، سال سوم، شماره سوم، پاییز 1389، ص 5 ـ 18

Ravanshenasi-va- Din, Vol.3. No.3, Fall 2010

رابطه ابعاد جهت گیری مذهبی با پایداری هیجانی

مهدی عباسی* / مسعود جان بزرگی**

چکیده

یکی از موضوعات عرصه مناسبات مذهب با سلامت روان و مؤلفه های شخصیت، توجه به نوعی جهت گیری دینی است که به بهزیستی روانی کمک می کند. هدف پژوهش حاضر بررسی رابطه ابعاد جهت گیری مذهبی و پایداری هیجانی در پایان دوره نوجوانی می باشد.

نمونه آماری این پژوهش 295 نفر؛ (168 دختر و 127 پسر) از دانش آموزان مقطع پیش دانشگاهی شهرستان قم می باشند که با استفاده از روش نمونه گیری خوشه ای انتخاب شدند. تمامی آزمودنی ها با دو پرسش نامه جهت گیری مذهبی آلپورت و شخصیت NEO مورد بررسی قرار گرفتند.

یافته های پژوهشی نشان داد که بین پایداری هیجانی و جهت گیری مذهبی رابطه معناداری وجود دارد؛ به این صورت که بین جهت گیری مذهبی درون سو با ناپایداری هیجانی رابطه عکس، و بین جهت گیری مذهبی برون سو با ناپایداری هیجانی رابطه مستقیم وجود دارد. همچنین هرچه جهت گیری مذهبی افراد برونی تر می شود، پایداری هیجانی آنها پایین تر می رود. در این جامعه آماری، افراد کمتر متصف به دین گریزی هستند و کمتر افرادی به جهت گیری مذهبی نامتمایز متصف می باشند.

کلید واژه ها: جهت گیری مذهبی، مذهب درون سو، مذهب برون سو، پایداری هیجانی

مقدمه

از جمله ابعاد گسترده شخصیت، ثبات و پایداری هیجانی در برابر ناپایداری هیجانی می باشد. داشتن احساسات و هیجانات منفی همچون ترس، غم، برانگیختگی، خشم، احساس گناه، احساس کلافگی دائمی و فراگیر، اساس ناپایداری هیجانی را تشکیل می دهند. فردی که از لحاظ هیجانی ناپایدارتر باشد، احتمال بیشتری وجود دارد که دارای باورهای غیرمنطقی بوده و قدرت کمتری در کنترل تکانه ها داشته باشد و درجه انطباق ضعیف تری با دیگران و محیط از خود نشان دهد.1 البته در زندگی همه ما، موقعیت هایی وجود دارد که چنین احساسات منفی را تجربه می کنیم، اما اگر این حالات به صورت اختلال های روانی در آیند، نوع، تعداد، شدت و طول مدت آنها به حدی می رسند که به جریان بهنجار زندگی و سلامت روانی فرد آسیب می رسانند.2 در مقابل، افرادی که در شاخص عصبیت یا روان نژندی نمره پایینی دارند، از نظر عاطفی افراد با ثباتی به شمار می روند. این افراد معمولاً آرام، دارای خلقی یکنواخت و راحت بوده و به آسانی می توانند بدون برآشفتگی و مشکل رفتاری با موقعیت های سخت رو به رو شوند.3 به نظر می رسد، پایداری هیجانی به عنوان یک شاخص سلامت روانی مد نظر قرار گرفته است.

یکی از موضوعاتی که از دیرباز در حوزه مطالعات و تحقیقات روان شناسی برای کنترل هیجانات منفی و فراهم آوردن سلامت روان مطرح بوده، بررسی تأثیرات دینداری و معنویت گرایی می باشد. در حال حاضر مطالعات نسبتاً قابل توجهی وجود دارد که چگونگی تأثیر دین داری و معنویت را بر سلامت جسمی و روانی مد نظر قرار می دهند.4

در اولین تحقیقات نظام مند آماری در حوزه روان شناسی دین، فرانسیس گالتون (1872) مشهورترین کار خود را درباره تأثیر عینی نیایش حاجتمندانه انجام داد.5 از این پس، تحقیقات در حوزه تأثیرات دینداری و موضوعات همبسته با دین ادامه یافت و منجر به تولید نظریات بسیار و احیاناً با نتایج متفاوت گردید. روبرت امونز (1999) معتقد است که دین تا حدودی به این علت که یکپارچگی شخصیت را فراهم می سازد، موجب افزایش بهزیستی می گردد.6 بابایی و همکاران (1383) از آموزش مجموعه معارف و فرائض دینی (نماز، روزه، مناجات) و تأثیر آن در جهت تسکین (کاهش) افسردگی بهره بردند و به این نتیجه رسیدند که 55 درصد از افرادی که در این بررسی شرکت کرده بودند، پس از انجام عبادت ها احساس آرامش بهتری داشتند. یافته های دیگری نیز حاکی از ارتباط معناداری میان نگرش مذهبی و سلامت روانی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان بوده است.7 در پژوهشی که بهرامی احسان و تاشک (1383) رابطه میان جهت‏گیری مذهبی و سلامت روان را مورد مطالعه قرار دادند، میان جهت‏گیری مذهبی و اختلالات روانی، همبستگی منفی به دست آمد.

با اینکه بسیاری از مطالعات و پژوهش ها نشان داده اند که بین دین داری و بهزیستی روان شناختی رابطه وجود دارد، اما تحقیقات روان شناسان یک رابطه مطلق و ساده را میان دینداری و بهزیستی به دست نداده است، بلکه این تحقیقات یافته های ناهمسان را ارائه می دهند. مثلاً آرگیل (1999) نشان داده است که ارتباط میان بهزیستی و دین داری در زنان معمولاً قوی تر از مردان است و یا این ارتباط در میان امریکایی های آفریقایی تبار قوی تر از سفید پوستان است. حتی سن نیز می تواند عاملی تعیین کننده باشد، به طوری که مک فادن (1995) ارتباط بین دینداری و بهزیستی را در افراد مسن به طور معمول، قوی تر یافته است.8

در رابطه با ناهمسانی این یافته ها، یک فرضیه این است که عوامل متفاوتی به چگونگی تأثیر دینداری و بهزیستی روانی کمک می کند. بنابراین، یافته های ناهمسان ضرورتاً ارتباط میان بهزیستی و دینداری را نفی نمی کنند، بلکه موقعیت هایی را مشخص می کنند که ارتباطات در آنها قوی تر است. از جمله باید بین نوعی از جهت گیری دینی، که به سلامت روان کمک می کند و نوعی که در بهزیستی کمتر تأثیر دارد یا ندارد، تفاوت قائل شد. یکی از نخستین تلاش ها در این زمینه، اقدامات گوردون آلپورت است. وی به شیوه های گوناگون کاربرد دین در زندگی افراد، علاقمند بود و برای کمک به فهم و ارزیابی این تفاوت ها، مفاهیم دین داری درونی و بیرونی و مقیاس جهت گیری دینی را بر همین اساس ابداع نمود. از آن پس، چنین نگرشی به جهت گیری مذهبی در مطالعات و تحقیقات مورد توجه قرار گرفت. مثلاً، باتسون و همکارانش یافته های 115 مطالعه در مورد همبستگی میان دینداری و بهداشت روانی را تجزیه و تحلیل کردند و دریافتند که 37 مورد از این مطالعات، نشان دهنده همبستگی مثبت این دو و 47 مورد، نشان از ارتباط منفی دارد و 31 مورد نیز هم هیچ گونه همبستگی نشان ندادند. این پژوهشگران، نتایج این مطالعات را به صورت جداگانه برای دینداری درون سو و برون سو تحلیل کردند. نتایج تحلیل 115 مطالعه باتسون و همکاران برای دینداری درون سو و برون سو نشان داد که نگرش مذهبی درون سو با بهداشت روانی همبستگی مثبت دارد، اما نگرش مذهبی برون سو غالباً با بهداشت روانی، همبستگی منفی دارد.9 احسان بهرامی و همکاران (1384) نیز در یک مطالعه، که رابطه ابعاد جهت گیری مذهبی (جهت گیری مذهبی، سازمان نایافتگی مذهبی، ارزنده سازی مذهبی و کامجویی) و ابعاد مختلف سلامت – اختلال روانی بررسی کردید، به این نتیجه رسیدند که ابعاد مختلف جهت گیری مذهبی الگوی منسجمی را برای تبیین شاخص های کلی اختلالات روانی مطرح می سازند.10

به نظر می رسد، مناسبات مذهب و سلامتی، واجد ملاحظاتی پیچیده و چند بعدی است که تحقیقات در این قلمرو نیازمند غنای بیشتری است. یکی از موضوعات این عرصه توجه به نوعی از جهت گیری دینی است که به بهزیستی روانی کمک می کند، در برابر نوعی که در بهزیستی کمتر تأثیر دارد یا تأثیر ندارد. چنانچه گونه ای خاص از جهت گیری مذهبی با پایداری هیجانی رابطه مثبت نشان دهد، احتمالاً می توان با استفاده از مفاهیم و آموزه های مرتبط با آن، سبک های تربیتی را، که منتج به پایداری هیجانی بالاتر در کودکان می شود، سازمان دهی کرد. به علاوه، اهمیت ناپایداری هیجانی (شامل اضطراب، خشم، افسردگی، هوشیاری به خویشتن، تکانشوری و آسیب پذیری از استرس)، به عنوان یک عامل شخصیت، در سنین گذار از نوجوانی به جوانی بر ضرورت این پژوهش افزوده است. از این رو، هدف پژوهش حاضر بررسی رابطه ابعاد جهت گیری مذهبی و پایداری هیجانی در پایان دوره نوجوانی می باشد.

روش و ابزار پژوهش

پژوهش حاضر از نوع پژوهش توصیفی همبستگی است که رابطه بین جهت گیری مذهبی و پایداری هیجانی را مورد بررسی قرار می دهد. جامعه آماری پژوهش حاضر را تعداد 8051 دانش آموزان مقطع پیش دانشگاهی شهرستان قم تشکیل داده اند که از هر چهار منطقه آموزش و پرورش شهرستان قم، با استفاده از روش نمونه گیری خوشه ای پنج آموزشگاه در مقطع پیش دانشگاهی انتخاب شد. در هر آموزشگاه نیز به تناسب تعداد کلاس ها، یک الی دو کلاس به روش خوشه ای انتخاب شده و پرسش نامه ها در بین دانش آموزان آن کلاس ها منتشر و پس از تکمیل جمع آوری شد. نمونه آماری این پژوهش 295 نفر، شامل 168 دانش آموز دختر (94/56 درصد) و 127 دانش آموز پسر (06/43 درصد) می باشد. انتخاب تعداد نمونه در این پژوهش با استفاده از جدول مورگان انجام گرفت. دانش آموزان در جریان این تحقیق قرار گرفتند و تأکید شد به غیر از جنسیت و سن، مشخصات فردی دیگری را در پرسش نامه ها ننویسند. میانگین سنی جامعه آماری 53/18 سال بود.

به منظور بررسی ابعاد جهت گیری مذهبی و پایداری هیجانی، به ترتیب از دو مقیاس زیر استفاده شده است:

1. مقیاس جهت گیری مذهبی:11 این مقیاس 20 ماده دارد که برای فهم و ارزیابی دین داری درونی و بیرونی به کار می رود. به اعتقاد آلپورت افرادی که فعالیت های دینی شان بیرونی است، دین را به عنوان ابزاری برای اهداف شخصی و اجتماعی مورد استفاده قرار می دهند. در مقابل دین داری درونی، بدون لحاظ منافع اجتماعی که ممکن است برای فرد حاصل شود، سبکی از دین داری را برای به دست آوردن احساس معنی و هدف شامل می شود. آلپورت وراس (1967) با افزودن دو مقولة اضافی، جهت گیری مذهبی را به یک سنخ شناسی چهار قسمتی گسترش دادند. دو مقولة اضافی عبارتند از: دین مداری نامتمایز؛12 یعنی نمرات بالای همزمان در درونی و بیرونی. و دین گریزی نامتمایز؛13 یعنی نمرات پایین همزمان در درونی و بیرونی.14 بنابراین، به وسیله این مقیاس می توان چهار سنخ از جهت گیری مذهبی را شناخت: دینداری درون سو، دینداری برون سو، دین مداری نامتمایز و دین گریزی نامتمایز. این مقیاس در ایران، توسط جان بزرگی (1387) ترجمه و بر روی 45 نفر دانشجوی دانشگاه های تهران اجرا و اعتبار آن با ضریب آلفای کرونباخ 737/0 محاسبه گردید.15

2. پرسش نامه پنج عاملی شخصیت NEO-FFI: این پرسش نامه فرم کوتاه شده آزمون NEO PI-R (NEO Personality Inventory - Revised) است که ویژگی های بهنجار شخصیت را می سنجد. مقیاس اول (N16)، ثبات هیجانی و دربرگیرنده اضطراب، خشم و کینه، افسردگی، حساسیت، تکانشوری و آسیب پذیری می باشد. مقیاس دوم (E17)، برون گرایی و دربرگیرنده صمیمیت، جمع گرایی و...؛ مقیاس سوم (O18)، بازبودن به تجربه و دربرگیرنده تخیل، زیباشناسی و...؛ مقیاس چهارم (19A)، توافق دربرگیرنده اعتماد، سادگی و...؛ و مقیاس پنجم (20C)، وجدانی بودن و دربرگیرنده شایستگی، نظم و... می باشد. بر خلاف آزمون های شخصیتی رایج در محدودۀ روان شناسی بالینی، که بر آسیب شناسی تأکید دارند، مجموعه NEO PI-R به بررسی ویژگی های سالم شخصیت می پردازد. هدف عمده آن بررسی بافت شخصیت است. اگر چه هدف از ساخت این آزمون، بررسی ابعاد سالم شخصیتی است، اما برای اهداف بالینی نیز مناسب است و شواهد پژوهشی به دست آمده حاکی از کارآمد بودن این آزمون در اهداف بالینی می باشد. اعتبار این آزمون برای فرم NEO PI-R، توسط کاستا و مک ری، در یک نمونه آمریکایی به دست آمد. ضرایب آلفای کرونباخ برای مقیاس های این آزمون برابر بود با: N=0/92, E=0/89, O=0/87, A=0/86, C=0/90. حق شناس (1378) نیز بر روی نمونه 502 نفری جمعیت شیراز به نتایج مشابهی رسید. ضریب آلفای کرونباخ برابر بود با: N=0/81, E=0/71, O=0/57, A=0/71, C=0/83.21

NEO-FFI نوع 60 ماده ای NEO PI-R است که برای ارزیابی مختصر و سریع پنج عامل اصلی شخصیت طراحی و در این پژوهش از آن استفاده شده است. این آزمون از پنج مجموعه 12 جمله ای مربوط به هر یک از شاخص های بیان شده تشکیل شده است. در این فرم، ضرایب آلفای کرونباخ برای شاخص های N، E، O، A، C، توسط کاستا و مک ری به ترتیب 86/0، 77/0، 73/0، 68/0، 81/0 به دست آمد. برای نمونه ایرانی این فرم، همان جمله های انتخاب شده توسط کاستا و مک ری به کار برده شدند که در آزمون NEO PI-R ایرانی قرار داشتند.22

آزمودنی ها ابتدا پرسش نامه جهت گیری مذهبی را دریافت کردند. پس از گرفتن توضیحات لازم و دستورالعمل اجرای آن، فرم ها را تکمیل نمودند. سپس، فرم پرسش نامه شخصیت NEO را تحویل گرفته و تکمیل کردند. داده ها از طریق ضریب همبستگی پیرسون با نرم افزار (Version 11.0, SPSS Inc, USA) SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.

تجزیه و تحلیل

در این مطالعه، میانگین ناپایداری هیجانی 67/7 ± 67/23 بوده است. نمره های بالاتر نشانگر میزان ناپایداری هیجانی بیشتر می باشد. همچنین میانگین جهت گیری مذهبی درون سو 09/4 ± 40/26 و میانگین جهت گیری مذهبی برون سو برابر با 14/4 ± 20/26 بوده است (جدول شماره1). جدول شماره 2 نیز بیانگر میانگین و انحراف معیار مربوط به نمره های ناپایداری هیجانی، جهت گیری درون سو و جهت گیری برون سو، به تفکیک جنس زن و مرد می باشد.

جدول شماره 1: اطلاعات آمار توصیفی

جدول شماره 2: اطلاعات آمار توصیفی به تفکیک جنسیت

یافته ها نشان می دهند که بین پایداری هیجانی و جهت گیری مذهبی رابطه معناداری وجود دارد. به این صورت که بین جهت گیری مذهبی درون سو با ناپایداری هیجانی رابطه عکس، و بین جهت گیری مذهبی برون سو با ناپایداری هیجانی رابطه مستقیم وجود دارد. همان گونه که در جدول شماره 3 نشان داده شده است، هرچه سطح جهت گیری مذهبی افراد درونی تر می­شود، پایداری هیجانی آنها بالاتر می رود. ضریب همبستگی دو متغیر جهت گیری مذهبی درون سو و ناپایداری هیجانی 204/0- (0001/0>P) می­باشد. همچنین هرچه سطح جهت گیری مذهبی افراد برونی تر می شود، پایداری هیجانی آنها پایین تر می رود. ضریب همبستگی دو متغیر جهت گیری مذهبی برون سو و ناپایداری هیجانی 224/0 (0001/0>P) می باشد.

جدول شماره 3: همبستگی بین ابعاد جهت گیری مذهبی با پایداری هیجانی

(**) همبستگی در سطح 01/0 در آزمون دوسویه معنادار است.

همچنین تعداد 4 نفر از نمونه آماری این پژوهش، با داشتن نمره­های پایین­تر از یک انحراف استاندارد در دو متغیر جهت­گیری مذهبی درون­سو و برون­سو - همان طور که در ابزار پژوهش گذشت - دارای جهت گیری مذهبی از نوع دین گریزی می باشند. تعداد 15 نفر با داشتن نمره­ های بالاتر از یک انحراف استاندارد، در دو متغیر جهت­گیری مذهبی درون­سو و جهت­گیری مذهبی برون­سو، دارای جهت گیری از نوع دین مداری نامتمایز می باشند (جدول شماره 4). این فراوانی، تعداد قابل توجهی برای تحلیل آماری به هدف بررسی رابطه ابعاد دین گریزی و دین مداری نامتمایز با پایداری هیجانی نمی باشد.

جدول شماره 4: فراوانی مربوط به ابعاد دین گریزی و دین مداری نامتمایز

هنگامی که داده های این پژوهش به تفکیک جنسیت مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت، این نتیجه به دست آمد که پایداری هیجانی و جهت گیری مذهبی درون سو در بین مردان از همبستگی بالاتری نسبت به زنان برخوردار است. ضریب این همبستگی در میان مردان برابر 247/0 (005/0>P) و در میان زنان برابر با 171/0 (027/0>P) می باشد (جدول شماره 5). در حالی که، میانگین جهت گیری مذهبی درون­سو در بین گروه زنان (86/26) بالاتر از مردان (78/25) است (به جدول شماره 2 نگاه کنید). بر اساس جدول شماره 6، این تفاوت در سطح 05/0= α معنی دار است. اما همبستگی میان پایداری هیجانی و جهت گیری مذهبی برون سو در بین زنان، از ضریب بالاتری برخوردار است. ضریب همبستگی در میان زنان برابر با 244/0 (001/0>P) و در میان مردان برابر با 201/0 (024/0>P) می باشد.

جدول شماره 5: همبستگی بین ابعاد جهت گیری مذهبی با پایداری هیجانی به تفکیک جنسیت

(**) همبستگی در سطح آلفا برابر 01/0 در آزمون دوسویه معنادار است.

(*) همبستگی در سطح آلفا برابر 05/0 در آزمون دوسویه معنادار است.

جدول شماره 6: تفاوت میان میانگین­ های گروه زنان و مردان

از یافته های دیگر این پژوهش این است که در سه متغیر اندازه­گیری شده
(ناپایداری هیجانی، جهت­گیری مذهبی درون­سو و جهت­گیری مذهبی برون­سو)،
میان گروه­ های آموزشی جامعه آماری (گروه آموزشی ریاضی و فنی، علوم تجربی و علوم انسانی) تفاوت معنادار وجود ندارد. برای تشخیص معناداری میان میانگین­ ها از آزمون تحلیل واریانس یکراهه (ANOVA) استفاده شد. بر پایه این روش، می توان معلوم کرد که تفاوت های مشاهده شده بین میانگین ها حاصل شانس است یا نتیجه تأثیر متغیر های
دیگر است؟ از جمله شرایط استفاده از روش تحلیل واریانس یکراهه، این است که از هر یک از جامعه های مورد مطالعه، نمونه­ای تصادفی انتخاب شود که این شرط در پژوهش حاضر رعایت شده است. اما تحلیل واریانس یکراهه نسبت به تخطی از دو شرط دیگر یعنی وجود توزیع نرمال برای متغیرها در جامعه مورد مطالعه و یکسان بودن تغییر پذیری نمره­ها در جامعه­های مورد مطالعه مقاوم می باشد.23 یافته های مربوط را در جداول 7 و 8 ملاحظه می کنید.

جدول شماره 7: اطلاعات آمار توصیفی به تفکیک رشته تحصیلی

جدول شماره 8: تفاوت میان میانگین­های گروه­های آموزشی

بحث و نتیجه گیری

یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد که بین پایداری هیجانی و جهت گیری مذهبی رابطه وجود دارد؛ هرچه جهت گیری مذهبی بیرونی تر می شود نا پایداری هیجانی فرد نیز بیشتر می شود. به عبارت دیگر، هرچه جهت گیری مذهبی افراد درونی تر می شود، پایداری هیجانی بیشتر می شود. این یافته ها با نتایج پژوهش های پیشین که در مقدمه به آن اشاره شد، هماهنگ است.

بسیاری از مطالعات و پژوهش ها نیز اجمالاً نشان داده اند که بین دین داری و بهزیستی روانی رابطه وجود دارد. اما همان گونه که گذشت، تحقیقات روان شناسان یک رابطه مطلق و ساده را میان دینداری و بهزیستی به دست نداده است، بلکه این تحقیقات یافته های ناهمسان را ارائه می دهند. یافته های ناهمسان ضرورتاً ارتباط میان بهزیستی و دینداری را نفی نمی کنند، بلکه مواردی را مشخص می کنند که ارتباطات در آنها قوی تر است. مانند ارتباط قوی تر بهزیستی و دین داری در زنان نسبت به مردان. از موارد دیگر، ارتباط پایداری هیجانی با جهت گیری مذهبی درون سو، در مقابل جهت گیری مذهبی برون سو می باشد. در همین موضوع، موقعیت های متفاوت موجب نتایج مختلف گردیده است از جمله این که ارتباط پایداری هیجانی با جهت گیری مذهبی درون سو در مردان قوی تر از زنان می باشد.

برای درک بهتر از یافته ها، به ماهیت ابعاد جهت گیری مذهبی از دیدگاه آلپورت می پردازیم. به اعتقاد آلپورت، افرادی که فعالیت های دینی شان بیرونی است، دین را به عنوان ابزاری برای اهداف شخصی و اجتماعی مورد استفاده قرار می دهند. بنابراین، دین داری بیرونی «عبارت است از دین آسایش و قرارداد اجتماعی، رویکردی خودخواهانه و ابزاری که منافعی برای فرد به ارمغان می آورد». به عنوان نمونه، افراد دینداری بیرونی ممکن است برای مشاهده شدن توسط دیگران، برای افزایش اعتبار در جامعه یا برای انطباق با انتظارات جامعه در مراسم­های مذهبی حاضر شوند. اما دین داری درونی، سبکی از دین داری است که فرد برای به دست آوردن احساس معنی و هدف در زندگی بدان تمایل دارد. بدون اینکه منافع اجتماعی را که به واسطه دینداری برایش حاصل می شود در نظر بگیرد. به اعتقاد آلپورت، تنها دین داری درونی با سلامت روانی ارتباط مثبت دارد.24

علاوه بر تأیید فرضیه اصلی، یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد که در جامعه آماری مورد نظر، افراد کمتر متصف به دین گریزی (نمرات پایین در هر دو جهت گیری درون سو و برون سو) هستند. همچنین کمتر افرادی به جهت گیری مذهبی نامتمایز (نمرات بالا در هردو جهت گیری درون سو و برون سو) متصف می باشند. این یافته تأییدی است بر تقسیم جهت گیری مذهبی به دو بعد اصلی یعنی درون­سو و برون­سو.

نوجوانان در سنین 18 سالگی به مدت دو سه سال در آموزشگاه ها مشغول تحصیل هستند: گروهی در رشته علوم انسانی، گروهی در رشته علوم تجربی و رشته ریاضی و علوم فنی. پژوهش حاضر نشان می دهد که جهت گیری مذهبی نوجوانان، دست کم در جامعه آماری مدنظر تحت تأثیر نوع رشته تحصیلی قرار ندارد.

از محدودیت های پژوهش حاضر می توان به محدودیت ابزار سنجش جهت گیری مذهبی اشاره نمود. ابزار به کار رفته در اینجا در پژوهش هایی مورد انتقاد قرار گرفته است. در این راستا، به در آمیختگی تعهد مذهبی و پیامدهای مذهبی و نیز ضعیف بودن چارچوب مبدا درونی و بیرونی که آلپورت مطرح کرده است، اشاره شده است.25

از نظر قرآن کریم، «امن» از خواص و آثار ایمان است. البته به شرط اینکه ایمان به وسیله ظلم پوشیده نشود. ظلم نیز به معنای مطلق چیزهایی است که برای ایمان مضر بوده و آن را فاسد می کند.26 این معنا در آیه 82 سوره انعام آمده است: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُون». واژه أمن برای حالت فراگیر آرامشی به کار می رود که خالی از هر گونه نگرانی، ترس و اضطراب باشد.27 این حالت که ویژگی سعادت و کرامت انسان است، در هر کسی، وابسته به درجه عبودیت وی می باشد.28 به هر میزان که ایمان قلبی فرد درونی تر شود و عمل و عبادت وی خالص گردد، به همان میزان حالت امن برایش ایجاد می شود. همچنین در آیه 29 سوره رعد می فرماید: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ طُوبى‏ لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآب»؛ کسانی که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام می دهند، طوبی نصیبشان می شود. طبق برخی از نقل ها، طوبی به معنای فرح و روشنی چشم است.29

البته این فرح همان حالت سکون و آرامش فراگیری است که فرد را از هیجانات منفی و ناپایدار دور می سازد. طبق بیان امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب(ع)، این حالت نتیجه حالت خویشتنداری است که در عین حال به نیرومندی در دین مرتبط است. اولین ویژگی کسانی که خویشتندار هستند (متقین)، این است که دینداری در آنها به طور نیرومندی درونی شده و در نتیجه ایمانشان پر از یقین است.30 هنگامی که صفات این گروه از انسان ها را در بیان حضرت بررسی می کنیم، با این مفاهیم مواجه می شویم: نرمخویی، دوراندیشی، عالم و بردبار، میانه رو درتوانگری، آراسته در تهیدستی، بردبار در سختی ها، پرهیز کننده از طمع ورزی، دارای آرزوهای نزدیک، دارای نفس قانع، کم خوراک، نداشتن شهوت در انحراف، خشم فروخورده، عفو کننده در برابر کسی که به او ستم کرده و بخشنده در برابر کسی که او را محروم ساخته، پیوند خورده با کسی که قطع ارتباط کرده، کنترل کننده زبان نسبت به سخن زشت، نرم گفتار، سپاسگزار در خوشی ها و... .31 روشن است که اینها صفاتی هستند مبتنی بر حالتی ساکن و پایدار در هیجانات و عاطف، که در ضمن رفتارهای تکانه ای را در فرد کنترل می کند.

در پایان، می توان گفت که مذهب می تواند چارچوبی را برای نظام روان شناختی فرد فراهم کند که او را از طریق تقویت نیروی خویشتنداری به حالتی پایدار در عواطف و هیجاناتش سوق دهد. همچنین چنانچه باورها، اعتقادات و مناسک مذهبی به شکل درونی در ساختار روانی افراد قرار گیرد، می تواند دست کم وحدت یافتگی فرد را تضمین کند و سلامت روانی وی را فراهم نماید.

منابع

نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، خوشرو، 1381.

آذربایجانی، مسعود و موسوی اصل، مهدی، درآمدی بر روان شناسی دین، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت، 1387.

بابائی، غلامرضا و همکاران، تأثیر آموزش فرهنگ دینداری بر میزان افسردگی، فصلنامة حیات، سال دهم، ش 23، 1383.

بهرامی احسان، هادی و همکاران، «رابطة بین ابعاد جهت گیری مذهبی، سلامت روانی و اختلال های روان شناختی»، روان شناسان ایرانی، سال دوّم، ش 5، 1384.

بهرامی احسان، هادی؛ تاشک، آناهیتا، «ابعاد رابطه جهت گیری مذهبی و سلامت روانی و ارزیابی مقیاس جهت گیری مذهبی»، روان شناسی و علوم تربیتی، ش 69، 1383.

جان بزرگی مسعود، بررسی اثر بخشی روان درمانگری کوتاه مدت با و بدون جهت گیری مذهبی بر مهار اضطراب و تنیدگی، پایان نامه دکتری، تهران، دانشگاه تربیت مدرس، 1378.

جان بزرگی، مسعود، جهت گیری مذهبی و سلامت روان، تهران، دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، دوره 31، شماره 4، 1386.

حق شناس، حسن، طرح پنج عاملی ویژگی های شخصیت، راهنمای تفسیر و هنجارهای آزمون های NEO PI-R و NEO-FFI، شیراز، دانشگاه علوم پزشکی، 1385.

دادستان، پریرخ، روان شناسی مرضی تحولی از کودکی تا بزرگسالی، تهران، سمت، 1383.

طباطبایى، سیدمحمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن‏، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعة مدرسین حوزه علمیه قم، 1417 ق.

کجباف نژاد، هادی؛ اعتباری، صدیقه، «بررسی رابطه بین نگرش مذهبی و سلامت روانی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان»، دانشگاه اسلامی، ش 27، 1383.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.

هومن، حیدرعلی، استنباط آماری در پژوهش رفتاری، تهران، پارسا، 1373.

Compton C. William. USA: An Introduction In Positive Psychology, 2005.

Linley, P. Alex; Joseph, Stephen. USA: Positive Psychology in practice, 2004.

Wulff, David, M. editor. Psychology of Religion: Classic and Contemporary, Johr Wiley & Sons Inc. 1997.

* دانش آموخته حوزه و دانش پژوه کارشناسی ارشد روان شناسی بالینی. Ym.abbasi@gmail.com

** استادیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. دریافت: 11/8/89 ـ پذیرش: 2/10/89

1 ر.ک: حسن حق شناس، طرح پنج عاملی ویژگی های شخصیت، راهنمای تفسیر و هنجارهای آزمون های NEO PI-R و NEO-FFI

2. پریرخ دادستان، روان شناسی مرضی تحولی از کودکی تا بزرگسالی، ص 269.

3. حسن حق شناس، همان، ص 17.

4. C.f: Compton C. William. USA: An Introduction In Positive Psychology.

5. ولف، روانشناسی دین، ترجمه دهقانی، ص300.

6. C.f: Compton C. William, Ibid.

7. ر.ک: هادی کجباف نژاد؛ صدیقه اعتباری، «بررسی رابطه بین نگرش مذهبی و سلامت روانی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهبهان»، دانشگاه اسلامی، ش 27.

8. C.f: Compton C. William. Ibid.

9. مسعود آذربایجانی؛ مهدی موسوی اصل، درآمدی بر روان شناسی دین، ص 153.

10 . هادی بهرامی احسان و همکاران، رابطه بین ابعاد جهت گیری مذهبی، سلامت روانی و اختلال های روان شناختی، ص 41.

11. Extrinsic–intrinsic religious orientation.

12 Indiscriminately religiousness.

13 Indiscriminately anti religiousness.

14. C.f: Compton C. William. Ibid.

15 . مسعود جان بزرگی، «جهت گیری مذهبی و سلامت روان»، پژوهش در پزشکی، ش 4، ص 347.

16 .Neuro ticism.

17 . Extraversion.

18 . Openness to experience.

19 . Agreeableness.

20 . Conscientiousness.

21. حق شناس، همان، ص 84.

22. حق شناس، همان، ص 131.

23 . حیدرعلی هومن، استنباط آماری در پژوهش رفتاری، ص348.

24. C.f: Compton C. William. Ibid, p208.

25. مسعود جان بزرگی، همان، ص 349.

26. سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج7، ص 202 ـ200.

27 أنّ الأصل الواحد فی هذه المادّة: هو الأمن و السکون و رفع الخوف و الوحشة و الاضطراب (مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ج‏1، ص 150، 1360)

28. همان، ج1، ص 193.

29. همان، ج 11، ص357.

30. فَمِنْ عَلَامَةِ أَحَدِهِمْ أَنَّکَ تَرَى لَهُ قُوَّةً فِی دِینٍ وَ حَزْماً فِی لِینٍ وَ إِیمَاناً فِی یَقِینٍ وَ حِرْصاً فِی عِلْمٍ وَ عِلْماً فِی حِلْمٍ وَ قَصْداً فِی غِنًى وَ خُشُوعاً فِی عِبَادَةٍ وَ تَجَمُّلًا فِی فَاقَةٍ وَ صَبْراً فِی شِدَّةٍ وَ طَلَباً فِی حَلَالٍ وَ نَشَاطاً فِی هُدًى وَ تَحَرُّجاً عَنْ طَمَعٍ... (نهج البلاغه، خطبه متقین)

31. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، ص 407 ـ 404.