سال سوم، شماره دوم، تابستان 1389، ص 103 ـ 118

رابطه میزان انس با قرآن و الگوی مصرف
در میان کارکنان سازمان های دولتی شهرستان ارومیه

علی خادمی*

چکیده

هدف این پژوهش، بررسی رابطه میزان انس با قرآن و الگوی مصرف در میان کارکنان سازمان های دولتی شهرستان ارومیه است. به همین منظور، از جامع آماری 200 نفر به عنوانه نمونه ، انتخاب گردید و با استفاده از پرسش نامه محقق ساخته، میزان انس با قرآن و الگوی مصرف، سنجیده شد و داده های لازم گردآوری گردید. نتایج تحلیل آماری، با آزمون t نشان داد که : 1. بین میزان انس با قرآن در سطح بالا، و الگوی صحیح مصرف در ابعاد مصارف فردی و دولتی، رابطه معناداری وجود دارد. 2. افراد دارای انس قرآنی در سطح متوسط، به طور معناداری الگوی صحیح مصرف در ابعاد مصارف فردی دارند، ولی این رابطه در مصارف دولتی ضعیف است. 3. افراد دارای انس قرآنی در سطح پایین، به طور معناداری الگوی صحیح مصارف فردی و دولتی را رعایت نمی کنند. همچنین، بین کارکنان مرد و زن دارای انس قرآنی بالا و متوسط، از لحاظ بالاترین و پایین ترین الگوی مصرف تفاوت دیده شد. نتایج این تحقیق نشان می دهد که، ترویج آموزه های قرآنی در میان آنان و برخورداری کارکنان از درجه بالای انس با قرآن، در الگوی صحیح مصارف فردی و دولتی تأثیر قابل توجهی خواهد داشت.

کلید واژه ها: انس با قرآن، الگوی مصرف، مصارف فردی، مصارف دولتی، کارکنان سازمان های دولتی، شهرستان ارومیه.

مقدمه

با توجه به مرور ادبیات موجود دربارة انس با قرآن و الگوی مصرف، می توان رابطة این دو متغیر را از دو بُعد آسیب شناختی و اصلاح الگوی مصرف مورد توجه قرار داد. الگوی صحیح مصرف از جمله مقولاتی است که در فرهنگ اسلامی بسیار مورد تأکید قرار گرفته و آیات قرآن کریم و کلمات ائمه اطهار‰ نیز بیانگر اهمیت این مسئله است. در مقابلِ الگوی صحیح مصرف، الگوی نادرست و یا «اسراف» مطرح است. «اسراف» عبارت است از: بیهوده خرج کردن مال، حیف ومیل کردن مواد مورد نیاز زندگی و زیاده روی کردن در استفاده از بیت المال و همچنین به معنای بی توجهی به الگوی صحیح مصرف در امور مختلف زندگی است.286 محقق اردبیلی287 در ذیل آیة «... و لا تسرفوا» می نویسد: اسراف، با حرام نمودن حلال و حلال نمودن حرام و هر گونه تعدّی از حدود و احکام الهی تحقق می یابد. شیخ طوسی در یکی از فروع مربوط به زکات می نویسد: «هرگاه دهنة اسب انسان مزین به طلا یا نقره باشد، زکات آن لازم نیست و استفاده از آن حرام است؛ زیرا از مصادیق اسراف است».288 راغب اصفهانی289 تحقق اسراف را هم در اندازه مصرف مردم و هم در چگونگی آن دانسته و نقل می کند: «آن چه در غیر طاعت الهی خرج کنی، اسراف است اگرچه اندک باشد». از آن جایی که انسان موجودی تجاوزگر از حدود و تعدی کننده است، خداوند برای مدیریت رفتاری وی، به ویژه در مورد تصرفات هستی و جهان، قوانین و سنت هایی را به دو شکل تکوینی و تشریعی بیان کرده است. قوانین تکوینی، که از آن به قوانین طبیعی و جبری یاد می شود، خود به اشکال مختلف، بازدارنده انسان از تصرفات نادرست و نابجا در ابعاد هستی می باشد. با این همه، از آن جایی که هدف از آفرینش انسان به عنوان موجودی دارای اراده و اختیار و انتخاب، آن است که آدمی بتواند با آزادی کامل هدف خویش را یافته و از همه ظرفیت ها و امکانات برای تعالی و تکامل خود و سایر موجودات هستی استفاده کند، به وی این امکان داده شده تا بر خلاف سایر موجودات بتواند در همه چیز تصرف کند و آن را تغییر شکل و ماهیت داده، به کار گیرد. این گونه است که حیطه آزادی و تصرفات بشر فوق العاده بیش از سایر موجودات است. در این راستا، هرگونه الگوی رفتاری مصرف نادرست یا اسراف می تواند نه تنها سد راه تکامل و پیشرفت فردی شود، بلکه جامعه را با خطرات جدّی مواجه سازد.290 در مقابلِ اسراف، قناعت به عنوان یکی از ویژگی های افراد با ایمان و از امتیازات انسان های با فضیلت مطرح شده و یکی از مصادیق اخلاق عملی به حساب می آید. به گونه ای که قناعت موجب می شود رضایت خاطر و روحیه بالا نسبت به مقدرات عالم شکل بگیرد و فرد نسبت به موجود بودن به اندازه کفاف و حتی کمتر از آن راضی باشد. 291 درآیات قرآن کریم و کلمات ائمه اطهار‰ از اسراف به شدت نهى شده است؛ به گونه ای که درقرآن کریم چندین بار واژة اسراف با الفاظ گوناگون به کار رفته است. در نکوهش اسراف، تبذیر، ارزش و جایگاه میانه روی و الگوی صحیح بهره گیری از نعمت های الهی و قناعت، در آیات قرآنی و روایات اسلامی سخن فراوان به بیان آمده است: از جمله خداوند در قرآن می فرماید: «اسراف کاران از اصحاب آتش و همراهان آتش اند.»(غافر:43)؛ «و بدینسان گمراه کند خدا هر که را که فزونی خواه و شک آورنده است.»(غافر:34)؛ «اسراف نکنید، چرا که خداوند اسراف کنندگان را دوست نمی دارد.»(انعام:141)؛ «و این چنین جزا می دهیم به هر کس اسراف کند و به آیت های خداوند نگرود و برای او عذاب سخت و پاینده است.»(طه:127)؛ «خداوند مسرفان را دوست ندارد.»(اعراف: 31)؛ «از رفتار روسای مسرف ستمگر پیروی نکنید.»(شعرا:151)

ائمه اطهار‰ نیز مردم را به پرهیز از اسراف و در پیش گرفتن راه صحیح بهره گیری ازموهبت های الهی، بسیار سفارش و توصیه کرده اند. حضرت علی† بخشش و ترحم اسراف کار را مذموم و نکوهش کرده، می فرماید: زیاده روی و اسراف مکن؛ زیرا بخشش اسراف کار مورد ستایش نیست و تنگدستی او هم موردترحم واقع نمی شود» حضرت علی† همچنین می فرمایند: «آگاه باشید مال را در غیر مورد استحقاق صرف کردن، تبذیر و اسراف است. ممکن است این عمل انسان را (به ظاهر) در دنیا بلند مرتبه کند، اما مسلماً در آخرت پست و حقیر خواهد بود. در نظر توده مردم ممکن است سبب اکرام شود، اما در پیشگاه خداوند موجب سقوط مقام انسان می شود.»292

از اشارات و روایات قرآن کریم و ائمه اطهار‰ چنین بر می آید که «اسراف» و «تبذیر» همواره مورد نکوهش بوده و در ردیف یکی از ناپسندیده ترین کارها قرار دارد که هیچگاه انسان را به سمت سعادتمندی سوق نخواهد داد و در آخرت نیز عذابی دردناک به همراه دارد. 293 در مقابل، رعایت الگوی مصرف و قناعت مورد تحسین بوده است. امام علی† از قناعت به حیات طیبه تعبیر کرده اند294 و آن را پایدارترین عزت شمرده اند.295 به طور کلی، رعایت الگوی مصرف می تواند موجب سرفرازی فرد شده، او را بی نیاز و صاحب گنجی بی پایان نماید. در مقابل، عدم رعایت الگوی مصرف و قانع نبودن، موجب ذلّت و خواری انسان شده و او را همیشه در نگرانی قرار خواهد داد.296

عوامل مختلفی در الگوی صحیح مصرف دخالت دارند که می توان آنها را در سه دسته عوامل فردی، اجتماعی و خانوادگی بیان کرد. یکی از عوامل فردی، ویژگی های شخصیت است. شخصیت هر انسان ، همان چیزی است که رفتار او را شکل داده و جهت بخشیده، موجب پیش بینی رفتار فرد شده و تفاوت های فردی را به وجود می آورد. شخصیت یک مولفه چند عاملی است. عوامل وراثتی، زیستی، شناختی، محیطی و اجتماعی آن را شکل می دهند.297 مفاهیم و آموزه های قرآن در ابعاد گوناگون زندگی از جمله شکل گیری، رشد و تکامل شخصیت تأثیرگذار است. از همان دوران اولیه زندگی، انس با قرآن از طریق آموزش های رسمی و غیررسمی آغاز می شود و بسته به میزان انس با مفاهیم و معانی عمیق قرآن و به کارگیری آنها در زندگی عملی، میزانی از شخصیت دینی در فرد شکل می گیرد. تأثیرات قرآن درشخصیت انسان چندگانه است. از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد: الف. درمان دردهای درونی: « و از قرآن ، آنچه شفا و رحمت است، بــرای مؤمنان نازل کردیم.»(اسراء:82)؛ ب. نتیجة شخصیت قرآنی دانستن و فهمیدن است: «آنان که خدا را در حال ایستاده و نشسته و آن گاه که بر پهلو خوابیده اند، یاد می کنند و در اسرار آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند.»(آل عمران: 191)؛ ج. مسئولیت پذیری : «ای کسانی که ایمان آورده اید، خودتان و کسان خود را از آتشی که سوخت آن مردم و سنگ ها هستند حفظ کنید.»(تحریم:6)؛ د. روحیه برابری و برادری : «همانا مؤمنان برادران یک دیگر می باشند.»(نشر:9)؛ ه‍ . ایثار وفداکاری : «و آنها را بر خود مقدم می دارند، هر چند خودشان بسیار نیازمندباشند.»(حجرات:10)؛ و. اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط: «آنها کسانی هستند که هر گاه انفاق می کنند نه اسراف می کنند و نه سخت گیری، بلکه در میان این دو حد اعتدالی قرار دارند.»(فرقان: 67)؛ و ویژگی های مختلف دیگری چون پرهیز از تقلید کورکورانه و ترغیب به استقلال فکری، استواری و پایداری، ترغیب به بندگی خدا و رهایی از بندگی دیگران ، اعتقاد به مبدأ و معاد، فروتنی و تواضع، اعراض از لغو، پرداخت زکات، پاسداری از عفت، رعایت امانت مردم و امانت الهی، مراقبت بر نماز، خوف از مجازات الهی، عبادت شبانه، شرک ستیزی، توکل بر خدا و مبارزه با فساد به دنبال شخصیت قرآنی در فرد شکل می گیرد.298 قرآن سلامتی شخصیت انسان را مقدمة زندگی اخروی سعادتمندانه برشمرده است ، به گونه ای که می فرماید: «امّا کسی که در این جهان از دیدن چهرة حق نابینا بوده است ، در آخرت نیز نابینا و گمراه تر است.»(اسراء:72) انس با قرآن در سطوح مختلف، ویژگی های خاص خود را دارد. مثلاً آیا شما هر روز قرآن می خوانید، یا هر چند روز یا هر چند هفته یا هر چند ماه؟ تا چه اندازه در زندگی عملی خود به معانی قرآن توجه می کنید و زندگی قرآن وار دارید؟ مسلماً درجة انس با قرآن در افراد جامعه متفاوت است، همین امر می تواند به عنوان یک عامل فردی در مورد الگوی مصرف نقش ایفا نماید.

پیشینة بحث

تحقیقات گوناگون، آثار قرآن را در ابعاد زندگی فردی و اجتماعی بررسی کرده اند. باقری (1385) در تحقیقی با عنوان «پیش فرض ها، عناصر و زیر بنای روان شناسی و روان پزشکی مبتنی بر قرآن» به این نتیجه رسیده که بیش از نیمی از کلمات قرآن، به مباحث روان شناختی مربوط هستند و در چهار حوزة روان شناسی عمومی، رشد، اجتماعی و شخصیت تقسیم بندی می شوند. نتایج این تحقیق نشان می دهد که قرآن یکی از عوامل شکل گیری شخصیت انسان است.299

مهدوی راد و زرسازان (1385) در تحقیق خود با عنوان «روش تربیت انسان در سیرة انبیا از دیدگاه قرآن کریم»، به روش های الگوبرداری، موعظه، مهرورزی، محبت، عبرت آموزی، تشویق، تنبیه و مداومت در عمل در تربیت و شکل گیری شخصیت انسان از دیدگاه قرآن اشاره کرده اند.300 در یک بررسی با عنوان «بررسی رفتار مصرف کنندگان شهری ایران: با تاکید بر الگوی مصرفی»، محققان ضمن بررسی رفتار مصرف کنندگان شهری طی دوره 79-1359، نقش عادات مصرفی را در شکل گیری الگوی مصرف بررسی کرده اند. در تحلیل های پویای اقتصاد خرد اعتقادبر این است که رفتار مصرف کنندگان علاوه بر دو اثر جانشینی و درآمدی حاصل از تغییرقیمت، که در تحلیل های ایستا مطرح می شود، از عادات مصرفی (موسوم به اثر رفتاری)گذشته نیز متاثر می شود. اقلام مورد مطالعه از گروه مواد خوراکی و دخانی شاملِ آرد، رشته و نان، انواع گوشت، لبنیات و تخم مرغ، روغن ها و چربی ها، میوه وسبزی، خشکبار و حبوبات، قند و شکر و چای، چاشنی ها و نوشابه و دخانیات می باشد. نتایج حاصل از تفکیک اثر کل تغییر قیمت، حاکی از اهمیت بالا و تعیین کننده نقش اثر رفتاری در تغییرات مصرف کالاهای مورد مطالعه می باشد. بدین معنی که، علی رغم افزایش قیمت دراغلب گروه ها، مصرف کنندگان تمایل به حفظ عادات مصرفی گذشته دارند. پس از اثر رفتاری نیز به اهمیت دو اثر درآمدی و جانشینی قرار دارند.301

در تحقیقی با عنوان «بررسی تعرفه های آب شرب شهری و تأثیر آن بر الگوی مصرف آب مشترکان، مطالعه موردی: شهر نیشابور» تعرفه های موجود در بخش آب شرب و الگوی مصرف مربوط به جامعه آماری مشترکان در شهر نیشابور، طی سال های 1380 تا 1383 و برای شش دوره دو ماهه در هر سال بررسی شد. نتایج نشان می دهد که، متوسط سرانة مصرف 135 لیتر در شبانه روز بوده و این سرانه از دورة اول تا دوره سوم سیر صعودی، و از دوره چهارم تا دوره ششم سیر نزولی داشته است. همچنین بیشترین درصد مشترکان (35/70 درصد با 50 درصد کل مصرف)، مصرفی بین 5 تا 5/22 مترمکعب در ماه و کمترین درصد مشترکان (51/0 درصد با مصرف 85/6 درصد کل مصرف)، مصرفی بیش از 65 مترمکعب را به خود اختصاص داده اند. نتایج ترکیبی تعرفه ها و مقادیر مصرف آب شرب، نشان دهنده عدم تطابق بین الگوی مصرف جامعه آماری با الگوی مصرف پیشنهادی و تعرفه های وضع شده از سوی دولت است.302

با این پیشینة نظری و تحقیقاتی اشاره شده، این مقاله، به بررسی رابطه میزان انس با قرآن و الگوی صحیح مصرف در بین کارکنان دولت در شهرستان ارومیه پرداخته است.

روش

جامعه و نمونه تحقیق : جامعه مورد مطالعه در این تحقیق، کلیه کارکنان سازمان های دولتی ارومیه بودند. برای انتخاب نمونه با استفاده از شیوه نمونه گیری تصادفی تعداد 200 نفر از کارکنان مرد و زن(150 نفر مرد و 50 نفر زن) انتخاب گردیدند. بعد از انتخاب نمونه،. پرسش نامه محقق ساخته میزان انس با قرآن و الگوی رفتار مصرفی در اختیار کارکنان انتخاب شده قرار داده شد تا آنها را تکمیل نمایند.

ابزارهای اندازه گیری

پرسش نامه محقق ساخته، میزان انس با قرآن: با توجه به فقدان پرسش نامه در زمینه انس با قرآن، این پرسش نامه با 20 سئوال در ارتباط با میزان انس کارکنان با قرآن و آموزه های آن طراحی شده است. نحوة پاسخ دادن به سئوالات، به صورت پنج گزینه ( خیلی زیاد، زیاد، متوسط، کم، خیلی کم ) می باشد که از لحاظ نمره گذاری به صورت 1،2،3،4،5 یا بر عکس 5،4،3،2،1 با توجه به جهت سئوالات نمره گذاری شده اند. اعتبار سئوالات توسط 5 نفر از استادان متخصص، بعد از اعمال اصلاحات لازم، مورد تأیید قرار گرفت و پایایی پرسش نامه با استفاده از روش آلفای کرونباخ 85/0 محاسبه گردید.

پرسش نامه محقق ساخته الگوی مصرف: با توجه به فقدان پرسش نامه در زمینه الگوی مصرف،این پرسش نامه با 45 سؤال در ارتباط با الگوی مصرف کارکنان در ابعاد مصارف فردی شامل( مصارف خوراکی، بهداشتی، انرژی، مسکن، پوشش، رفاهی- تفریحی و تشریفات) و مصارف دولتی در محل کار طراحی شده است. نحوة پاسخ دادن به سئوالات به صورت سه گزینه می باشد که از لحاظ نمره گذاری به صورت 1،2،0 یا بر عکس0،2،1 با توجه به جهت سئوالات نمره گذاری شده اند. اعتبار سئوالات توسط 5 نفر از استادان متخصص، بعد از اعمال اصلاحات لازم، مورد تأیید قرار گرفت و پایایی پرسش نامه با استفاده از روش آلفای کرونباخ 79/0 محاسبه گردید.

نتایج

براساس گستره های این پژوهش، نتایج به شرح زیر ارائه شده است:

جدول شماره 1 : فراوانی و درصد میزان انس با قرآن در بین کارکنان

داده های جدول1 فراوانی و درصد میزان انس با قرآن را در میان کارکنان مرد و زن نشان می دهد. بر اساس داده های این جدول، میزان انس با قرآن در سطح بالا در میان کارکنان مرد 36 درصد و در بین کارکنان زن 32 درصد، میزان انس با قرآن در سطح متوسط، در میان کارکنان مرد 33/41 درصد و در بین کارکنان زن 50 درصد و میزان انس با قرآن در سطح پایین، در بین کارکنان مرد 66/26 درصد و در بین کارکنان زن 18 درصد می باشد.

جدول شماره 2 : شاخص های آماری متغیر میزان انس با قرآن در بین کارکنان

داده های جدول2 میانگین و انحراف استاندارد میزان انس با قرآن در میان کارکنان مرد و زن را نشان می دهد. بر اساس داده های این جدول، میانگین های کارکنان مرد و زن در هر سه گروه تقریباً برابر است.

جدول شماره 3 : میانگین الگوی مصارف فردی و دولتی کارکنان مرد با توجه به میزان انس با قرآن

داده های جدول3 میانگین حوزه های مختلف مصارف فردی و مصارف دولتی را در سه گروه از کارکنان مرد، با توجه به میزان انس با قرآن، نشان می دهد. بر اساس داده های این جدول، کارکنان مرد دارای سطح بالا و متوسط انس با قرآن، به ترتیب الگوی صحیح مصارف انرژی، پوشش، رفاهی-تفریحی، دولتی و تشریفاتی میانگین بالاتری دارند. همچنین، کارکنان مرد دارای سطح پایین انس با قرآن، به ترتیب الگوی مصارف انرژی، دولتی، مسکن و خوراکی میانگین پایین تری دارند.

جدول شماره 4: میانگین الگوی مصارف فردی و دولتی کارکنان زن با توجه به میزان انس با قرآن

داده های جدول4 میانگین حوزه های مختلف مصارف فردی و مصارف دولتی را در سه گروه از کارکنان زن، با توجه به میزان انس با قرآن، نشان می دهد. بر اساس داده های این جدول، کارکنان زن دارای سطح بالا و متوسطانس با قرآن، به ترتیب الگوی صحیح مصارف انرژی، خوراکی، دولتی، مسکن و بهداشتی میانگین بالاتری دارند. همچنین، کارکنان زن دارای سطح پایین انس با قرآن، به ترتیب الگوی مصارف دولتی، تشریفاتی، انرژی، پوشش و بهداشتی میانگین پایین تری دارند.

جدول شماره 5 : ضرایب همبستگی و ضرایب تعیین بین متغیرها

داده های جدول 5، ضرایب همبستگی و ضرایب تعیین را در بین میزان انس با قرآن در سطح بالا و متوسط با الگوی مصارف فردی( میانگین حوزه های مصارف فردی مدنظر است) و دولتی را نشان می دهد. طبق داده های این جدول، در کارکنان مرد و زن مأنوس با قرآن در سطح بالا و متوسط، حداقل 20 درصد و حداکثر 60 درصد الگوی صحیح مصارف فردی و دولتی، از میزان انس با قرآن نشات می گیرد. به عبارت دیگر، الگوی صحیح مصرف تا 60 درصد با انس با قرآن در سطح بالا عملی است.

جدول شماره 6 : مقایسه میانگین الگوی مصارف فردی و دولتی در کارکنان مرد دارای انس قرآنی سطح بالا و پایین با آزمون t

در جدول 6 میانگین الگوی مصارف فردی و دولتی، در کارکنان مرد دارای انس قرآنی سطح بالا و پایین، با آزمون t مستقل مورد مقایسه قرار گرفته اند. طبق نتایج به دست آمده، در همة حوزه های مصارف فردی، غیر از مصارف مسکن و نیز در مصارف دولتی، میزان t محاسبه شده از مقدار t جدول در سطح اطمینان 99 درصد بزرگتر است. از این رو، تفاوت بین میانگین ها معنادار است، یعنی بین میانگین کارکنان مرد دارای انس قرآنی سطح بالا و پایین از لحاظ مصارف فردی و دولتی تفاوت معنادار وجود دارد.

جدول شماره 7 : مقایسه میانگین الگوی مصارف فردی و دولتی در کارکنان زن دارای انس قرآنی سطح بالا و پایین با آزمون t

○ در جدول 7 میانگین الگوی مصارف فردی و دولتی، در کارکنان زن دارای انس قرآنی سطح بالا و پایین، با آزمون t مستقل مورد مقایسه قرار گرفته اند. طبق نتایج به دست آمده، در همة حوزه های مصارف فردی غیر از مصارف رفاهی- تفریحی و نیز در مصارف دولتی، میزان t محاسبه شده از مقدار t جدول در سطح اطمینان 99 درصد بزرگتر است. از این رو، تفاوت بین میانگین ها معنادار است؛ یعنی بین میانگین کارکنان زن دارای انس قرآنی سطح بالا و پایین از لحاظ مصارف فردی و دولتی تفاوت معنادار وجود دارد.

نتیجه گیری

هدف پ‍‍‍‍ژوهش حاضر «تعیین رابطه میزان انس با قرآن و الگوی مصرف در بین کارکنان سازمان های دولتی شهرستان ارومیه» بود. نتایج این پژوهش نشان داد که بین میزان انس با قرآن و الگوی مصرف در بین کارکنان سازمان های دولتی شهرستان ارومیه رابطه معنادار وجود دارد. نتایج این تحقیق همسو با نتایج تحقیقات قبلی از جمله نتایج باقری (1385)، مهدوی راد و زرسازان (1385)، صالح نیا و همکاران(1386)، بخشوده و فرج زاده(1383)، جلوداران(1388)، رحمتی(1388) و مهم تر از همه، همسو با مفاهیم و توصیه های قرآن کریم و ائمه اطهار‰ می باشد. از منظر «قرآن» انسان، جانشین خدا بر روی زمین و تنها موجودی است که ویژگی های خدایی، را داراست. سؤالی که باید بررسی شود این است که عامل بهره گیری از این ویژگی های خدایی بشر چیست و تا چه اندازه انسان ها از این ویژگی های خدایی خود استفاده می کنند؟ در بسیاری از کتاب های اخلاقی، خوگیری نفس انسان با صفات برجسته اخلاقی، نقطة آغازحرکت انسان به سمت کمال حقیقی آسمانی به شمار می رود مسئلة از جملة این صفات برجسته، می توان به رعایت الگوی مصرف، قناعت پذیری و قانع بودن به موهبت های خداوندی اشاره کرد.در آموزه های دینی ما، مسئلة قناعت و صرفه جویی، یک مسئله تاثیر گذار در جامعه محسوب می شود، به گونه ای که علمای اخلاق تاکید می کنند: سزاوار است مؤمن در امور مباح از جمله خواب، بیداری، حرف زدن و خوردن نیز اسراف نکند.303

تأکید قرآن بر عدم رفتارهای نادرست و نابهنجاری چون اسراف و تبذیر، به معنای تحریم طیبات و حلال نیست، بلکه بیان الگوی درست مصرف است. از این رو، خداوند تحریم حلال ها و یا تغییر در احکام الهی را نوعی تجاوز به حدود و قوانین الهی می شمرده، (مائده:87) اجازه نمی دهد که مؤمنان با حرام کردن امور پاکیزه و طیب بر خود، از مصرف درست چیزها خودداری ورزند.(اعراف:32) خداوند در آیة نخست سوره تحریم، پیامبر اکرم† را از حرام کردن چیزهای حلال و طیب بر خود، منع کرده تا به این وسیله اعلام کند که راه درست، در عدم مصرف کردن و ترک مصرف چیزی نیست، بلکه در مصرف درست و به جا مصرف کردن آن است. قرآن حتی زیاده روی و خروج از اعتدال در تصرفات اموال را به قصد احسان و انفاق منع می کند؛(اسرا،:29) زیرا آن چه هدف و مقصود اسلام از بیان احکام است، دست یابی همگانی به کمال است و اگر کسی اموال خویش را با تصرفی نادرست از دست بدهد، خود را در شرایطی قرار می دهد که ناتوان از رشد و تکامل خواهد شد. از این رو، قرآن از هرگونه تصرفی که آدمی را در تنگنا و سختی شدید قرار می دهد برحذر می دارد. هدف پیامبر و آموزه های وحیانی، حرام کردن خباثت هایی بوده است که برای انسان ضرر دارد و یا محدودسازی در تصرفاتی است که بیرون از دایره سود و نفع و طبیعت بشر است. از جمله این رفتارها می توان به تصرفات اسرافی و تبذیری و ریخت و پاش ها اشاره کرد که آثار و پیامدهای چنین اسراف هایی می تواند در سطح فردی و فرافردی مطرح شود. از این رو، قرآن با بیان بهترین الگوی مصرف، می کوشد تا مسیر انسان را روشن و تبیین نماید و از هرگونه افراط و تفریط باز دارد.304

شخصیت دینی در درون خود عاملی دارد که موجب هدایت او به سوی امور درست و سالم، از جمله رفتارهای مصرفی صحیح و الگوی درست بهره برداری از منابع و مواد می گردد. شخصیتی که تحت تأثیرتربیت های قرآنی قرار گرفته ، شخصیتی مسئولیت پذیر است که نه تنها در مقابل کج روی ،انحراف ، جهالت و فساد سکوت نکرده، بلکه در برابر حرکت جامعه وخانواده و نزدیکان خویش نیز، خود را مسئول می داند و برای هدایت دیگران ، خود را به زحمت می اندازد. در امور گوناگونی از جمله امور شخصی رفتارهای مصرفی باید دارای الگوی صحیح باشد تا کمال فرد و جامعه محقق شود. در غیر این صورت، کمال فردی و اجتماعی، جای خود را به نقص و کاستی فردی و اجتماعی خواهد داد و اسباب شکست را فراهم خواهد آورد.305 به عنوان مثال، از عدم رعایت الگوی مصرف، می توان به میزان روشن ماندن بدون استفاده رایانه ها اشاره کرد که با کمترین توجه و رعایت، قابل پیشگیری و تغییر است. تحقیقات نشان می دهند که رایانه های مورد استفاده در منازل، بین پنج تا 14 ساعت در شبانه روز روشن هستند(به طور متوسط 10 ساعت در روز). مصرف متوسط این رایانه ها در هرروز، بالغ بر سه تا چهار کیلووات ساعت برق است. بدین ترتیب، رایانه ها در یک ماه حدود 1000 کیلووات ساعت انرژی الکتریکی مصرف می کنند. حال چاپگر، اسکنر، اسپیکر وموارد دیگر را نیز به این رقم باید اضافه کرد.306 حال، می توان نقش رعایت الگوی مصرف را در صرفه جویی انرژی مشخص کرد. بی شک در شخصیت های مانوس با قرآن، رعایت چنین الگویی بیشتر و میزان صرفه جویی بالا می باشد. در الگوهای مصارف فردی شامل مصارف خوراکی، بهداشتی، انرژی، مسکن، پوشش، رفاهی- تفریحی و تشریفاتی و همچنین مصارف دولتی، دامنه ای از آزادی های وسیع در اختیار فرد است که عوامل بیرونی از جمله سهمیه بندی مواد مصرفی، بالا بردن قیمت مواد مصرفی، تبلیغات رسانه ای، کنترل ها و فشارهای سازمانی و اجتماعی و سایر روش های تشویق و تنبیهی تا حدی می توانند اثرگذار باشند. اگر عامل کنترل کننده درونی و شخصیتی وجود نداشته باشد، یا ضعیف باشد، رعایت الگوی مصرف در حد پایین خواهد بود. انسان و به مخصوص شخصیت مأنوس با قرآن، نسبت به ولی نعمت خود، فطرتاً شکرگزار است و نسبت به ولی نعمت خود احساسی خاص پیدا می کند که منشأ شکر و سپاس از او می گردد. در چنین شخصیتی، یکی از موارد شکرگزاری، استفاده درست و الگوی صحیح مصرف در نعمت های خداوند است تا جلوی خشم الهی گرفته شده و شکر آن به جا آورده شود.307

انسان در عصر حاضر، با وجود پیشرفت های شگرف در زمینه های صنعتی و فناوری، بیش از هر زمان دیگر به رعایت الگوی مصرف نیاز دارد. او نیاز دارد تا برای مقابله با مسائل و مشکلات زندگی فردی و اجتماعی خود، راه حل های مناسب و بدون هر گونه عارضة نا مطلوب پیدا کند. قرآن کریم که شفابخش مؤمنان است، با آیات نورانی خود، نگرش های سطحی و بدبینانه به جهان هستی و سرنوشت آدمی را متحول می سازد و توصیه می کند که انسان برای دستیابی به پیشرفت و آرامش، با بازسازی ضمیر ناهشیار خود، بر روی ویژگی های مثبت و موهبت های الهی که بی دریغ از جانب خداوند به او عطا می شود، توجه و تمرکز نموده و با رعایت الگوی مصرف و جلوگیری از اسراف و ریخت و پاش، زمینه خیر و برکت و سعادتمندی دنیا و آخرت خود را فراهم نماید.308

پرسش نامه انس با قرآن

1. در چه فاصله های زمانی به خواندن قرآن می پردازید؟-------------------------------------------------------------

2. در هنگام خواندن قرآن تا چه اندازه به معانی آن توجه می کنید؟--------------------------------------------------

3. تا چه اندازه به نوارها یا لوح های قرائت قرآن گوش می دهید؟------------------------------------------------------

4. تا چه اندازه مفاهیم و آموزه های قرآن را در زندگی عملی خود به کار می برید؟--------------------------------------

5. تا چه اندازه خواندن و توجه به قرآن جزو زندگی شما شده است؟--------------------------------------------------

6. تا چه اندازه بعد از خواندن قرآن یا گوش دادن به صوت قرآن احساس آرامش می کنید؟------------------------------

7. تا چه اندازه قرآن را به عنوان مشکل گشای زندگی خود می دانید؟-------------------------------------------------

8. تا چه اندازه قرآن بر زندگی خانوادگی شما اثرگذار است؟---------------------------------------------------------

9. تا چه اندازه قرآن را در امورات شغلی خود به کار می گیرید؟------------------------------------------------------

10. تا چه اندازه قرآن را در امورات اجتماعی خود به کار می گیرید؟--------------------------------------------------

11. تا چه اندازه در مشکلات به خواندن قرآن پناه می برید؟----------------------------------------------------------

12. اگر قرآن نخوانید تا چه اندازه از لحاظ درونی ناراحت می شوید؟--------------------------------------------------

13. فکر می کنید تا چه اندازه با قرآن مانوس شده اید؟--------------------------------------------------------------

14. اگر به طرف خطا یا گناهی کشیده شوید تا چه اندازه قرآن را به عنوان یک ناظر پیش روی خود می بینید؟----------

15. تا چه اندازه برای انس با قرآن برنامه دارید؟--------------------------------------------------------------------

16. تا چه اندازه احساس می کنید که قرآن و آموزه های آن جزیی از شخصیت شما شده است؟--------------------------

17. تا چه اندازه قرآن توانسته است تغییر دهنده رفتار و شخصیت شما باشد؟-----------------------------------------

18. تا چه اندازه به فرزندان و اطرافیان خود خواندن قرآن را توصیه کرده اید؟----------------------------------------

19. تا به حال چقدر قرآن را ختم کرده اید؟------------------------------------------------------------------------

20. در نشست ها و جلسات قرآنی تا چه اندازه شرکت می کنید؟-----------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

پرسش نامه الگوی مصرف

1. مقدار خورد و خوراک مصرفی شما نسبت به رهنمودهای بهداشتی و اسلامی تا چه اندازه است؟----------------------

2. آیا قبل از سیر شدن از خوردن دست می کشید؟------------------------------------------------------------------

3. آیا فرد پرخوری هستید؟---------------------------------------------------------------------------------------

4. خورد و خوراک شما تا چه اندازه با نیاز بدنتان همخوانی دارد؟----------------------------------------------------

5. آیا خوراکی هایی که مصرف می کنید به بدن شما آسیبی رسانده است؟--------------------------------------------

6. موقع حمام کردن تا چه اندازه آب مصرف می کنید؟---------------------------------------------------------------

7. برای تمیز نگه داشتن اتومبیل، محل کار و محل زندگی خود تا چه اندازه از مواد شوینده استفاده می کنید؟-----------

8. آیا بیش از حد نیاز دارو مصرف می کنید؟------------------------------------------------------------------------

9. مصرف برق خانگی شما چقدر است؟-----------------------------------------------------------------------------

10. مصرف آب خانگی شما چقدر است؟----------------------------------------------------------------------------

11. مصرف گاز خانگی شما چقدر است؟----------------------------------------------------------------------------

12. آیا کامپیوتر منزل تان بدون استفاده روشن می ماند؟------------------------------------------------------------

13. آیا لامپ اضافی در منزل تان روشن می کنید؟------------------------------------------------------------------

14. آیا در فصل زمستان، بخاری اضافی در منزل تان روشن می کنید؟-------------------------------------------------

15. به نظر شما با خاموش کردن یک لامپ یا یک بخاری می توان انرژی برق و گاز را ذخیره کرد؟----------------------

16. آیا از لامپ های کم مصرف استفاده می کنید؟-------------------------------------------------------------------

17. چقدر از وسایل برقی پر مصرف استفاده می کنید؟---------------------------------------------------------------

18. اعضای خانواده شما تا چه اندازه الگوی صحیح مصرف آب، برق و گاز را یاد گرفته اند؟-----------------------------

19. تا چه اندازه احساس می کنید فضای مسکونی خانه تان بیش از حد نیاز است؟-------------------------------------

20. اولویت سرمایه گذاری شما در بخش مسکن تا چه اندازه است؟---------------------------------------------------

21. تا چه اندازه برای زیبایی و ظاهر منزل تان هزینه کرده اید؟-----------------------------------------------------

22. تا چه اندازه لباس و کفش اضافی برای خود تهیه کرده اید؟------------------------------------------------------

23. تا چه اندازه به دنبال لباس ها و کفش های مد روز می روید؟-------------------------------------------------------

24. تا چه اندازه لباسی پوشیده اید که در شان موقعیت اجتماعی شما نیست؟-----------------------------------------

25. آیا مدگرا هستید؟--------------------------------------------------------------------------------------------

26. تا چه اندازه لباس و کفش بدون استفاده دارید؟-----------------------------------------------------------------

27. تا چه اندازه برای رفاه زندگی تان هزینه اضافی می کنید؟-------------------------------------------------------

28. آیا کارهایی را که خودتان می توانید انجام دهید با ماشین و تکنولوژی انجام می دهید؟----------------------------

29. تا چه اندازه رفاه طلب هستید؟--------------------------------------------------------------------------------

30. تا چه اندازه به خوشگذرانی می پردازید؟------------------------------------------------------------------------

31. لذت جویی تا چه اندازه بخشی از زندگی شما را تشکیل می دهد؟------------------------------------------------

32. زمانی که برای تفریح صرف می کنید، نسبت به مطالعه، عبادت و کار چگونه است؟---------------------------------

33. تا چه اندازه از مواد آرایشی و بهداشتی استفاده می کنید؟-------------------------------------------------------

34. آیا فرد تشریفاتی هستد؟-------------------------------------------------------------------------------------

35. تا چه اندازه تشریفات اضافی تان جلوی پیشرفت شما را گرفته است؟---------------------------------------------

36. در مراسمات مختلف مثل عروسی، تولد، بازگشت از سفر تا چه اندازه به تشریفات اهمیت می دهید؟------------------

37. در مراسم بزرگداشت مردگان تا چه اندازه احساس می کنید که تشریفاتی عمل می کنید؟--------------------------

38. در محل کار خود تا چه اندازه مقید به الگوی درست مصرف هستید؟---------------------------------------------

39. آیا کامپیوتر محل کارتان از شروع وقت اداری تا اتمام کار روشن باقی می ماند؟------------------------------------

40. آیا در خرج کردن بودجه دولتی که در اختیار دارید اسراف می کنید؟---------------------------------------------

41. از امکانات دولتی که در اختیار دارید تا چه اندازه درست استفاده می کنید؟---------------------------------------

42. آیا هزینه ها و تشریفات غیر ضروری در محل کارتان دارید؟-----------------------------------------------------

43. آیا مقید هستید که لامپ اتاقتان را در مواقع غیر ضروری خاموش کنید؟-----------------------------------------

44. آیا احساس می کنید که در محل کار خود از لحاظ استفاده از امکانات دولتی دست و دلباز هستید؟-----------------

45. آیا تا به حال احساس کرده اید که از یکی از امکانات دولتی بیش از حد نیاز استفاده کرده اید؟---------------------

* عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی ارومیه. دریافت: 21/11/88 ـ پذیرش: 23/4/89

E-mail: dr_ali_khademi@yahoo.com

286. علی اکبرکلانتری، اسلام و الگوی مصرف، ص 35.

287. احمد اردبیلی، زبده البیان، ص72.

288. محمدبن حسن طوسی، الخلاف، ج 2، ص78.

289. محمد بن حسین راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن، ص408.

290. محمد رحمتی، بهترین الگوی مصرف از دیدگاه قرآن، چاپ شده در روزنامه کیهان. اول اردیبهشت 1388،ص1

291. محمدرضا مهدوی کنی، اخلاق عملی، تلخیص و تنظیم : محمد سلمانی کیاسری، ص 229

292. ر.ک: نهج البلاغه، ترجمه جعفر شهیدی

293. مریم جلوداران، الگوی مصرف از منظر قرآن ، چاپ در خبرگزاری جمهوری اسلامی. 18 فروردین. ،ص1

294. نهج البلاغه، حکمت 21

295. فهرست غرر، شماره 66

296. محمدرضا مهدوی کنی، اخلاق عملی، تلخیص و تنظیم: محمد سلمانی کیاسری، ص235

297. Samuel,W. Personality searching for the sources of human behaviours

298. سیده طاهره آقامیری، نمای شخصیت در فر هنگ نامه ایمان و کفر در قرآن، ص 126-141

299. فریبرز باقری، پیش فرض ها، «عناصر و بنای روانشناسی و روانپزشکی مبتنی بر قرآن»، اخلاق در علوم رفتاری، ویژه نامه اخلاق پزشکی. پیوست شماره 1.

300. محمد علی مهدوی راد، و عاطفه زرسازان، «روش تربیت انسان در سیره انبیا از دیدگاه قرآن کریم»، پژوهش دینی، ش 14، ص 143-164.

301. محمد بخشوده، و زکریا فرج زاده، بررسی رفتار مصرف کنندگان شهری ایران: با تاکید بر الگوی مصرفی، پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی(SID).

302. نرگس صالح نیاو دیگران، «بررسی تعرفه های آب شرب شهری و تاثیر آن بر الگوی مصرف آب مشترکان، مطالعه موردی: شهر نیشابور»، آب و فاضلاب، ش 63.

303. موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، نظری اجمالی بر اصول و مبانی مصرف در اسلام، تهران، وزارت بازرگانی.

304. علی اکبرکلانتری، اسلام و الگوی مصرف، ص 39.

305. علی اصغر احمدی، روانشناسی شخصیت از دیدگاه اسلامی ،ص175

306. گروه راهکار، راهکارهای استفاده بهینه از رایانه، پورتال جامع الگوی مصرف.31 فروردین

307. محمدتقی مصباح یزدی، چکیده اخلاق در قرآن، به قلم علی شیروانی، ص203

308. محمدحسین توانایی، قرآن و بهداشت روانی، پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی(SID)

منابع

آقامیری، سیده طاهره، نمای شخصیت در فر هنگ نامه ایمان و کفر در قرآن. ساوه: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی ساوه، 1383.

احمدی، علی اصغر، روانشناسی شخصیت از دیدگاه اسلامی، تهران، امیر کبیر، 1374.

باقری، فریبرز، پیش «فرض ها، عناصر و بنای روانشناسی و روانپزشکی مبتنی بر قرآن»، اخلاق در علوم رفتاری، ویژه نامه اخلاق پزشکی. پیوست شماره 1، 1385.

بخشوده، محمد و فرج زاده، زکریا، بررسی رفتار مصرف کنندگان شهری ایران: با تاکید بر الگوی مصرفی، پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی(SID)، 1383.

توانایی، محمدحسین، قرآن و بهداشت روانی، پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی(SID)، 1387.

جلوداران، مریم، الگوی مصرف از منظر قرآن، چاپ در خبرگزاری جمهوری اسلامی. 18 فروردین، 1388.

دلاور،علی، احتمالات و آمار کاربردی در روانشناسی و علوم تربیتی، تهران، رشد، 1385.

راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن، بیروت، الدار الشامیه، 1421ق.

رحمتی، محمد، بهترین الگوی مصرف از دیدگاه قرآن، چاپ شده در روزنامه کیهان، اول اردیبهشت 1388.

صالح نیا، نرگس و دیگران، «بررسی تعرفه های آب شرب شهری و تاثیر آن بر الگوی مصرف آب مشترکان، مطالعه موردی: شهر نیشابور»، آب و فاضلاب، ش 63، 1386.

طوسی، محمدبن حسن، الخلاف، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1417 ق.

کلانتری، علی اکبر، اسلام و الگوی مصرف، قم، بوستان کتاب، 1388.

گروه راهکار، راهکارهای استفاده بهینه از رایانه، پورتال جامع الگوی مصرف، 31 فروردین، 1388.

مصباح یزدی، محمدتقی، چکیده اخلاق در قرآن، به قلم علی شیروانی، قم، دارالفکر، 1378.

موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، نظری اجمالی بر اصول و مبانی مصرف در اسلام، تهران، وزارت بازرگانی، 1368.

مهدوی راد، محمد علی و زرسازان، عاطفه، «روش تربیت انسان در سیره انبیا از دیدگاه قرآن کریم»، پژوهش دینی، ش 14، 1385، صفخات 143-164

مهدوی کنی، محمدرضا، اخلاق عملی، تلخیص و تنظیم : محمد سلمانی کیاسری. قم، مسجد مقدس جمکران، 1386.

Samuel,W, Personality searching for the sources of human behaviours. Mc Grow Hill, 1981.