روان شناسی و دين

نقش نماز در آرامش روان

على احمد پناهى¹

چکیده

پژوهش حاضر با هدف بررسى رابطه تقیّد به نماز و آرامش روان در دانش آموزان دبیرستانى شهرستان قم انجام شده است.

براى انجام این پژوهش، 604 نفر از دانش آموزان شهرستان قم در مقطع دبیرستان از مناطق چهارگانه قم به طور تصادفى انتخاب شدند.

پس از اجراى دو پرسش نامه (پرسش نامه تقیّد به نماز و پرسش نامه اضطراب اشپیل برگر) داده هاى به دست آمده با استفاده از فنون آمارى مربوطه تجزیه و تحلیل شد و نتایج زیر به دست آمد:

1. بین تقید به نماز و سطح اضطراب دانش آموزان، رابطه معنادار وجود دارد و هر قدر تقیّد دانش آموزان به نماز بیشتر باشد، از آرامش روانى بیشترى برخوردار مى شوند.

2. تقیّد دانش آموزان دختر به نماز بیشتر از دانش آموزان پسر است.

3. رابطه تقیّد به نماز و اضطراب حالت، بیشتر از رابطه تقیّد به نماز و اضطراب صفت است؛ یعنى نقش تقید به نماز در کاهش اضطراب حالت بیشتر است.

کلید واژه ها: تقیّد به نماز، آرامش روان، اضطراب حالت، اضطراب صفت.

مقدمه

بى تردید، انسان در حیات اجتماعى خویش از عوامل متعددى تأثیر مى پذیرد و خود نیز در یک تعامل پیوسته با آنها بر محیط پیرامون خویش اثر مى گذارد؛ به گونه اى که در دریاى موّاج محیط، گاهى به تلاطم مى افتد و تحت تأثیر موج هاى سنگین قرار مى گیرد؛ حرکت مى کند و گاهى از حرکت باز مى ایستد؛ گاه نظاره مى کند، به عقب برمى گردد یا به جلو مى رود؛ گاهى نگران و ملول است و آرامش قلبى ندارد و به آینده امیدوار نیست. گاهى نیز نورانى و با نشاط است و با اطمینان خاطر، وظایف انسانى خود را انجام مى دهد.

انسان ها به طور طبیعى، افزون بر تأثیرپذیرى هاى پیرامونى، از باورها و عملکردهاى خود نیز تأثیر مى پذیرند. در واقع، انگیزه هاى درونى، به باورهاى درونى و واکنش هاى افراد وابسته است. از این رو، برخى افراد با انگیزه اى بسیار قوى در حیات بشرى خود فعالیت مى کنند و بعضى، نشاط و شادابى کمترى دارند و بیشتر گرفتار نگرانى هستند.

در میان آموزه هاى دینى، عبادت و ذکر خدا از جایگاه ویژه اى برخوردار است و در ایجاد بهداشت روانى و آرامش روانى افراد نقش اساسى دارد؛ چنان که بعضى از بزرگان فرموده اند: تا زمانى که سلامت و بهنجارى اعتقادى حاصل نشود، سلامت روانى هم حاصل نمى گردد.² از نظر روان شناسان، بیشتر بیمارى هاى روانى که از فشارهاى روانى و ناکامى هاى زندگى برمى خیزد، در میان افراد غیرمذهبى دیده مى شود. کارل یونگ³مى گوید: در طول سال ها درمان بیمارى هاى روانى، حتى یک بیمار را ندیدم که مشکل اساسى اش نیاز به گرایش دینى در زندگى نباشد. به جرئت مى توان گفت همه بیماران روانى به این دلیل بیمار شده اند که از درون مایه هاى دینى در زندگى بى بهره بودند و تنها وقتى به طور کامل درمان شدند که به دین و دیدگاه هاى دینى بازگشتند.⁴ افراد مذهبى به هر نسبت که ایمان محکمى داشته باشند، از بیمارى روانى دورتر هستند. از این رو، یکى از پى آمدهاى زندگى در عصر حاضر که برآمده از ضعف ایمان مذهبى است، افزایش بیمارى هاى روانى و عصبى است.

خداوند در قرآن کریم مى فرماید:

الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللّهِ أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ.(رعد: 28) آنها که به خدا ایمان آورده اند، دل هاشان به یاد خدا آرام مى گیرد. آگاه باشید که تنها یاد خدا آرام بخش دل هاست.

از جمله آثار یاد خدا آرامش خاطر است و این اثر، در اقامه نماز آشکار است؛ زیرا اقامه نماز، سبب آرامش خاطر و رفع نگرانى ها مى شود: «أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی(طه: 14)؛ نماز را به خاطر یاد من به پا دارید».

پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله مى فرماید:

مثل البیت الّذى یذکر اللّه تعالى فیه و البیت الّذى لایذکر اللّه فیه کمثل الحى و المیّت؛⁵ مَثَل خانه اى که در آن از خدا یاد مى شود و خانه اى که در آن یادى از خدا به میان نمى آید، مَثَل زنده و مرده است.

یعنى خانه و دلى که خدا در آن یاد مى شود، آباد و آرام است و خانه و دلى که از یاد خدا تهى است، ویران و تاریک است و اندوه و آشفتگى آن را فرا گرفته است.

پژوهشگران مختلفى در سراسر جهان درباره تأثیر مذهب، محیط هاى مذهبى و آداب و رسوم دینى در سلامت روانى افراد، بهداشت روانى جامعه و بهبودى بیماران روانى و مقاوم کردن افراد در برابر رخدادهاى دردناک و ایجاد آرامش پژوهش کرده اند و به دست آوردهاى مهمى رسیده اند. با وجود اختلاف روش ها، محیط ها و موضوع هاى مورد بررسى، تقریباً همه این پژوهش ها تأیید مى کنند که در محیط هاى مذهبى و جامعه هایى که ایمان مذهبى در آنها بیشتر است، میزان اختلال هاى روانى و به ویژه افسردگى به طور محسوسى کمتر از میزان آنها در محیط ها و جوامع غیر مذهبى است و افراد مذهبى به طور کلى، در مقایسه با دیگران سلامت روانى بیشترى دارند. در ادامه به برخى از این پژوهش ها اشاره مى کنیم:

الف) پالینکاس⁶ (1982 م.) با بررسى نقش سخنرانى ها و موعظه هاى مذهبى در کاهشنگرانى چینى هاى مسیحى مهاجر مقیم سان دیه گو، مى گوید مراسم مذهبى براى این افراد نوعى حالت حمایتى ایجاد مى کند؛ زیرا دوستى هاى رهایى بخش و شفا دهنده مرتبط با حالت هاى روحانى، براى آنها سلامتى روانى ایجاد مى کند.

نتایج این پژوهش نشان مى دهد که حضور در مکان ها و مراسم مذهبى، به کاهش میزان نگرانى ها و احساس تنهایى افراد مى انجامد.

ب) موریس⁷ (1983 م.) با اجراى آزمون اضطراب و افسردگى در مورد مردان و زنانبیمار، و بررسى تأثیر زیارت اماکن مقدسه بر نگرانى ها و افسردگى ها، به این نتیجه دست یافت که جوّ مذهبى موجود در این مکان ها با ایجاد امیدوارى و تقویت ایمان مذهبى افراد، به کاهش نشانه هاى نگرانى و افسردگى در افراد مى انجامد.

ج) هربرت نبسون در پژوهش خود در دانشگاه هاروارد امریکا نشان داد که وقتى مردم دعا مى کنند و نماز مى خوانند، فشار خونشان به گونه اى محسوس کاهش مى یابد، میزان متابولیسم بدن و شمار ضربان قلب و تنفس، بسان واکنش هاى آرام بخش تنظیم و تعدیل مى شود؛ حالتى که در بسیارى از موارد، حتى با قوى ترین داروها غیرممکن است.⁸

د)کونیگ⁹ (1994 م.) با پژوهش درباره نسبت مذهب با سلامت روانى افراد ثابت کردکه مذهب براى افراد در برابر عوامل زیان آور و تنش زاى محیطى یک سپر دفاعى ایجاد مى کند. وى با بررسى متن هاى مذهبى مسیحى و یهودى اظهار مى دارد حدیث ها، باورها و مراسم مذهبى، سلسله گسترده اى از پى آمدهاى مثبت و استحکام بخش روان شناختى در افراد بزرگ سال ایجاد مى کند. همچنین کونیک (1998 م.) در یک پژوهش میدانى، نقش مقابله هاى مذهبى و میزان اثرگذارى مسائل عبادى را در یک گروه 455 نفرى از بیماران طبى بررسى کرد. در این پژوهش، 42% افراد تصریح کردند که یک یا چند عامل مذهبى آنان را در مقابله با بیمارى یا به طور کلى در زندگى یارى رسانده است. همچنین 73% گفتند از مذهب و اعمال مذهبى به عنوان یک برنامه مقابله اى بهره مى گیرند؛ زیرا نقش بسزایى در آرامش روانى آنان دارد.

ه) نتایج پژوهش دیگرى بر روى 250 بیمار در یکى از بیمارستان هاى لندن نشان داد که 79% از آنان از باورهاى مذهبى شان به عنوان روش مقابله استفاده مى کنند (کینگ،¹⁰1999 م.؛ به نقل از: هاریسون،¹¹2001 م.).

و) گارتز و همکارانش (1991 م.) در زمینه سلامت روانى و باورهاى مذهبى، شش مقاله را بررسى کردند و دریافتند که در تمام این بررسى ها، میان باورهاى مذهبى و سلامت روانى رابطه مثبتى وجود دارد.

ز) همچنین کیت¹² (1992 م.) تأکید دارد که مذهب مى تواند جاى گزینى براى همهمؤلفه هاى تأثیرگذار همچون عوامل اجتماعى، سیاسى، اقتصادى و خانوادگى شود. نیز مذهب مى تواند در رضایت و تعادل و سلامت روانى فرد نقش اساسى داشته باشد (به نقل از: بیان زاده، 1379 ه . ش).

ح) کولکاى¹³ (1986 م.) تأثیر نماز و دعا را در کاهش نگرانى ها بررسى کرد و در اینبررسى، 42% افراد نمونه او، گزارش کردند که نماز نگرانى ها را پایین مى آورد.

ط) در پژوهشى که آقاى غفور موسوى و همکارانش (1376 ه‍ . ش) در درمان گاه هاى بیمارستان خورشید انجام دادند، دریافتند که شمار افراد بى نماز در میان مبتلایان به افسردگى بیشتر است و درصد بیشترى از مبتلایان، هرگز نماز نمى خواندند.

ی) آقایان ابراهیمى و نصیرى (1375 ه‍ . ش) در پژوهشى با عنوان بررسى رابطه میان عملکرد دین و افسردگى، نشان دادند که نگرش هاى مذهبى و برپادارى نماز هر کدام به گونه اى در حفظ تعادل روانى و استمرار امیدوارى انسان ها تأثیرگذارند.

ک) صالحى (1379 ه‍ . ش) در یک بررسى توصیفى ـ تحلیلى که با هدف تعیین نقش نماز در کاهش اختلال هاى روانى بر روى دانشجویان علوم پزشکى هرمزگان انجام داد، به این نتیجه رسید که میزان افسردگى و نگرانى در افرادى که همواره نماز مى خوانند، کمتر از افرادى است که هرگز نماز را به جا نمى آورند.

ل) همچنین آقاى روحى عزیزى (1380ه . ش) در پژوهشى با عنوان تأثیر نماز بر سلامت جسمى ـ روانى، که بر روى 45 دانشجوى دختر و پسر انجام داد، دریافت که بیش از 90% نمازگزاران پس از انجام این فریضه الهى به حالت آرامش مى رسند.

م) سیف (1380 ه . ش) در پژوهشى که روى 180 نفر انجام داد، به این نتیجه رسید که افراد پاى بند به عبادت، همواره نصف افراد غیر پاى بند به عبادت، به افسردگى دچار شده اند.

ن) آقایان البرزى و سامانى (1380ه . ش) در پژوهشى بر روى 165 نوجوان دختر و پسر 14 تا 19 ساله، نتیجه گرفتند که بین نگرش مذهبى و افسردگى رابطه معنادارى وجود دارد و با افزایش میزان نگرش مذهبى و انجام فریضه هاى دینى، میزان افسردگى در نوجوانان کاهش مى یابد. همچنین پژوهش هاى تجربى و میدانى ثابت مى کند که هرچه ارزش هاى دینى و عبادى عمیق تر باشد و هرچه افراد بیشتر به انجام فریضه هاى دینى بپردازند، از سلامت و آرامش روانى بیشترى برخوردارند. در این زمینه، دوناهو¹⁴(1985 م.) در پژوهش هاى خود به این نتیجه رسید که مذهبیکى از بهترین روش هاى درمانى است و با سلامت روانى افراد رابطه مثبت دارد. ایشان دریافت افرادى که داراى مذهب درون سو هستند، یعنى مذهب در ذات آنها ریشه دارد و در رفتارهایشان نیز مذهبى تر هستند، در مقایسه با افرادى که مذهب برون سو دارند، یعنى مذهب را وسیله اى براى چیز دیگر مى دانند و یا از نظر مذهبى، سطحى هستند، سلامت روانى بهترى دارند. همچنین زاکرمن¹⁵ و همکارانش (1984م.) در پژوهشى، گزارش کردند در افراد سال مندى که نمره کمترى در شاخص مذهبى بودن داشتند، میزان مرگ و میر 42% بود؛ در حالى که این میزان براى سال مندانى که نمره شاخص مذهبى بالایى داشتند، 19% بود. (به نقل از: کونیگ، 1994)

ف) در پژوهش ویلتز و کریدر (1998 م.) که بر روى یک نمونه 1650 نفرى انجام دادند، این نتیجه به دست آمد که نگرش هاى مذهبى با سلامت روانى رابطه مستقیم دارد؛ یعنى هرچه افراد، مذهبى تر باشند و به ارزش هاى دینى تقیّد بیشترى داشته باشند، سلامت روانى بیشترى دارند و از نظر روانى، نگرانى کمترى احساس مى کنند.

ما نیز در این پژوهش، کوشیده ایم رابطه میان پاى بندى به نماز و سطح اضطراب را در میان دانش آموزان دبیرستانى بررسى کنیم. آیا دقت در انجام اعمال دینى، سبب آرامش روانى بیشترى در نوجوانان مى شود؟ آیا رابطه انجام فریضه هاى دینى به ویژه نماز و کاهش اضطراب در دختران و پسران برابر است یا متفاوت؟

بررسى این پرسش ها مى تواند به ترویج نماز در جامعه و پاى بندى بیشتر افراد به آن کمک کند.

جامعه آمارى

جامعه آمارى پژوهش حاضر، تمام دانش آموزان دختر و پسر پایه دوم دبیرستانى شهرستان قم هستند که در سال تحصیلى 82 ـ 1381 در حال تحصیل بوده اند.

دلایل انتخاب این جامعه براى پژوهش حاضر، به قرار زیر است:

1. در دست رس بودن جامعه مورد پژوهش؛

2. پراکندگى قشرهاى جمعیتى در مناطق چهارگانه آموزش و پرورش شهرستان قم و در نتیجه، برخوردار بودن از سطح هاى مختلف فرهنگى ـ اقتصادی؛

3. آغاز سن تکلیف افراد و توجه به اجراى فریضه الهى نماز؛

4. رسیدن به اندیشه هاى انتزاعى و داشتن توانایى پاسخ گویى به پرسش هاى چهار گزینه ای.

ابزارهاى ارزش یابى

ابزارهاى ارزش یابى که در این پژوهش از آن، بهره برده ایم، عبارتند از:

1. مقیاس اضطراب اشپیل برگر (پرسش نامه 40 پرسشى از فرم بلند اضطراب).

2. مقیاس نماز خود پژوهشگر.

1. مقیاس اضطراب اشپیل برگر

این پرسش نامه به منظور استفاده مشاوران، روان شناسان بالینى و روان پزشکان تدوین گردیده است. اضطراب آشکار و پنهان را نخست، کتل به عنوان سازه هاى سنجش پذیر معرفى کرد و سپس، اشپیل برگر آن را به گونه کامل ترى مطرح ساخت.

این پرسش نامه در بیش از 40 پژوهش میانْ فرهنگى استفاده شده است. این آزمون چهل عبارت دارد که ویژگى اضطراب را به دو صورت «حالت» و «صفت» مى سنجد. اجراى آن به صورت فردى و گروهى امکان پذیر است و پاسخ دادن به آن به طور میانگین، نزدیک به 6 دقیقه طول مى کشد. نیمى از عبارت هاى این آزمون در مورد بررسى ویژگى هاى مثبتى مانند: «احساس ایمنى مى کنم» و نیمى دیگر در مورد بررسى ویژگى هاى منفى همچون: «احساس تنش، ترس و آشفتگى مى کنم» است. (هومن، 1377 ه . ش)

اضطراب، حالت یک واکنش هیجانى است که از موقعیتى به موقعیت دیگر تفاوت مى کند. همچنین اضطراب، صفت یک ویژگى شخصیتى است و فراوانى و شدت واکنش هیجانى شخص را نسبت به فشارهاى وارد شده بر او بازتاب مى دهد و از این نظر، میان مردمان تفاوت آشکارى وجود دارد. اضطراب صفت، ویژگى شخص است، نه ویژگى موقعیتى که شخص با آن روبه رو است.

دل بستگى اشپیل برگر¹⁶ به این دو نوع اضطراب، سبب شد که نظریه اضطراب حالت ـ صفترا مطرح کند که آن هم به تدوین آزمون اضطراب حالت ـ صفت انجامید. ¹⁷(STAI)

این پرسش نامه دو نمره به دست مى دهد؛ یک نمره براى اضطراب صفت و یک نمره براى اضطراب حالت. [مقیاس سنجش اضطراب صفت، داراى 20 ماده و مقیاس سنجش اضطراب حالت نیز داراى 20 ماده دیگر است. آزمودنى باید احساس خود را با یک مقیاس 4 درجه اى بیان کند.]

2. پرسش نامه میزان پاى بندى به نماز

این آزمون را که آزمون پاى بندى به نماز نام دارد، خود پژوهشگر ساخته است و بیست پرسش دارد که هر کدام به جنبه خاصى از جنبه هاى نماز و توجه به آن پرداخته است. در مقابل هر پرسش، پنج گزینه وجود دارد که افراد مورد آزمون، باید یک گزینه را علامت بزنند. گزینه هاى هر پرسش عبارتند از (بسیار کم، کم، متوسط، زیاد، بسیار زیاد). همچنین براى هر گزینه، یک نمره در نظر گرفته شده است؛ براى مثال، براى گزینه بسیار کم، نمره یک و براى گزینه کم، نمره 2 و...، در نظر گرفته ایم.

اعتبار پرسش نامه نماز

اعتبار و روایى آزمون با اجراى آن بر روى 608 دانش آموز سنجیده شده است؛ به گونه اى که به کمک ضریب آلفا کرونباخ، میزان هماهنگى درونى یا اعتبار این آزمون، 93/0 به دست آمده و هیچ پرسشى نیز حذف نگردیده است.

چگونگى نمره گذارى آزمون پاى بندى به نماز

در این آزمون براى هر کدام از 5 گزینه هر پرسش، یک نمره در نظر گرفته ایم که پس از اجراى آزمون بر روى دانش آموزان، جمع نمره هر فرد بدون اینکه تغییر مقیاسى در پرسش ها داده شود، نمره کل میزان پاى بندى فرد را به نماز نشان مى دهد؛ به گونه اى که هرچه جمع نمره هاى آزمودنى ها بیشتر مشاهده شود، نشان مى دهد که میزان پاى بندى او به نماز بیشتر است و نماز را با حضور قلب و توجه بیشترى ادا مى کند.

روش تحلیل داده ها

متغیرهاى موجود در پژوهش حاضر، عبارتند از: پاى بندى به نماز (به عنوان متغیر پیش بین) و سطح اضطراب (به عنوان متغیر ملاک).

این پژوهش، از نوع پژوهش هاى هم بستگى است؛ زیرا در مورد چند متغیر در یک گروه آزمودنى، بدون آنکه هیچ کدام از متغیرها دست کارى شود، اطلاعاتى به دست مى آید.

براى بررسى پرسش هاى پژوهش و تجزیه و تحلیل داده هاى به دست آمده، از روش آمارى هم بستگى پیرسون (با استفاده از برنامه نرم افزارى SPSS) بهره برده ایم.

این روش آمارى، چنین است که نخست از رابطه زیر، هم بستگى دو متغیر محاسبه مى شود، آن گاه به کمک تبدیل و درجه آزادىو سطح درباره رابطه به دست آمده داورى شده است.

در موردى که به تحلیل صفات مورد سنجش در دو گروه پرداخته شده است و کوشیده ایم رابطه میان میزان پاى بندى به نماز و دچار شدن به اضطراب را در دو گروه دختران و پسران با هم مقایسه کنیم، پژوهش از نوع پس رویدادى (علّى مقایسه ای) است. در این مورد، براى تفاوت میان میانگین ها از رابطه زیر استفاده شده است.

در این صورت، با توجه به درجه آزادى و سطح خطاى 5 درصد، درباره معنادار بودن تفاوت میان میانگین ها داورى شده است.

پرسش اصلى آزمون این است که «آیا میان میزان پاى بندى به نماز و دچار شدن به اضطراب حالت و صفت در دانش آموزان سال دوم دبیرستانى شهرستان قم رابطه معکوس وجود دارد؟» در پاسخ به این پرسش، نتیجه هاى به دست آمده از آزمون هم بستگى این پرسش آمارى که آیا «هم بستگى میان نمره هاى میزان پاى بندى به نماز و دچار شدن به اضطراب حالت، صفت با صفر تفاوت معنادارى دارد؟» در جدول زیر ارائه شده است.

با توجه به جدول شماره (1)، بین میانگین نمره هاى پاى بندى به نماز و اضطراب حالت و صفت تفاوت وجود دارد و میانگین نمره هاى پاى بندى به نماز و اضطراب حالت و صفت، به ترتیب 70/74، 42/43 و 38/46 است؛ در حالى که انحراف استاندارد این متغیرها به ترتیب 08/14، 46/15 و 56/13 است.

تحلیل آمارى با استفاده از آزمون t، این نتیجه را مى دهد که میزان هم بستگى بین نمره هاى پاى بندى به نماز و اضطراب حالت، برابر 681/0- و میزان هم بستگى نمره هاى پاى بندى به نماز و اضطراب صفت، 586/0- است که داراى سطح معنادارى 0001/0 براى یک آزمون دوسویه است. بنابراین، فرضیه صفر، مبنى بر نبود هم بستگى معنادار رد مى شود و فرضیه مخالف که همان هم بستگى معنادار میان پاى بندى به نماز و اضطراب حالت و صفت است تأیید مى گردد.

از جمله پرسش هاى فرعى این پژوهش، موارد زیر بود که پاسخ داده شده است:

1. آیا سطح پاى بندى به نماز در دانش آموزان دختر و پسر یک سان است؟

2. آیا سطح اضطراب حالت دانش آموزان دختر و پسر یک سان است؟

3. آیا سطح اضطراب صفت در دانش آموزان دختر و پسر یک سان است؟

نتیجه هاى به دست آمده از اجراى آزمون ها و تجزیه و تحلیل پاسخ هاى افراد، به دو بخش جداگانه یعنى اضطراب حالت و صفت در دو گروه دختران و پسران، به همراه نمره میزان پاى بندى به نماز آنها در جدول زیر ارائه شده است:

همان گونه که در جدول مشاهده مى شود، تنها در اضطراب صفت، میان دختران و پسران دانش آموز تفاوت معنادار است و اضطراب صفت دختران بیشتر از پسران است؛ به گونه اى که میانگین اضطراب صفت در دختران 6961/47 و انحراف استاندارد 46894/13 بوده است؛ در حالى که میانگین نمره هاى اضطراب صفت در پسران 0497/45 و انحراف استاندارد 45705/13 است.

در این جدول، میزان معنادارى شاخصt میان نمره هاى اضطراب صفت دختران و اضطراب صفت در پسران دانش آموز، 016/0 است که در سطح معنادارى براى یک آزمون دوسویه معنادار است. نتیجه آنکه تفاوت معنادارى در اضطراب صفت دانش آموزان دختر و اضطراب صفت دانش آموزان پسر وجود دارد. در این جدول، میان پاى بندى به نماز دختران دانش آموز و پسران، تفاوت معنادارى مشاهده نمى شود. نیز، میان اضطراب حالت دانش آموزان دختر و پسر، تفاوت معنادارى وجود ندارد.

از نتیجه هاى فرعى دیگر پژوهش حاضر این است که میان نمره هاى پاى بندى به نماز دانش آموزان دختر سال دوم و اضطراب صفت و حالت آنان، تفاوت معنادار هست؛ یعنى هرچه نمره هاى پاى بندى به نماز در آنان افزایش مى یابد، نمره هاى اضطراب آنان نیز کاهش مى یابد. نتیجه این مقایسه، در جدول زیر بیان شده است.

در این جدول، شاخص هاى توصیفى متغیّرهاى مورد پژوهش ارائه شده است و نشان مى دهد که میانگین نمره هاى اضطراب حالت، صفت، میزان پاى بندى به نماز در دانش آموزان دختر به ترتیب 3170/44، 6961/47 و 5425/74 است؛ در حالى که نمره انحراف استاندارد، به ترتیب 72262/15، 46894/13 و 40311/16 بوده است.

همان گونه که مشاهده مى شود در این جدول، میزان هم بستگى بین نمره هاى پاى بندى به نماز و اضطراب حالت، صفت دختران، به ترتیب 678/- و 517/- به دست آمده که داراى سطح معنادارى 0001/0براى یک آزمون دوسویه است. بنابراین، فرضیه صفر، مبنى بر نبود هم بستگى معنادار رد مى شود و فرضیه مخالفت تأیید مى گردد.

در جدول شماره (4) نیز بین نمره هاى پاى بندى به نماز دانش آموزان پسر و اضطراب حالت، صفت آنان مقایسه اى انجام شده است که در این جدول مشاهده مى شود.

بر اساس این جدول، شاخص هاى توصیفى متغیرهاى مورد پژوهش ارائه شده است و نشان مى دهد که میانگین نمره هاى اضطراب حالت، صفت و میزان پاى بندى به نماز در دانش آموزان پسر به ترتیب 5166/42، 0497/45 و 8675/74 است؛ در حالى که نمره انحراف استاندارد، به ترتیب 17379/15، 54705/13 و 28618/11 به دست آمده است.

نتیجه تحلیل آمارى با استفاده از آزمونt، نشان مى دهد که میزان هم بستگى بین نمره هاى پاى بندى به نماز و اضطراب حالت، صفت در پسران به ترتیب 711/- و 716/- است که داراى سطح معنادارى 0001/ براى یک آزمون دوسویه است.

بنابراین، مى توان نتیجه گرفت که فرضیه صفر مبنى بر نبود هم بستگى معنادار رد مى شود و فرضیه مخالف که وجود رابطه میان دو متغیر را نشان مى دهد تأیید مى گردد.

نتیجه گیرى

در پژوهش حاضر، داده هاى به دست آمده از اجراى پرسش نامه سنجش میزان اضطراب اشپیل برگر و پرسش نامه سنجش میزان پاى بندى به نماز با استفاده از نرم افزار مشهور SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. در روش هاى آمارى مورد استفاده براى تجزیه و تحلیل داده ها، افزون بر ارائه شاخص هاى توصیفى از روش آلفاکرونباخ و ضریب هم بستگى پیرسون بهره برده شد.

خلاصه نتیجه هاى به دست آمده در مورد آزمون پرسش هاى پژوهش، چنین است:

1. بین میزان پاى بندى به نماز و میزان اضطراب، رابطه معکوس وجود دارد؛ یعنى هرچه میزان پاى بندى به نماز را در افراد، بیشتر ملاحظه مى کنیم، میزان اضطراب حالت و صفت آنها کمتر مى شود؛

2. دختران و پسران دانش آموز از نظر سطح پاى بندى به نماز یک سان هستند؛

3. دختران و پسران دانش آموز از نظر میزان اضطراب حالت یک سانند؛

4. تفاوت معنادارى میان دختران و پسران دانش آموز از نظر اضطراب صفت وجود دارد.

نقد و بررسى

این گونه پژوهش ها، نشان مى دهد که وقتى فرد با خداوند متعال ارتباط معنوى دارد و با یاد او در عبادت مأنوس است، آرامش بالایى دارد و نگرانى ها و تشویش ها را به وسیله ارتباط با خدا تعدیل مى کند و به سبب پیوند با آن اقیانوس بى کرانه رحمت و عظمت، به اطمینان و آسایش مى رسد.

پیوند با جان جانان و خالق زمین و آسمان و انیس وحشت زدگان که سرچشمه هرگونه کمال است، زمینه ساز هر خیر و رحمت و علت تمام شادکامى ها و سعادتمندى ها است. این نتیجه، بدان سبب است که انسان به طور فطرى خواهان سعادت است و اساساً وجود همین انگیزه فطرى در درون انسان است که سبب مى شود او درصدد تکامل برآید.

اما پرسش این است که راه رسیدن به سعادت چیست و انسان چگونه مى تواند سعادت خویش را از شقاوت بازشناسد؟ او خواهان سعادت و لذت پایدار است، ولى راه رسیدن به آن را به درستى نمى داند. در بینش الهى و از منظر قرآن، یاد خداوند از آن رو که تأمین کننده سعادت انسان است، به اطمینان و آرامش دل مى انجامد. عکس این معنا نیز درباره ترک ذکر الهى صادق است. از آن رو که ترک یاد خداوند، زمینه ساز شقاوت و بریده شدن از اصل خویش مى شود و به از دست دادن سعادت مى انجامد، تشویش خاطر، ناراحتى و اضطراب فرد را در پى مى آورد.

وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِى فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً. (طه: 124) و هر کس از یاد من دل بگرداند، در حقیقت، زندگى دشوارى خواهد داشت.

کسى که اهمیت ذکر خداوند را بشناسد، به خوبى درمى یابد که روى گردانى از یاد خداوند، خسارت بزرگى است. اگر این حقیقت را درک کنیم که حیات دل انسان به ذکر خدا است، درمى یابیم کسى که از یاد خداوند روى گرداند، از حیات قلب محروم مى ماند. افسردگى دل و آتش حرمان از حیات معنوى دل، هر لحظه او را مى آزارد و حسرتى جانکاه بر دلش مى نشاند. امام سجاد علیه السلام در دعاى ابوحمزه ثمالى مى فرماید:

مَولاى بِذکرِکَ عاش قَلْبى وَ بِمُناجاتِکَ بَرَّدْتُ أَلَمَ الخَوْفَ عَنِّى

اى مولاى من، با یاد تو دلم زنده است و با مناجات تو، درد ترس (فراق) را از خود فرو مى نشانم.

رسول خدا صلى الله علیه و آله نیز فرموده است:

یقول اللّه عزوجل اِذَا کَانَ الغَالبُ عَلَى العَبدِ اَلاشتغالَ بِى جَعَلْتُ بُغْیَتَهُ وَ لَذَّتهُ فى ذِکْرى فَاِذَا جَعَلْتُ وَ لَذَّتَهُ فِى ذِکْرِى عَشَقَنى و عَشَقتُه فَاذا عَشَقَنى و عَشَقتُهُ رَفَعْتُ الْحِجابَ فِیما بَیْنِى وَ بَیْنَهُ.¹⁸

خداوند فرمود: زمانى که دل مشغولى و توجه بنده به من باشد، لذتش را در یاد و ذکرم قرار مى دهم (و محبتم را در دل او مى افکنم) و وقتى لذتش در یاد من شد، عاشقم مى شود و من نیز عاشق او مى گردم و در آن هنگام که عشق دوسویه حاصل شد، حجاب میان خود و او را برمى دارم.

از این گونه روایت ها برمى آید که «عشق به خدا» مرتبه اى بالاتر از محبت به خدا و بیانگر نوعى پیوند ژرف عاطفى با خداست. در این مرحله، رابطه دوستانه با خداوند چنان برقرار مى شود که فرد نمى تواند لحظه اى دورى از خداوند را تحمل کند، و به سبب عشق به خدا، به آثار و تجلى هاى او نیز عشق مى ورزد که:

به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست *** عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست

از این رو، لحظه اى از عبادت او غافل نیست و هر لحظه، دلش را با زلال رحمت الهى شست وشو مى دهد و با یاد او آرامش مى یابد و به زندگى خود معنا مى بخشد.

یکى از دانشمندان اسلامى مى گوید:

«با ذکر، همه ترس ها از میان برمى خیزد و همه ناراحتى ها از آدمى سترده مى شود. آن گاه که فرد به یاد خدا مى افتد، قلبش با طمأنینه، آباد مى شود و از خشنودى الهى سرشار مى گردد؛ قلبى که پیش تر از ترس و یأس آکنده بود. لطف و توجه پروردگار، قلب ذاکر را زیر سایه خود قرار مى دهد و انسان، به این یقین مى رسد که رهیدن از ناراحتى هاى درونى، آسان و هموار است و مى توان وسوسه هاى شیطانى را در هم کوبید و گمان هاى باطل را از خود دور ساخت. چنین فردى، همواره با خداست و از هیچ امرى بیم ندارد و به هیچ عارضه اى روانى دچار نمى گردد. این حالت، به خاطر ثباتى که خداوند در دل او ایجاد مى کند، به هم مى رسد».¹⁹

پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله در روایتى مى فرماید: «ذکر اللّه شفاء القلوب؛ یاد خدا شفاى دل هاست».²⁰

همچنین در بخشى از مناجات ذاکرین مى خوانیم:

الهى بِک هامت القلوب الوالهة و على معرفتک جمعت العقول المتباینه؛ فلاتطمئن القلوب الا بذکرک. اى خداى من! دل هاى واله و حیران، پابست عشق و محبت توست و همه خردها بر شناخت تو هم رأیند که دل هاى بندگان جز به یاد تو آرامش نیابد.

فهرست منابع

الف) فارسى

1. قرآن کریم، (ترجمه: مکارم شیرازی).

2. ابراهیمى، امرالله و حمید نصیرى، (1376 ه . ش)، «بررسى رابطه میزان افسردگى سال مندان مقیم خانه سال مندان، با نگرش و عملکردهاى دینى آنها»، چکیده مقالات همایش نقش دین در بهداشت روان، تهران، معاونت پژوهشى دانشگاه علوم پزشکى و خدمات بهداشتى درمانى ایران، 1380 ه .ش.

3. البرزى، محبوبه و حسن سامانى، «بررسى رابطه اعتقادات مذهبى با افسردگى، اضطراب و فشار روانى در نوجوانان»، خلاصه مقالات اولین همایش بین المللى نقش دین در بهداشت روان، تهران، معاونت پژوهشى دانشگاه علوم پزشکى و خدمات بهداشتى درمانى ایران، 1380 ه . ش.

4. طبرسى، رضى الدین حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، انتشارات الشریف الرضى، 1371 ه .ش.

5. روحى عزیزى، مهتاب و مریم روحى عزیزى، «تأثیر نماز به عنوان یکى از ارکان دین مبین اسلام بر سلامت جسمى ـ روانى نسل جوان»، خلاصه مقالات اولین همایش بین المللى نقش دین در بهداشت روان، تهران، معاونت پژوهشى دانشگاه علوم پزشکى و خدمات بهداشتى درمانى ایران، 1380 ه . ش.

6. محمدى رى شهرى، محمد، میزان الحکمة، قم، دارالحدیث، 1362 ه . ش.

7. سید رضى، محمد بن الحسین، نهج البلاغه، (ترجمه: جعفر شهیدی)، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، 1372 ه . ش.

8. سیف، سوسن، مذهب و بهداشت بشرى، خلاصه مقالات اولین همایش بین المللى نقش دین در بهداشت روان، تهران، معاونت پژوهشى دانشگاه علوم پزشکى و خدمات بهداشتى درمانى ایران، 1380 ه . ش.

9. پناهى، على احمد، آرامش در پرتو نیایش، قم، انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، 1384 ه . ش.

10. غزالى، محمد بن محمد، مکاشفة القلوب، بیروت، دارالقلم، [بى تا].

11. دلاور، على، روش هاى تحقیق در روان شناسى و علوم تربیتى، تهران، انتشارات دانشگاه پیام نور، 1373 ه . ش.

12. مطهرى، مرتضى، فلسفه اخلاق، تهران، صدرا، 1374 ه . ش.

13. ستاد اقامه نماز، نیایش: کتاب پژوهشى مطالعاتى نماز، شماره 10 و 11، تهران، انتشارات ستاد اقامه نماز، 1381 ه . ش.

14. عزیزى تهرانى، على اصغر، حضور قلب در نماز، قم، انتشارات اسلامى حوزه علمیه قم، 1375 ه . ش.

15. مصباح یزدى، محمدتقى، به سوى او، قم، انتشارات مؤسسه امام خمینى قدس سره، 1382 ه . ش.

16. شریعتى، على، تاریخ تمدن، تهران، دفتر تنظیم آثار شریعتى، 1359 ه . ش.

17. صالحى، لیلا، «بررسى ارتباط بین برپادارى نماز و سلامت روان»، مجله نیایش، شماره 5، تهران، ستاد اقامه نماز 1380 ه . ش.

منابع لاتین

1. American Psychiatric Association"A.P.A". Desk Reference to the DiagnosticCriteria from DSM-IVTM (1994), America:Washington, DC.

2. Atkinson, R.L. Atkinson, R.C. and Hilgard. E.R .Introduction to Psychology (9^th. ed) (1983), Florida; Harcourt Brace Jovanovich,Publishers.

3. Beck, A.T.& Emery,G. Whit Greenberg, R.L . Anxiety disorders and phobias: Acognitive perspective (1985), New York; Basic Books.

4.Bootzin, R.R., Acocella, J.R. and Alloy, L.B . Differentiating Anxiety and Depression (1988), J. Abnorm, Psychology, 96,119-183.

5. Bootzin, R.R. and Max, D . Abnormal Psychology Current Perspectives, (6^th. ed.) (1980) America; McGraw _ Hill PublishingCompany.

6. Coleman, J.C. Butcher, J.N. & Carson, R.C . Abnormal Psychology & modernlife (7^th. ed), (1984) Glenview; Scott, Foresman.

7. Corsini, R.J . Concise Encyclopedia of psychology, (1987) Canada;John Willey & Sons.

8. Duke, M. and Nowicki, S.J. , Abnormal Psychology perspectives on BeingDifferent (1979) California; Wadsworth publishing company, Inc.

9. Koenig, H.G. (1994). The Relationship Between Judeo Christian Religionand Mental Health Among Middle - aged and Older Adults,Durham, NC, U.S.A.; Advances, Fall; Vol 9(4): 33-39.

10. koenig, H.G. (1998) Religious Attitudes and Practices of Hospitalized Medically Ill Older Adults. International journal ofGeriatric Psychiatry. 13(4) p213 - 224.

11. Kwilecki, S.(1986). Religious orientaion and personality: Acase Study. Review ofreligious Research, 28, 16-28.

12. Morris, P.A. (1983). The Effect of Pilgrimage on Anxiety, Depression and Religious Attitude. England;Psygholigical-Medicine. may; vol 12(2): 291-294.

Being Different, California; Wadsworth Publishing Company, Inc.

13. Elis, A. (1984). Resason and Emotion in Psychotherapy, NewYork;Lyle sturt.

14. Gotlib, I.H. and Hammen, C.L. (1997). Psychological Aspects of Depression Towards a Cognitive Interpersonal Integration,England: John Wiley and Sons Ltd.

15. Koenig, H.G. (1994). The Relationship Between Judeo Christian Religion and Mental Health Among Middle-aged and Older Adults,Durham, NC,U.S.A.; Advances, Fall; vol 9(4): 33 - 39.

16. Morris, P.A. (1983). The effect of pilgrimage on anxiety, depression andreligious attitude. England; Psygholigical - Medicine. May; vol 12(2):291 _ 294.

17. Palinkas, L.A.(1982). Ethnicity, identity and mental health: The use of rhetoric in animmigrant chinese church, san Diego; Journal - of - Psychoanalytic-Anthropology. sum; vol 5(3); 235 - 258.

18. park, C., Cohen, L, H, & Herbl (1990). Intrinsic Religiousness and Religious Coping as Life Stress Moderators for Catholics.

19. Larson, D.B., Sherrill, K.A., etal. (1992). Associations between Dimensions of religious commitment and mental health. American Journal of Psychiatry, 149. 557-9.

20. Maton, K.I. (1989).The Stress - buffering role of Spirtual Support: Cross-Sectional and prospective investigations. Journal of the Scientific study ofRligion, 28, 310 - 323.

21. Bootzin, R.R. and Max, D. (1980). Handbook on Stress and Anxiety ,San Francisco; Jossey and Bass.

پى نوشت ها

1 دانش آموخته حوزه علمیه و کارشناس ارشد روان شناسى بالینی.

2. مرتضى مطهرى، فلسفه اخلاق، ص 34.

3. Carl Jung.

4. على احمد پناهى، آرامش در پرتو نیایش، ص 159.

5. حسن بن فضل طبرسى، مکارم الاخلاق، ص 311.

6. Palinkas, L.A.

7. Morris P.A.

8. ستاد اقامه نماز، نیایش، ص 189.

9. Koenig. H.G.

10. King.

11. Harrison.

12. Keith, G.

13. Kwilecki, s.

14. Donahue. M.j.

15. Zuckerman.

16. Speil Berger

17. State - Trait Anxiety Inventory.

18. محمد محمدى رى شهرى، میزان الحکمه، ج 6، ص 331.

19. محمد بن محمد غزالى، مکاشفة القلوب، ص 145.

20. میزان الحکمه، ج 3، ص 419.