر و خودپسندی، زکات را عامل فزونی روزی، روزه را برای آزمودن اخلاص بندگان، حج را برای نزدیکی و همبستگی مسلمانان، جهاد را برای عزّت اسلام، امر به معروف را برای اصلاح توده های ناآگاه، نهی از منکر را برای بازداشتن بی خردان از زشتی ها، صله ارحام را برای فراوانی خویشاوندان، قصاص را برای پاسداری از خون ها، اجرای حدود را برای بزرگداشت محرّمات الهی، ترک می گساری را برای سلامت عقل، دوری از دزدی را برای تحقق عفّت، ترک زنا را برای سلامت نسل آدمی، واجب نمود3. مذهب آن قدر برای پرورش سلامت روح آدمی اهمیت دارد که هوا برای تنفس. مذهب به انسان کمک می کند تا معنای حوادث زندگی و خصوصاً حوادثی که دردناک و اضطراب انگیز هستند را بفهمد4. همچنین «نشاط و سرور از آنِ کسی است که دارای روانی امن و آرام باشد. انسان وقتی به این امنیت و اطمینان نفس می رسد که، ترنّم نام خدا بر لب و یاد او بر قلب و جانش طنین انداخته باشد و چنان دلبستگی و وابستگی به خدا پیدا کرده باشد که ذکر او سراسر اندیشه، عاطفه و رفتارش را گرفته باشد و ذکر خدا جانش را زنده و آباد نموده باشد».5

روان شناسان دینی در تعریف و بررسی دین به شناسایی احساسات دینی، دگرگونی های شخصیت با حلول ایمان و تجلیات خارجی آن توجه دارند.6 از نظر براون «دین در جایی حضور دارد که معنای پیوستن به قدرتی مافوق انسان احساس می شود، چنین قدرتی را می توانیم نیروی معنوی یا اخلاقی بدانیم».7

یکی از شکلهای بروز شخصیت، رفتار می باشد. رفتار یعنی واکنش های یک فرد در یک محیط و در یک زمان. این رفتار در عین حال، هم به وراثت و هم به محیط بستگی دارد.8 عوامل محیطی نقش بسیار موثری بر رفتار انسان دارند9. ارتباط متقابل کودک و محیط ،از عوامل اصلی انحرافات و ناسالم بودن روان و رفتار کودک می باشد. رفتار غیر عادی و ناسالم فرآیندی است که، نتیجه کنش متقابل بین شخص با موقعیت است.10 مطالعه رفتار اجتماعی باید به همان نحوی که این رفتارها واقع می شوند، صورت گیرد.11 مرتن اشکال مختلف رفتار غیرعادی را در چار چوب زمینه وسیع جامعه به مخصوص ساخت اجتماعی بررسی کرده است.12 همچنین تحقیقات جامعه شناسان نشان می دهد که ، بین طبقه اجتماعی و بیماری های روانی رابطه وجود دارد.13 "عده ای نیز با تأکید بر نقش محیط، سلامت روانی را در شرایط پیرامونی جستجو می کنند. برای مثالً "کولکا" معتقد است: «انطباق فرد با محیط می تواند به عنوان نتیجه ای از کنش متقابل بین خصوصیات فرد و محیط صورت گرفته باشد.14 “ به عقیده یونگ، فرآیند تفّرد یکی از عوامل مؤثر در سلامت روان است. تفّرد در ساده ترین شکل آن عبارت است از، تمیز تدریجی(من) یا خودآگاهی از ناخودآگاهی. طوری که فرد به تدریج بیشتر و بیشتر از انگیزه های منشعب شده از ناخودآگاه جمعی، هوشیار و آگاه می شود.15 لونسیون وهمکارانش درسال1962سلامت روان را این گونه تعریف کرده اند: «سلامت روان عبارت است از: اینکه فرد احساسی نسبت به خود، دنیای اطراف، محل زندگی، اطرافیان، مخصوصاً با توجه به مسئولیتی که درمقابل دیگران دارد، چگونگی سازش وی با درآمد خود و شناخت موقعیت مکانی و زمانی خویشتن».16 در پژوهش خود شیوه های رویارویی متمرکز بر مسئله را در تقابل با شیوه های متمرکز بر هیجان و همچنین شیوه های تبیین برونی، ناپایدار و اختصاصی را در تقابل با شیوه های تبیین درونی و کلی و پایدار مورد بررسی قرار داده است. همچنین میزان و شدت ناراحتی نوجوانان را را با سلامت روانی مد نظر قرار داده است. میر صدوقی17 رابطه بین سبک های اسناد علّی و سلامت روانی و پیشرفت تحصیلی دانشجویان را بررسی کرده است. نتایج تحقیق نشانگر ارتباط مثبت بین مرکز کنترل در موقعیت موفقیت و سلامت روانی و ارتباط مثبت معنی دار بین کنترل پذیری در موفقیت و سلامت روانی است.

در بررسی وضعیت سلامت روانی، جسمانی، نقش عوامل فشارزای روانی، اجتماعی را مد نظر قرار داده داست. وی18 معتقد است: فشارهای روانی ناشی از زندگی مدرن و تغییرات سریع اجتماعی، سیاسی و اقتصادی تاثیرات عمده ای در افراد می گذارد.این تاثیرات در کشورهای در حال توسعه رو به فزون است. از سوی دیگر، دانش آموزان به عنوان منابع فکری و با ارزش جامعه از فشارهای روانی مصون نخواهند بود. نتایج برخی پژوهش ها هم حاکی از آن است که، «بین باروهای مذهبی و عمل به باروهای مذهبی رابطه مثبت وجود دارد و بالاخره، اینکه زنان بیش از مردان مذهب را باور داشته و به آن عمل می کنند».19 اکسلن و همکاران با انجام پژوهشی بر روی گروهی از دانشجویان سالم و گروهی، از بیمارانی که در جستجوی روان درمانی بودند, به بررسی نقش مذهب در کاهش افسردگی و پرهیز از خودکشی پرداختند. آنان متوجه شدند که اغلب شرکت کنندگان در این پژوهش، مذهب را منبع آرامش می دانند تا منبع فشار. آنان دریافتند افسردگی با احساس دوری از خدا و در بین دانشجویان با تعارض درون شخصی در حوزه های مذهبی مرتبط بود. با توجه به اینکه مذهب به عنوان یکی از عوامل مؤثر در میزان بهداشت روانی افراد می باشد, آن چه از این قبیل پژوهش ها به دست می آید، می تواند به عنوان راهکارهایی برای افزایش و ارتقای بهداشت روانی مورد استفاده قرار گیرد. از آن جا که، در جامعه ایران فرهنگ و مذهب ارتباط تنگاتنگی دارند و هم چنین افراد جامعه زمینه مذهبی مساعدی دارند، می توان گفت: راهکارهای فوق اثر مضاعفی بر سلامت روان افراد داشته باشد.20

پرسش های تحقیق

در این پژوهش، رابطه سلامت روانی دانشجویان با گرایش به اعمال مذهبی آنان بررسی شده است. این تحقیق در راستای این سؤال اصلی که آیا بین گرایش به اعمال مذهبی و سلامت روانی دانشجویان دانشگاه آزاد رابطه ای وجود دارد؟ و به منظور دستیابی به این هدف، تعیین ارتباط بین گرایش به اعمال مذهبی و سلامت روانی دانشجویان، انجام شده است. فرضیه های تحقیق عبارتند از:

1.بین سلامت روانی و گرایش به اعمال مذهبی دانشجویان همبستگی وجود دارد.

2. بین ابعاد سلامت روانی و گرایش به اعمال مذهبی دانشجویان همبستگی وجود دارد.

3. میزان سلامت روانی در بین دانشجویان مذکر و مونث متفاوت است.

4. میزان گرایش به اعمال مذهبی در بین دانشجویان مذکر و مونث متفاوت است.

روش تحقیق، ابزار گردآوری اطلاعات

این پژوهش با استفاده از روش همبستگی انجام شده است.

در این پژوهش، برای سنجش اختلال روانی، از پرسش نامه(90 (SCL، که دارای نه بعد و برای سنجش گرایش به اعمال مذهبی دانشجویان، از پرسش نامه محقق ساخته، که با 16 گویه طراحی گردیده، استفاده شده است.

روایی اعتبار

برای بررسی روایی پرسش نامه گرایش به اعمال مذهبی نیز از روش روائی محتوایی استفاده شده است. پایایی پرسش نامه سلامت روانی بر اساس ضریب آلفای کرونباخ برابر 95/ و پرسش نامه گرایش به اعمال مذهبی برابر 9/0 است.

جامعه نمونه آماری

جامعه آماری این تحقیق را کلیه دانشجویان دانشگاه آزاد واحد شبستر تشکیل می دهند که، در سال تحصیلی 88-1387به تحصیل اشتغال داشتند. نمونه آماری این پژوهش متشکل از 242 نفر از دانشجویان دانشگاه آزاد می باشد که به شیوه نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب شده اند.

یافته ها

متوسط میزان سلامت روانی دانشجویان در مقیاس از صفر تا 100، برابــر 65/46 با انحراف استانــدارد 58/14 به دست آمده است. حداقل این میزان در بین دانشجویان مورد مطالعه، 19/14 و حداکثر برابر91/85 می باشد. در مجموع، می توان گفت: میزان سلامت روانی دانشجویان مورد مطالعه، کمتر از حد متوسط می باشد. میانگین گرایش به اعمال مذهبی دانشجــویان مورد مطالعه برابر 25/59 با انحراف استاندارد 89/21 است. در مجموع، می توان گفت: میزان گرایش دانشجویان به اعمال مذهبی مــورد مطالعه در پژوهش حاضر درجه بالایی می باشد.

رابطه بین ابعــاد نه گانــه اختلالات روانی، با میـــزان گرایش به اعمال مذهبــی دانشجویان در جدول شماره یک نشان داده شــده است. همــة همبستگی ها معنی دار بـوده و بیانگر کاهش اختلالات روانـی (افزایش سلامت روانی)، به همراه شدت گرفتن گرایشات مذهبی در بین دانشجویان هستند. «اختلالات روانی اضطراب» بیشترین همبستگی(277/0-) را با اعمال مذهبی نشان می دهد؛ یعنی با افزایش گرایش دانشجویان به اعمال مذهبی، میزان اضطراب آنان کاهش پیدا می کند. اختلال روانی وسواس با ضریب همبستگی(26/0-) در رتبه دوم شدیدترین میزان همبستگی ها قرار دارد. "اختلالات روانی ترس مرضی" دارای کمترین میزان همبستگی(202/0-)، اما معنی دار است. ملاحظه می شود که، همبستگی های ابعاد نه گانه نسبتاً نزدیک به هم بوده و دارای تشابه زیادی هستند.

بین سلامت روانی و گرایش دانشجویان به اعمال مذهبی برابر 21/0= r همبستگی وجود دارد که، با توجه به سطح معنی داری 01/0=P فرضیه اصلی، که مهم ترین فرضیه نیز هست، پذیرفته و فرضیه صفر ردّ می شود. بنابراین، بین سلامت روانی و گرایش به اعمال مذهبی دانشجویان همبستگی مستقیم و معنی داری وجود دارد؛ یعنی هر چه میزان گرایش به اعمال مذهبی در دانشجویان بالاتر باشد، بر سلامت روانی آنان نیز افزوده می شود.

جدول شماره 1: همبستگی ابعاد نه گانه اختلالات روانی با میزان گرایش به اعمال مذهبی دانشجویان

جدول شماره3: مقایسه میانگین گرایش به اعمال مذهبی در بین دانشجویان دختر و پسر

بحث و نتیجه گیری

براساس نتایج به دست آمده، به طور متوسط میزان سلامت روانی در بین دانشجویان در حد 46 درصد است. این عدد بیانگر آن است که، دانشجویان از سلامت روانی کافی برخوردار نیستند. از این جهت نیاز به توجه کافی در این زمینه است. اما متوسط گرایش به اعمال مذهبی در بین دانشجویان نزدیک به میزان 60 درصد است. بنابراین، گرایش عمومی دانشجویان به اعمال مذهبی بالاتر از حد متوسط(50 درصد) است. بر اساس اطلاعات حاصل از آزمون های آماری، گرایش به اعمال مذهبی در سلامت روانی دانشجویان تأثیر دارد. میزان ضریب همبستگی برابر(21/0) است. با افزایش گرایش به اعمال مذهبی، میزان سلامت روانی دانشجویان نیز افزایش می یابد. اگر چه قدر مطلق همبستگی خیلی قابل توجه نیست، اما وجود رابطه آن هم با احتمال معنی داری بالای 99% ، حاکی از اهمیت ارتباط گرایش به اعمال مذهبی بر سلامت روانی در بین دانشجویان است. همبستگی ابعاد نه گانه مربوط به سلامت روانی، نظیر افسردگی، اضطراب و... با گرایش به اعتقادات مذهبی تقریباً بسیار نزدیک به هم بوده و در این مورد، مشابهت های زیادی وجود دارد. با درنظر گرفتن نتایج بدست آمده، آیة «الا بذکر الله تطمئن القلوب» قرآن در این مورد مصداق عینی دارد. علاوه بر آن، این یافته با نظرات دانشمندان دیگری از جمله ویلیام جیمز نیز مطابقت دارد. وی چنین می گوید: ایمان و دینداری بدون شک مؤثر ترین درمان اضطراب و اختلال ناراحتی است؛ نیرویی است که باید جهت کمک به انسان در زندگی وجود داشته باشد. وی معتقد است: قدرتی که دین برای تحمّل مصایب به انسان می دهد، هرگز از عهده اخلاق برنمی آید؛ زیرا شور و حرارتی که با اعتقاد به دین در انسان حاصل می شود، هرگز از عهده اخلاق برنمی آید.21 در این بررسی، رابطه بعد اختلال وسواسی با گرایش به اعمال مذهبی برابر (260/0) است. در واقع، قدرت تحمل مصائبی که جیمز از آن صحبت می کند. بر اساس یافته ها، می تواند همان توجه درونی و بیرونی به اعمال مذهبی باشد. در تعالیم اسلامی، اولین گام و نشانه سلامت روحی و روانی ایمان به خدا، دینداری و آگاهی از آموزه های دینی است؛ زیرا دین به زندگی بشر معنا می بخشد و او را در کنار خوشی ها و شیرینی ها، رنج ها و شکست ها، از دست دادن ها و ناکامی ها، تنها نمی گذارد. این رنج ها، خوشی ها، نعمت ها و نقمت ها را برای امتحان و آزمودن انسان تبیین می نماید.

شکی نیست که توفیق در زندگی به رشد کامل هریک از فعالیت های فیزیولوژیکی، عقلی، روانی و معنوی بستگی دارد. نتیجه اینکه، گرایشات مذهبی قوی، سبب می شوند افراد کمتر در معرض فشار ها و اختلالات روانی قرار گیرند و میزان ابتلای آنان به اختلالات روان شناختی را کاهش می دهد. در همین راستا گروهی از محققان، ارتباط بین«افسردگی و مذهبی بودن» را مورد بررسی قرار دادند. در این بررسی ها میزان مذهبی بودن بر اساس عواملی مانند حضور در مراسم مذهبی، گزارش شخصی افراد از باور های دینی خود و سؤالاتی نظیر این که، «تا چه حد خداوند را منشأ راحتی و آرامش می دانسته اند»، مورد سنجش قرار گرفته است. نتایج نشان داد، بیمارانی که باور های دینی قویتری داشتند و اعمال مذهبی را انجام می دادند، کمتر دچار افسردگی بودند.22 در این بررسی نیز رابطه گرایش به اعمال مذهبی با بعد افسردگی برابر(22/0-) است. ملاحظه می شود که، با افزایش گرایش به اعمال مذهبی، از شدت اختلال افسردگی(با توجه به علامت منفی ضریب همبستگی) کاسته می شود و بر درجه سلامت روانی آنان افزوده می شود. رابطه مذکور در بین دو گروه دانشجویان پسر و دختر یکسان نیست؛ رابطه مذکور در بین پسران از شدت بیشتری برخوردار است. این امر، به نوبه خود، حائز اهمیت خاصی است. در تفسیر تفاوت مذکور می توان به این نکته اشاره نمود که، سلامت روانی دانشجویان پسر بیش از دانشجویان دختر، تحت تأثیر گرایش آنان به اعمال مذهبی است. پس می توان انتظار داشت که، دانشگاه ها ضمن توجه هر چه بیشتر به حفظ رابطه در گروه پسران، به تقویت ارتباط این دو متغیر در بین دانشجویان دختر نیز اهتمام کافی داشته باشند. با توجه به نتایج بدست آمده از این تحقیق، پیشنهادات می شود، در راستای حل و یا کاهش مسائل و مشکلات مربوط به سلامت روانی، متغیر"گرایش به اعمال مذهبی" مورد توجه قرار گرفته و همچنین ارتباط این متغیر با سایر عوامل مرتبط نیز مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد. بر این اساس، لازم است به این جنبه از وجود آدمی، به خصوص در مورد کودکان و نوجوانان، توجه ویژه ای مبذول گردد تا حسّ دینی آنان شکوفا شود؛ زیرا الگوپذیری و شکل گیری شخصیت در انسان از همان دوران کودکی و نوجوانی صورت می گیرد. علاوه بر آن، در سازمان های اجتماعی و نهادهای علمی نیز می توان با توجه بیشتر به جنبه های اعتقادی و نیز مراسم مذهبی، ضمن انجام هر چه بهتر فرائض و واجبات دینی، بر سلامت روانی جوان نیز افزود. از سوی دیگر، شاید یکی از برجسته ترین اقدامات ضروری در این زمینه، شناساندن اهمیت آموزه های مذهبی دین مبین اسلام در این رابطه از طریق برپایی نشست های علمی به جهانیان باشد.

منابع

ـ باقری یزدی، عباس. «بررسی همه گیر شناسی روانی در مناطق روستایی میبد یزد». اندیشه و رفتار، ش 1، تابستان، 1373، ص 42-32

ـ بیرو، آلن، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمة محمدباقر ساروخانی، تهران، کیهان، 1375، ص 312.

ـ توسلی، غلامعباس، نظریه های جامعه شناسی، تهران، سمت. 1368، ص 130-128.

ـ جیمز، ویلیام، دین و روان، ترجمه مهدی قائنی، تهران، انقلاب اسلامی، 1372. ص 47.

ـ حسینی نسب، سیدداوود، فرهنگ تعلیم و تربیت، تبریز، احرار، 1375، ص 571.

ـ حناسابزاده, مریم، «نقش مذهب و روان درمانی مذهبی در درمان بیماری های روانی»، افق بینا، ش 18، شهریور و آبان، 1384، ص 35-32

ـ خلیق رضوی، زهره، بررسی نقش عوامل فشارزای روانی، اجتماعی در وضعیت سلامت روانی و جسمانی دختران مقطع متوسطه مناطق 12و 15 تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد. 1379، ص 98.

ـ سادوک، ب و سادوک، چکیده روان پزشکی بالینی، ترجمة نصرت الله پورافکاری، تهران. آزاده، 1380، ص 281.

ـ شیخ عبّاس قمی، مفاتیح الجنان، فرازی از دعای کمیل.

ـ شولتز، دو شولتز، س، نظریه شخصیت، ترجمة یحیی سیدمحمودی، تهران. نشر هما، 1379.

ـ صفورایی, محمد مهدی و سلیمان قاسمی، سلامت روان در پرتو التزام به آموزه های دینی، آرامش در ساحل ایمان، روزنامه قدس، یکشنبه اول مرداد 1385. ص1

ـ کافی، موسی، بررسی شیوه های رویارویی با تنیدگی روانی (استرس) و ارتباط آن با سلامت روانی در نوجوانان مدارس عادی و خاص شهر تهران،به راهنمایی مصطفی حمدیه، تهران. دانشگاه تربیت مدرس، 1375، ص 133- 131

ـ گاچل، رابرت و دیگران، زمینه روان شناسی تندیسی، ترجمه غلامرضا قوی نژاد، مشهد، آستان قدس رضوی، 1377، ص 239.

ـ گنجی، حمزه، روان شناسی عمومی، تهران، ساوالان، 1384، ص 34.

ـ محمد حسن، نسابه، نقش باورها و عقاید مذهبی در سلامت روان, پایان نامه کارشنناسی ارشد. شیراز. دانشگاه شیراز، 1384. Irandoc. Serial no:05040449

ـ معظمی، بهمن، 1388، نقش توبه، توکل و دعا در سلامت روان، پایگاه مذهبی اعتقادی ساقی، 1388. س 1

ـ مهدی پور. فاطمه، بررسی رابطه مذهب و بهداشت روانی در بین کلیه دانشجویان منطقه هشت دانشگاه آزاد اسلامی، آفرینش، روزنامه صبح ایران. پنجشنبه 2/8/87.

ـ میرصدوقی، سیدحسین،بررسی ارتباط بین سبک های اسناد علی، سلامت روانی و پیشرفت تحصیلی دانشجویان ، به راهنمایی فتحی آذر 1378. 00652667 : irandoc. Serial no

ـ میلانی فر، بهروز، بهداشت روان، تهران، قومس، چ سوم. 1373.

-Chadwick, Jones, j. k, Brain, Environment and social psychology, University Park Prees (Baltimore), 1979, P.211.

-Clinard, Marshall Barron, Anomeie and Deviant Behavior. A discussion and critiqe, The free Press. New York, 1971, P. 324.

-Edward, m, W.T, Social Psychology: Theories and discussion, Longman Group Ltd, 1974, P.171-178.

-Kulka, Richard Alan, Person Environment Fit the High school, A validation Study, The University of Michigan, 1975, P.552

-Rose, A. M, Mental Health and Mental Disorder: A sociological approach, U.K. London. Brad Ford, 1954, P.626-650.

-Yinger, j .Milton, Toward a Field Theory of Behavior personality and social Structure, Mc-Graw Hill, 1965 , P.179.

* عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی شبستر. دریافت: 5/9/88 ـ پذیرش: 29/11/88.

majid_2962000@yahoo.com

1. بهمن معظمی، نقش توبه، توکل و دعا در سلامت روان، ص 1.

2. محمد مهدی صفورایی و سلیمان قاسمی، سلامت روان در پرتو التزام به آموزه های دینی، آرامش در ساحل ایمان، ص1.

3. نهج البلاغه، ترجمه محمّد دشتی، ص 683.

4. جیمز، ویلیام، دین و روان، ترجمه مهدی قائنی، ص 47.

5. شیخ عبّاس قمی، مفاتیح.

6. آلن بیرو، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمة محمدباقر ساروخانی، 1375. ص 321.

7. توسلی، غلامعباس، نظریه های جامعه شناسی، ص 130-128.

8. گنجی، حمزه، روان شناسی عمومی، ص 34.

9. Edwards, m, W. T, Social Psychology: Theories and discussion, P.171-178

10Yinger, j .Milton, Toward a Field Theory of Behavior: personality and social Structure. Mc-Graw Hill. P.179

11. Chadwick, Jones, j. k, Brain, Environment and social psychology, 211

12. Clinard, Marshall Barron, Anomeie and Deviant Behavior. A discussion and critiqe. The free Press, P.324

13. Rose, A. M, Mental Health and Mental Disorder: A sociological approach, , P.626- 650

14. Kulka, Richard Alan, Person Environment Fit the High school. A validation Study, P.552.

15. دو شولتز، س شولتز، نظریه شخصیت، ترجمة یحیی سیدمحمودی، ص 177.

16. بهروز میلانی فر، بهداشت روان، ص 5.

17. 1378. 00652667 : irandoc.sn.

18. زهره خلیق رضوی، بررسی نقش عوامل فشارزای روانی، اجتماعی در وضعیت سلامت روانی و جسمانی دختران مقطع متوسطه مناطق 12و 15 تهران، پایان نامه کارشناسی ارشد، ص 98.

19. نسابه محمدحسن، نقش باورها و عقاید مذهبی در سلامت روان, پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شیراز، 1384. Irandoc. Serial no:05040449

20. فاطمه مهدی پور، «بررسی رابطه مذهب و بهداشت روانی در بین کلیه دانشجویان منطقه هشت...»، آفرینش، پنجشنبه 2/8/87، ص 1.

21. ویلیام جیمز، دین و روان، ترجمه مهدی قائنی، ص 47.

22. مریم حناسابزاده, «نقش مذهب و روان درمانی مذهبی در درمان بیماری های روانی»، افق بینا، ش 18، ص 35-32.