روان شناسی و دين

چکیده

هدف از پژوهش بررسی رابطه بین دینداری با اختلالات روانی دانشجویان دانشگاه آزاد خرم آباد می باشد. نمونه تحقیق 179 نفر از دانشجویان می باشد که با روش نمونه گیری تصادفی طبقه ای انتخاب شدند. ابزارهای تحقیق مورد استفاده در این پژوهش پرسشنامه های دینداری235 و سلامت روانی236 می باشد.

روشهای آماری همبستگی و رگرسیون چندگانه برای بررسی ارتباط بین متغیرهای پیش بینی و ملاک مورد استفاده قرار گرفتند. نتایج نشان دادند که روابط معنی داری بین دینداری و اختلالات روانی وجود دارد.

علاوه بر آن نتایج تحلیل رگرسیون چندگانه نشان دادند که بعد اعتقادی و مناسکی دینداری بیشترین نقش را در تعیین اختلالات روانی برخوردارند.

کلید واژه ها: دینداری،اختلالات روانی، سلامت روانی، دانشجویان.

مقدمه

پژوهش حاضر به منظور بررسی رابطه بین نگرش مذهبی و سلامت روانی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم آباد انجام گرفته است. اصولا توجه به نقش عوامل دینی در بهداشت روان به هزاران سال پیش برمی گردد. در قرن نوزدهم، مطالعات تجربی درباره ارتباط بین عوامل دینی و بهداشت روان به تدریج رشد یافت. اواخر قرن نوزدهم دورکهایم237 یکی از بنیانگذاران جامعه شناسی نوین یادآوری کرد که میزان خودکشی بر اثر وابستگی مذهبی متفاوت است. سر ویلیام اوسلر،238 بنیانگذار کاردیولوژی (تخصص قلب)، درباره نیروی ایمان و اعتقاد به خدا در مراقبت های پزشکی بیماران مطرح کرده که ایمان بیماران را به عنوان عامل شفابخش، در معالجه، به کار ببرند.239 همچنین به گفته فرانکل،240 یک احساس مذهبی عمیق و ریشه دار در اعماق ضمیر همه انسان ها وجود دارد.

تحقیقات نشان می دهند که مذهب می تواند در ایجاد احساس امید، احساس صمیمیت با دیگران، آرامش هیجانی، فرصت شکوفایی، احساس راحتی، مهار تکانه ها، نزدیکی به خدا، و کمک به حل مشکل مؤثر می باشد.241 دین موجب امیدواری می شود و خوش بینی را افزایش می دهد.242 دین نوعی احساس فراطبیعی به شخص می دهد که بی تردید تأثیر روان شناختی دارد.243

بررسی های علمی نشان می دهند، هرچه میزان معنویت و دینداری افراد زیادتر باشد، مصونیت بیشتری از بیماری های روانی و انحرافات رفتاری پیدا می کنند. اسپیلکا و همکارانش، با بهره گیری از پژوهش های روان، به تأثیر مثبت دین بر سلامت روان و اخلاق پرداخته اند. باورها و رفتارهایی از قبیل توکل به خدا، صبر، دعا، زیارت و غیره می تواند با ایجاد امید و نگرش های مثبت باعث شوند فرد آرامش درونی یابد.244 یونگ مطرح می کند که «کاملاً متقاعد شده ام که اعتقادات و مناسک دینی، دست کم از لحاظ بهداشت روانی اهمیت خارق العاده ای دارند».245 آرگیل معتقدات که دین به پیروان خود سلامت جسمانی و روانی اعطا می کند و با شفا دادن آلام روحی ارتباط دارد. افراد متدین در جامعه مدرن امروزی، نسبت به سایر افراد سالم ترند؛ زیرا رفتار سالمی را در پیش می گیرند. همچنین بهداشت روانی با تدین ذاتی و درونی فرد ارتباط دارد.246

ایدلر با مطالعه 2811 نفر سالمند دریافت که میزان افسردگی در مردان و زنانی که به کلیسا می رفتند به مردانی که عبادت شخصی می کردند، کاهش یافت.247 کویینینگ و همکاران مطرح کردند افرادی که همیشه از مقابله های مذهبی استفاده می کردند، از افرادی که کمتر یا گاهی از این مقابله ها استفاده می کردند، در 9 شاخص از 12 شاخص سلامت روانی، نمرات بالاتری کسب کردند248. لیندنتال، نشان دادند افرادی که به اعتقادات مذهبی پایبند بودند، نسبت به کسانی که به این اعتقادات پایبند نبودند، اضطراب و ناراحتی های روانی بسیار کمتری را تجربه می کردند.249 علاوه بر این، در مطالعاتی دربارة رابطه بین مذهب و قدرت مقابله با سرطان،250 رابطه مثبت مذهب با سلامت روانی و جسمانی در سالمندان نشان داده شده است.251

علاوه بر این، از میان تحقیقات دیگری که حاکی از تأثیر مثبت دینداری در سلامت روانی هستند، می توان به نس و وینتروب،252 براون253 و همکاران، برگین و همکاران، لوین و مارکیدز،254 ویلیامز255 و همکاران، هانس برگر،256 هاندال257 و همکاران، پولوما و پندلتون258 اشاره داشت.259 این پژوهش ها که اثر مثبت مذهب و دینداری در سلامت روان، کاهش ناراحتی و آشفتگی را گزارش داده اند، از وجود رابطه مثبت بین دینداری و سلامت روانی حمایت نمودند. با توجه به این یافته ها، هدف پژوهش حاضر تعیین رابطه بین نگرش مذهبی با اختلالات روانی در دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم آباد است. از جمله اهداف دیگر پژوهش، تعیین این که کدام یک از ابعاد نگرش مذهبی نقش بیشتری در تبیین سلامت روانی دارند.

فرضیات تحقیق

1. بین نگرش مذهبی با عدم سلامت روانی و حیطه های آن رابطه منفی وجود دارد.

2. بین بعد اعتقادی نگرش مذهبی با عدم سلامت روانی کلی رابطه منفی وجود دارد.

3. بین بعد عاطفی نگرش مذهبی با عدم سلامت روانی کلی رابطه منفی وجود دارد.

4. بین بعد پیامدی نگرش مذهبی با عدم سلامت روانی کلی رابطه منفی وجود دارد.

5. بین بعد مناسکی نگرش با عدم سلامت روانی کلی رابطه منفی وجود دارد.

جامعه و نمونه آماری، و روش نمونه گیری

جامعه آماری تحقیق حاضر کلیه دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم آباد می باشند. در این پژوهش برای انتخاب نمونه، از روش نمونه گیری طبقه ای استفاده شده است. به این مبنا که تمام دانشجویان برحسب رشته تحصیلی به سه رشته: کلی علوم انسانی (104 نفر)، علوم پایه (46 نفر) و مهندسی (29 نفر) طبقه بندی شده و از میان این طبقات، برحسب تعداد دانشجویان هر طبقه آزمودنی ها انتخاب گردیده اند. بر این اساس، تعداد کل نمونه انتخابی 179 نفر است.

روش تحقیق

طرح تحقیق در پژوهش حاضر، توصیفی از نوع هبستگی است. از آنجا که محقق متغیرهای پژوهش را مورد دستکاری قرار نمی دهد، بنابراین مناسب ترین طرح، نوع همبستگی می باشد. در این پژوهش، ابتدا نمونة تحقیق با روش نمونه گیری تصادفی طبقه ای انتخاب گردیده اند. بعد از آن، آزمودنی با استفاده از دعوت نامه ای جهت تکمیل پرسش نامه تحقیق دعوت به عمل آمد و داده ها با نرم افزار کامپیوتری SPSS مورد تجزیه قرار گرفتند.

ابزار پژوهش

1. پرسش نامه سنجه دینداری مسلمانان

این پرسش نامه توسط سراج زاده260 و براساس مدل گلاک و ستارک261 با اسلام و بویژه اسلام شیعی تطبیق داده و متناسب شده است. این پرسش نامه شامل 26 سؤال است و 4 بعد دینداری را می سنجد که به ترتیب عبارتند از: 1) بعد اعتقادی یا باورهای دینی، 2) بعد عواطف دینی، 3)بعد پیامدی یا آثار دینی، 4)بعد مناسکی یا اعمال دینی. کلیه عبارات پرسش نامه، سؤالات نگرشی بوده و در طول یک طیف پنج قسمتی از نوع لیکرت ارزش گذاری شده اند: (1) کاملاً مخالف (2) مخالف (3) بی نظر (4) موافق (5) کاملاً موافق. فقط عبارات معرف بعد عملی دین، سؤالات مربوط به رفتار واقعی اند.

لازم به یادآوری است که، رابطه بین بُعد اعمال دینی و ارزیابی از خود قوی تر از بقیه ابعاد بود (62/0)، در حالی که بُعد باورهای دینی، ضعیف ترین رابطه را با ارزیابی از خود داشت (42/0). ارزیابی از خود سنجه ای ذهنی است که به تصور پاسخگو از معیارهای دیندار بودن بستگی دارد. با این حال، وجود رابطه ای قوی تا متوسط بین ارزیابی افراد از میزان دینداری خود و نمره آنان در مقیاسی که بر طبق مدل گلاک و ستارک ساخته شده بود را می توان نشان روایی مقیاس دینداری دانست.262 در تحقیق شریفی،263 اعتبار این آزمون از طریق همبسته کردن نمرات این آزمون با آزمون نگرش سنج مذهبی خدایاری فرد264 محاسبه شد. ضریب اعتبار محاسبه شده برابر بوده است با 45/0 که در سطح 0001/P< معنی دار است.

ضرایب آلفای استاندارد چهار مقیاس مربوط به چهار بُعد دینداری بین 87/0 تا 92/0 نوسان داشتند، به استثنای بُعد عواطف دینی، که ضریب آلفای آن 56/0 بود. سراج زاده، به منظور بررسی مقدماتی پایایی پرسش نامه از روش آلفای کرونباخ و روش بازآزمایی (با فاصله دو هفته) بر روی نمونه ای از دانش آموزان استفاده کرد. ضریب آلفای استاندارد شده 63/0 و ضریب همبستگی نمرات نوبت اول و دوم 80/0 بوده است. در اجرای نهایی پرسش نامه، آلفای ابعاد مختلف دینداری بین 72/0 تا 83/0 بدست آمد. همچنین آلفای سنجه کلی دینداری، که براساس نمره پاسخگویان در چهار بعد فرعی دینداری محاسبه شد، 83/0 بود.265 ضریب اعتبار ابعاد این آزمون، از طریف محاسبه آلفای کرانباخ، در پژوهش شریفی266 به ترتیب زیر است: بُعد اعتقادی ( 62/0= α)، بُعد عاطفی (56/0= α)، بُعد پیامدی (66/0= α)، بُعد مناسکی (79/0=α) و اعتبار کل (78/0= α).

2. آزمون SCL90267

این آزمون شامل 90 سؤال برای ارزشیابی علائم روانی است که به وسیله آزمودنی گزارش می گردد. اولین بار برای نشان دادن جنبه های روان شناختی بیماران جسمی و روانی طرح ریزی گردیده است. فرم اولیه آزمون، توسط دراگوتیس، لیپمن و کووی268 معرفی شد. براساس تجربیات بالینی و تجزیه و تحلیل های روان سنجی از آن، مورد تجدید نظر قرار گرفته و فرم نهایی آن تهیه گردید.269

پاسخ های ارائه شده به هر یک از مواد آزمون، در یک مقیاس پنج درجه ای از میزان ناراحتی از «هیچ» تا به «شدت» مشخص می گردد. 90 مادة این آزمون 9 بُعد مختلف شامل: شکایات جسمی، وسواس و اجبار، حساسیت در روابط متقابل، افسردگی، اضطراب، پرخاشگری، ترس مرضی، افکار پارنوئیدی و روان پریشی را در بر می گیرد. نمره گذاری و تفسیر آزمون براساس سه شاخص ضریب کلی علائم مرضی، معیار ضریب ناراحتی و جمع علائم مرضی به دست می آید. مدت زمان لازم برای اجرا حدود 12 الی 15 دقیقه بوده، ولی افراد ممکن است آن را در 30 دقیقه یا بیشتر تکمیل کنند. آزمون مذکور حالات فرد را یک هفته قبل تا زمان حال مورد ارزیابی قرار می دهد. این زمانی است که فرد برای پاسخ دادن به آن زمان رجوع می کند، بدیهی است که این آزمون برای بیماران سایکوتیک، افراد دچار ضایعات عضوی مغز و عقب مانده های ذهنی قابل اجرا نیست و معتبر نخواهد بود.

سنجش پایایی ابعاد 9 گانه این آزمون، به دو روش صورت گرفته است. این دو روش عبارتند از: محاسبه پایایی درونی و پایایی به روش آزمون مجدد. برای محاسبه ثبات درونی آزمون، که بر روی 219 نفر داوطلب در ایالات متحده جهت سنجش ثبات و یکنواختی سئوالات انجام گردید، از ضریب آلفا و کودر ریچاردسون (20) استفاده شد. نتایج تعداد ضرایب به دست آمده برای 9 بُعد کاملاً رضایت بخش بوده است.270

در ایران نیز قریشی راد ضرایب پایایی بالایی را برای این آزمون در بین جانبازان شاغل و غیرشاغل بدست آورده است که بالاترین این ضرایب از روش آلفای کرونبخ در بُعد افسردگی 93% و پایین ترین آن در بعد افکار پارانوئیدی 81% بوده است. همچنین به روش تنصیف بالاترین مقادیر در بعد پرخاشگری با 93% و پائین ترین آن در بعد افکار پارانوئیدی 80% گزارش شده است. در تحقیق حاضر نیز پایایی این آزمون از طریق محاسبه آلفای کرانباخ، 98/0محاسبه شد.271

یافته های تحقیق

الف. یافته های توصیفی

در جدول شماره یک، میانگین، انحراف معیار، حداقل و حداکثر نمره ابعاد نگرش مذهبی ارائه شده است.

جدول 1: شاخص­های توصیفی حیطه­های نگرش مذهبی

در جدول شماره 2، میانگین، انحراف معیار، حداقل و حداکثر نمره­ حیطه های عدم سلامت روانی ارائه شده است.

جدول 2: شاخص­های توصیفی حیطه­های عدم سلامت روانی

ب. یافته های مربوط به فرضیه ها

در جدول شماره 3، یافته های مربوط به ارتباط بین نگرش مذهبی با عدم سلامت روانی ارائه شده است.

جدول 3: ضرایب همبستگی بین نگرش مذهبی و عدم سلامت روانی

فرضیه شماره یک، بیانگر وجود رابطه منفی بین نگرش مذهبی کلی با اختلالات روانی کلی است. نتایج مندرج در جدول شماره 3 نشان می دهد که، ضریب همبستگی بین این دو متغیر برابر با 12/0- است که در سطح 05/0 معنادار است. بر این اساس، فرضیه شماره یک مورد تأیید قرار می گیرد. علاوه بر آن، نگرش مذهبی کلی با شکایات جسمانی، وسواس، اضطراب، پرخاشگری، ترس مرضی، افکار پارانوییدی و روان پریشی نیز رابطه معنی دار دارد.

فرضیه شماره دو، وجود رابطه منفی معنادار بین بعداعتقادی نگرش مذهبی و اختلالات روانی کلی را پیش بینی می کند. با استناد به نتایج موجود در جدول شماره 3، می توان مشاهده کرد ضریب همبستگی این دو متغیر 12/0- است که در سطح 05/0 معنادار است. معنادار بودن مقدار ضریب همبستگی بیانگر تأیید شدن فرضیه شماره 2 می باشد. علاوه بر آن، بُعد اعتقادی با بیشتر اختلالات روانی از جمله وسواس، پرخاشگری، ترس مرضی، افکار پارانوییدی و روان پریشی نیز رابطه منفی دارد. مقدار ضریب همبستگی درج شده در جدول شماره 3 برابر با 05/0 ـ است که به سطح معنی دار 05/0 نرسیده است. بر این اساس، فرضیه شماره 3 مورد تأیید قرار نمی گیرد. علاوه بر این، اکثر روابط بین بعد اعتقادی و اختلالات روانی نیز به سطح معنی دار نرسیده اند. این فرضیه ردّ می شود.

فرضیه شماره 4 در خصوص وجود رابطه منفی معنادار بین بعد پیامدی و اختلالات روانی کلی مورد تأیید قرار نگرفت، به دلیل اینکه ضریب همبستگی متغیر برابر با 07/0- است و به سطح معناداری مورد نظر نرسیده است. این فرضیه نیز رد می شود.

فرضیه شماره 5 احتمال وجود رابطه منفی معنادار بین بعد امساکی نگرش مذهبی و اختلالات کلی روانی را پیش بینی می کند. نتایج حاصل از روابط معنی دار (02/0 ،r_s =-0/14) بین دومتغیر می باشد. علاوه بر این، ضرایب اختلالات روانی با بعد امساکی معنادار می باشد.

جدول شماره 4: نتایج تحلیل رگرسیون چندگانه ابعاد نگرش مذهبی با اختلالات روانی

نتایج تحلیل رگرسیون چندگانه، که نتایج آن در جدول شماره 4 ارائه شده اند، نشان می دهد که بعد مناسکی بیشترین نقش را در تعیین واریانس اختلالات روانی کلی، شکایت جسمانی، اضطراب، افکار پارانوییدی و روان پریشی برخوردار است. همچنین بعد اعتقادی بیشترین نقش را در تبیین واریانس وسواس، پرخاشگری، و ترس مرضی برخوردار است.

نتیجه گیری

در این مقاله، رابطه بین اختلالات روانی با نگرش های مذهبی مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان داده اند که، از میان 5 فرضیه، 3 فرضیه مورد تأیید قرار گرفته اند. نگرش مذهبی کلی، بعد اعتقادی، و بعد مناسکی روابط معناداری با اختلالات روانی کلی و حیطه های آن دارند. به علاوه، شواهد به دست آمده حاکی از آن است که بُعد امساکی و اعتقادی نقش بیشتری در پیش بینی اختلالات روان شناختی ایفا می کنند.

نتایج به دست آمده با بسیاری از تحقیقات و پژوهش های مربوط در این زمینه هماهنگ است. نتایج حاصل با مطالعات نیومن و پارگامونت،272 سلیگمن،273 کارل و همکاران،274 اسپیلکا و همکاران،275 آرگیل276 و پژوهش های دیگر ذکر شده هماهنگ است. فرضیه شماره 3 وجود رابطه منفی معنادار بین بعد تجربی نگرش مذهبی و اختلالات روانی کلی را پیش بینی می کند.

بُعد اعتقادی یکی از مولفه های دینی است که می تواند نقش مهمی در تأمین سلامت روحی و روانی افراد داشته باشد. ایمان به خدا، آثار نیک فراوانی دارد، از جمله تولید بهجت و انبساط، نیکو ساختن روابط اجتماعی، کاهش و رفع ناراحتی های روحی و دنیوی.277 خداوند در قرآن کریم فرموده است: «اجابت کنید دعوت مرا و به من ایمان بیاورید تا رشد کنید».( بقره: 186) در اینجا، نتیجه ایمان به خدا و اجابت دعوت خداوند رشد، تکامل و دستیابی به سلامت روان است. انسانی که در این مسیر حرکت می کند، معیار ایده آل سلامت فکر را دارد.278 زندگی قاطعانه و هدفمند احساس شایستگی و توانایی به همراه می آورد؛ بدین معنا که فرد از تمام نیروی خود برای رسیدن به هدف های زندگی استفاده می کند و این دیدگاه تلاش را به دنبال دارد.279

بُعد رفتاری یا مناسکی به عنوان مجموعه ای از رفتارها و واکنش ها در سلامت روان و حفظ آن بسیار موثرند. اسلام به دلیل نقش و تاثیر اساسی رفتار در بهداشت روانی، اهمیت بسیاری به تصحیح رفتار و انطباق آن با اصول ساده و اسلامی می دهد و حتی انسان از راه شناخت صحیح تفکرات و باورهای سازنده را در خود شکل می دهد، بی شک، باید رفتار خود را به جهت آن باورها سوق دهد. قرآن کریم به روشن در بهداشت و سلامت روح را را بیان فرموده است: «هرکه به خداوند یگانه ایمان بیاورد و عمل صالح انجام دهد، نه ترسی در وی است و نه غمگین خواهد شد.» ( مائده: 69) بنسون،280 استاد دانشکده پزشکی هاروارد معتقد است که تکرار مکرر دعا و نیایش و تعمق روحی، می تواند سرچشمه تغییرات فیزیکی و روحی در بدن باشد و آرامش معنوی را بالا ببرد.281 اشخاص با انجام یک سری مناسک مانند دعا و نماز با یادآوری صفات خداوند، توانایی های پروردگار را مرور می کنند. همین تصویر مثبت از قدرت خداوند به انسان آرامش می بخشد.

غزالی در این مورد می گوید: «از این طریق، تمامی ترس ها از بین می روند و همه ناراحتی ها از آدم سترده می شود. آن گاه فرد با دعا کردن به یاد خدا می افتد، به یقین می رسد که رهایی از ناراحتی های درونی سهل و هموار است.»282 الکسیس کارل در این مورد گفته است: «نیایش کشش روح است به سوی کانون غیرمادی جهان، نیروزا و نشاط آور است.»283

یکی دیگر از نکاتی که رابطه بین نگرش های مذهبی و سلامت روانی را تبیین می کند، احساس امیدواری است. افراد مذهبی و با ایمان از رحمت بی پایان الهی ناامید نمی شوند. چنانچه خداوند می فرماید: «از رحمت بی پایان الهی ناامید نشوید»(زمر:53) یا «از رحمت خدا مأیوس نشوید؛ زیرا از عنایت و رحمت الهی مأیوس نمی شوند، مگر گروه کفر پیشگان»(یوسف: 87). امید نیروی زندگی پویا و چندبعدی است که به وسیله اطمینان و در عین حال، همراه با تردید، برای دست یابی به آینده خوب تعریف می کند.284 در تأیید این موضوع هوکر و همکاران285 نشان داده اند که خوش بینی و امیدواری رابطه معناداری با سلامت روانی دارند. علاوه بر این انجام اعمال مذهبی موجب ارتباط نزدیک فرد با خدای خود می شود. این احساس، سبب رضایت بیشتر از زندگی می شود و این موضوع می تواند همبستگی بین دینداری و سلامت عمومی را تبیین کند.

در مطالعه حاضر، روابط معناداری بین بُعد عاطفی و پیامدی نگرش مذهبی با اختلالات روانی مشاهده نگردید. این یافته ها نشان می دهند که داشتن رویکرد عاطفی به مذهب، بدون اعتقاد روانی و واقعی از قدرت کافی برای تاثیرگذاری بر سلامت روانی افراد برخوردار نیست. همچنین، رویارویی با مذهب به صرف توجه به پیامدها و آثار آن، نمی تواند توان افراد را برای ارتقای سلامت روحی و روانی فراهم نماید.

* عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خرم آباد. دریافت: 22/2/89 ـ پذیرش: 25/5/89

E-mial: z_bahrami1348@yahoo.com

235. ح. سراج زاده، «مقایسه تجربی سنجه های دینداری: دلالت های روش شناسانه کاربرد سه سنجه در یک جمعیت»، جامعه شناسی ایران، ش 8 ص.37-70.

236 «فاصله نسلی با تاکید بر وضعیت دینداری و ارزش های اجتماعی مطالعه موردی شهر دهدشت در سال 1382»، پژوهشی علوم انسانی دانشگاه اصفهان(2) 19، 1384، ص 21-40.

237. محمدرضا احمدی، «اثربخشی مناسک حج در سلامت روانی حجاج»، مطالعات اسلامی دین، ش 2، ص 47-73.

238.Osler

.239 همان.

240. Frankl, V.E, Man's Search for Meaning.

241. Newman, J. S & Pargamont, K. I, The Role of Religion in the Problem-Solving Process.Review of Religions, 31, 390-403.

242. Seligman, M. E, Authentic Happiness.

243. Bergin, A.E, Religiousness and Mental Health Reconsidered, Journal of Counseling Psychology, 34-48

244. Spilka, B. Hood, R.W. Hunsburger, B, The psychology of Religion. NY: Guilford Press.

245. Jung, C. G, Religion and Psychology.

246. Argyle, M, Psychology and Religion

247. دولتشاهی، ب. واعظی، ا، بررسی رابطه بین به کارگیری مقابله مذهبی و سلامت روانی. مجموعه مقالات اولین همایش نقش دین در بهداشت روان. ص 45.

.248 همان، ص 48.

249 . غباری بناب، ب، «باورهای مذهبی و اثرات آنها در بهداشت روان» اندیشه و رفتار، ش 4، ص 51.

250. Acklin, M.W, The Role of Religious and Values Coping with Cancer, Journal of Religion and Health, 22 (4), 22-31.

251. Backer, M.W, Trait Anxiety and Intrinsic Extrinsis Religiousness, Journal for the Scientific Study of Religion, 21, 73-82.

252.Ness & Wintrob

253.Brown

254.Levin & Markides

255.Williams

256.Hunsburger

257.Handal

258.Poloma & Pendelton

259. نوری قاسم آبادی، ر. بوالهری، ج.، بررسی مقدماتی اثر فشار اجتماعی بر گزارش افراد از نگرش مذهبی. مجموعه مقالات اولین همایش نقش دین در بهداشت روان، ص 54.

.260 همان، ص 42.

261. Glock & Stark

262. همان، ص 38.

263. طیبه شریفی، بررسی رابطه نگرش دینی با سلامت عمومی، افسردگی، اضطراب، پرخاشگری و شکیبایی در دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز، رساله­ی کارشناسی ارشد روان­شناسی عمومی، دانشگاه آزاد اسلامی اهواز، ص 63.

264. همان منبع. ص. 51.

265. سراج زاده، ح، «مقایسه تجربی سنجه های دینداری: دلالت های روش شناسانه کاربرد سه سنجه در یک جمعیت»، جامعه شناسی ایران، 8(4)، ص 37-70.

266 .طیبه شریفی، بررسی رابطه نگرش دینی با سلامت عمومی، افسردگی، اضطراب، پرخاشگری و شکیبایی در دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز، رساله­ی کارشناسی ارشد روان­شناسی عمومی، دانشگاه آزاد اسلامی اهواز، ص، 48.

267. Symptom Check List

.268 ربانی، ر، «فاصله نسلی با تأکید بر وضعیت دینداری و ارزش های اجتماعی مطالعه موردی شهر دهدشت در سال 1382»، علوم انسانی دانشگاه اصفهان(2) 19، ص 21-40.

269. همان، ص 32.

270 .سراج زاده، ح، «مقایسه تجربی سنجه های دینداری: دلالت های روش شناسانه کاربرد سه سنجه در یک جمعیت» جامعه شناسی ایران، 8(4):37-70.

271. قریشی راد، ف، «اعتباریابی مقیاس مقابله با موقعیت های استرس زای اندلر و پارکر»، علوم رفتاری، ش 1، ص 1-8.

272. Newman, J.S, Pargamont, K.I, The Role of Religion in the Problem-Solving Process, Review of Religions, 31, 390-403.

273. Seligman, M.E, Authentic Happiness.

274. Carle, E.T. Alex, H.S. Harris, D, Spirituality, Religion and Health.

275. Spilka, B. Hood, R.W. Hunsburger, B, The psychology of Religion.

276. Argyle, M, Psychology and Religion.

277 مرتضی مطهری، بیست گفتار. ص 107.

278. سید ابوالقاسم حسینی، «مفاهیم و بهداشت روانی». اول بهداشت روانی، ش 1، ص 33.

279. براندن، ن، انسان بدون خویشتن یا روانشناسی از خود بیگانگی، ترجمه مهدی هاشمی، ص 128.

280 .Benson

281. ربانی، ر،«فاصله نسلی با تاکید بر وضعیت دینداری و ارزشهای اجتماعی مطالعه موردی شهر دهدشت در سال 1382»، علوم انسانی، دانشگاه اصفهان(2) 19، ص 21-40.

282. قریشی راد، ف، «اعتباریابی مقیاس مقابله با موقعیت های استرس زای اندلر و پارکر»، علوم رفتاری، ش 1، ص 1-8.

283. غباری بناب، ب، «باورهای مذهبی و اثرات آن­ها در بهداشت روان»، اندیشه و رفتار، ش 4، ص 53.

284. روان محمدی، ف، بررسی ارتباط امید و موثر بودن در مقابله با بیماری ها، مجموعه مقالات اولین همایش نقش دین در بهداشت روان، ص 59.

285. قریشی راد، ف، »اعتباریابی مقیاس مقابله با موقعیت های استرس زای اندلر و پارکر». علوم رفتاری، ش 1، ص 1-8.