روان شناسی و دين

مقدمه

خشونت1 عملی آسیب­رسان است که فرد برای پیشبرد مقاصد خویش به کار می­برد و صرفاً جنبه فیزیکی(بدنی) ندارد، بلکه ممکن است ابعاد روانی (فحاشی، تحقیر، منزوی کردن، داد و فریادزدن و ...)، اقتصادی (شکستن وسایل) وحتی جنسی (آزار و مزاحمت جنسی و تجاوز) نیز داشته باشد.2 در تقسیم­بندی دیگری آن را به چهار نوع فیزکی (نسبت به انسان، اعم از درون فردی و میان فردی و خشونت نسبت به اشیا و اموال، اعم از اموال شخصی یا عمومی)، کلامی، ترکیبی (ترکیبی از دو نوع قبلی) و اجتماعی (سرپیچی از مقررات) تقسیم کرده اند.3

افراد به دلایل گوناگون، از جمله تضاد منافع، با یکدیگر درگیری­های خشونت آمیز داشته و دارند. اما در جامعه امروز خشونت به شکل­های مختلف آن به معضل اجتماعی رو به رشد و به عنوان بخشی از رفتار معمولی تبدیل شده است.4 گسترش دامنه خشونت و پرخاشگری، به ویژه در سال­های اخیر در جامعه ایران یکی از جدی­ترین آسیب­های اجتماعی به شمار می­رود.5 خشونت را می­توان به طور روز­افزونی در برخوردهای بین افراد (خشونت علیه زنان و کودکان در خانواده و جامعه و حتی قتل، همسرکشی و کودک­آزاری، اهانت به دیگران و خشونت علیه اموال و ...) در جامعه مشاهده کرد و ما هر روز شاهد تظاهر آن در محیط مدرسه، زمین ورزشی، خانه و خیابان و امثال آن هستیم.6

تردیدی وجود ندارد که وجود خشونت در جامعه می­تواند آسیب­های جدی جسمی و روانی را به افراد و خسارت­های بزرگی را به اموال وارد آورد و هنگامی که اشاعه یابد می­تواند آسیب­های عمیقی را بر روابط اجتماعی وارد سازد.7 اما باید این نکته را خاطرنشان کرد که توجه به مسئله­ خشونت در بین نوجوانان، اهمیت ویژه­ای دارد، چرا که از یک طرف، نوجوانان بخش اعظمی از اوقات روز خود را در مدرسه می­گذرانند و دانش آموزی که در محیط مدرسه تحت خشونت­های کلامی یا بدنی قرار گیرد یا اینکه آن را مشاهده کند دچار احساس ناامنی و بیزاری از مدرسه می­شود، و این امرخود را به تدریج به صورت افت تحصیلی یا ترک تحصیل نشان می­دهد.8 از طرف دیگر باید گفت که شخصیت آدمی در سنین کودکی و نوجوانی تحت تأثیر نهادها و عوامل اجتماعی شدن (خانواده، مدرسه، هم سالان، رسانه­های جمعی و ...) شکل می­گیرد و این نهادها در ایجاد پیوند با جامعه و درونی کردن ارزش های آن در افراد، بسیار مؤثرند.9 هیرشی10 معتقد است که رفتارهای انحرافی (از جمله خشونت) زمانی واقع می­شوند که پیوند فرد و جامعه ضعیف یا گسسته شود. در واقع، هرچه پیوند افراد با جامعه بیشتر باشد احتمال کج رفتاری کمتر خواهد بود. در این میان، خانواده و جامعه دو عامل مهم در ایجاد این پیوند هستند.11 اما این نکته را نیز باید خاطر نشان کرد که نهاد خانواده عامل اصلی اجتماعی­شدن در دوران طفولیت است و بدهی است که در سنین نوجوانی تنها معدودی از نوجوانان ممکن است به سادگی و بی­چون و چرا بینش والدین خود را بپذیرند،12 چرا که نوجوانی آغاز ورود به جامعه وسیع­تر و استقلال از والدین و کاهش ارتباط با آنهاست.13 این امر، نقش والدین را حساس تر و دشوارتر از قبل خواهد ساخت و آنها باید با وجود این استقلال­طلبی به تربیت و درونی ساختن هنجارهای جامعه در نوجوان بپردازند. نظارت و عملکرد درست یا نادرست خانواده و والدین در این دوران حساس، نقش مهمی بر فرایند جامعه­پذیری نوجوان و رشد رفتار بهنجار یا نابهنجار در او دارد و روابط والدین و عملکرد خانواده با رشد رفتاری نوجوان ارتباط دارد.14

نای15 معتقد است خانواده از طریق چهار عامل به تقویت پیوند اجتماعی نوجوان با جامعه و در نتیجه، کاهش رفتارهای انحرافی می پردازد. از جمله عواملی که نای آنها را در جامعه پذیری توسط خانواده مهم می داند، عبارت اند از:

نظارت غیر مستقیم: به این صورت که نوجوان به دلیل بستگی و وابستگی عاطفی که با خانواده خود دارد، سعی می­کند طبق میل آنها رفتار کند و کاری نکند که باعث رنجش و ناراحتی آنها شود. به اعتقاد نای نوجوانانی که به والدین و خانواده خود دلبستگی بیشتری دارند، کمتر به رفتارهای انحرافی، از جمله خشونت روی می­آورند.16 پژوهش­ها نشان می­دهد خانواده­های سردی که خیلی از فرزندانشان انتقاد می کنند و رابطه صمیمی با آنها ندارند، کودکان بزهکار تولید می­کنند.17 بنابراین، وابستگی عاطفی اعضای خانواده به همدیگر، روی رفتارهای مسئله­دار نوجوانان مؤثر است.18

نظارت غیر مستقیم: تنبیه نوعی محدودیت مستقیم از جانب خانواده است.19 پژوهش ها نشان می دهد که در بیشتر موارد، پدر و مادرهای بزهکاران یا خیلی سخت گیری و تنبیه می­کرده اند و یا خیلی سهل­گیر بوده و کنترل نداشته اند.20 بنابراین، میزان کنترلی که والدین روی فرزندان اعمال می­کنند در بروز رفتارهای مسئله­دار نوجوانان مؤثر است.21

ارضای نیازها، تأمین زندگی و فراهم کردن امکانات موفقیت برای نوجوان: خانواده­هایی که در انجام این امر توانایی کمتری دارند کمتر می­توانند از نوجوانان خود انتظار هم نوایی داشته باشند. نای معتقد است فروپاشی خانواده کم اهمیت­تر از خوشحالی و خوشبختی خانواده است. خانواده ای که پر از تشنج و اختلاف است می­تواند نقش مهمی در کج رفتاری نوجوان بازی کند. اما نوجوانی که در خانواده طلاق گرفته، ولی آرام زندگی کند وضعیت بهتری دارد.22پژوهش­ها نشان می­دهد خانواده­هایی که ناسازگاری و درگیری زیادی دارند، بیشتر دارای فرزندانی پرخاشگر و متجاوز به حقوق دیگران­اند.23

اما مهم ترین عامل از نظر نای، نقش خانواده در نظارت یا کنترل درونی است؛ به این طریق که خانواده به ایجاد وجدان، یعنی درونی کردن هنجارها، ارزش ها و نیز احساس شرم و گناه در صورت ارتکاب به کج رفتاری می­پردازد.24 با توجه به تأکید آموزه های دینی بر مدارا و سازش با دیگران و همچنین تأکید بر احترام متقابل، باورهای دینی می­توانند نقش مؤثری در کاهش انحرافات و از جمله خشونت داشته باشند. به نظر می­رسد والدینی که دین داری یا تعهدات دینی بالاتری دارند، تعهد به دستورات اخلاقی دین را به فرزندان خود نیز انتقال داده و باعث افزایش نیروی کنترل درونی در آنها می­شوند.

این نکته در تحقیقات مختلف نیز بررسی شده است. فاضل نیا(1380) به این نتیجه رسیده است که فقدان باورهای مذهبی در خانواده نقش مؤثری در رفتارهای آسیب­زای اجتماعی نوجوانان کانون اصلاح و تربیت دارد.25 مشکانی(1381) نیز به این نتیجه رسیده است که باورها و نگرش­های مذهبی و اخلاقی نقش تعیین کننده­ای در تعیین شدت بزهکاری دارند.26 مسرور شلمانی(1381) بین اعتقادات مذهبی خانواده و رفتار بزهکارانه، همبستگی معکوسی مشاهده کرده است. اسمیت و فاریس (2002) نیز نقش مذهب و حضور در تشکل­های مذهبی را در کاهش انحرافاتی چون سوء استفاده از مواد، مصرف دارو، دزدی، مسائل مدرسه و خشونت و امثال آن معنادار نشان داده اند.27 البته در این میان، تحقیقات گیلت و کلی(2006) در تحقیقات خود، رابطه معناداری بین دین داری و رفتارهای انحرافی مشاهده نکرده اند.28

بنابر این، طبق نظر نای و همچنین نتایج برخی از پژوهش­ها، خانواده و باورهای مذهبی و اخلاقی آن، نقش مؤثری در رفتار افراد دارند. به این منظور، پژوهش حاضر درصدد یافتن پاسخ سؤال است که آیا خشونت نوجوانان پسر با دین داری والدین در ارتباط است؟

روش تحقیق

روش تحقیق در این پژوهش، پیمایشی بوده و این پژوهش از نوع مقطعی می­باشد که با تکنیک پرسش نامه خود اجرا انجام شده است. همچنین واحد تحلیل آن، فرد (دانش آموز) می­باشد و سطح تحلیل، خرد است.

جامعه آماری این تحقیق، دانش­آموزان پسر دبیرستان­های شهر یزد بوده است که در سال تحصیلی 87-88 در دبیرستان­های دولتی و غیر انتفاعی مشغول به تحصیل بوده­اند. 385 نفر از دانش­آموزان به روش نمونه­گیری خوشه­ای چند مرحله­ای انتخاب شده اند. در مرحله اول، از میان دو ناحیه آموزش و پرورش شهرستان یزد ناحیه یک به طور تصادفی انتخاب شده است. در مرحله دوم، از میان مدارس متعدد ناحیه یک، تعداد پنج مدرسه به صورت تصادفی انتخاب شده اند. در مرحله سوم، از میان کلاس های متعدد هر مدرسه، چهار کلاس به صورت تصادفی انتخاب شده و در نهایت، دانش آموزان کلاس تمام شماری شده اند.

ابزار اندازه گیری

پرسش نامه ویژگی های اجتماعی جمعیت شناختی

این پرسش نامه شامل متغیرهایی چون سن، محل تولد، پایه تحصیلی، نوع مدرسه، تعداد فرزندان خانواده و پایگاه اقتصادی ـ اجتماعی خانواده است. برای تعیین پایگاه اقتصادی- اجتماعی پاسخ گویان، از روش ترکیبی و شاخص­های تحصیلات و شغل پدر و مادر، نوع مسکن و درآمد خانواده دانکن29 و نام30 استفاده شده است. بر این اساس، ضمن طرح این شش شاخص به سی داور، وزن 1 ـ 5 به آنها داده شده، سپس میانگین وزنی هر عامل به ترتیب زیر مشخص گردیده است: شغل پدر 49/5، درآمد خانواده 29/4، تحصیلات پدر 1/4، تحصیلات مادر7 /2، شغل مادر 3/2 و مسکن 2 . در مرحله بعد، از مجموع نمره های جزئی خانواده فرد، رتبه کل فرد به دست آمده و در نهایت با استفاده از روش محاسبه دامنه تغییرات، سه طبقه اقتصادی بالا، متوسط و پایین محاسبه شده است.

پرسش نامه خشونت میان فردی

برای سنجش این متغیر، از مقیاس تاکتیک­های تضاد31 (cts) استفاده شده است. بر این اساس، خشونت به سه بعد خشونت لفظی یا کلامی، خشونت جسمانی ملایم و خشونت جسمانی شدید تقسیم شده است. پاسخ گویان می­بایستی بعد از مطالعه هر کدام از این گویه­ها یکی از گزینه­های هرگز، 1-2 بار، 3-5 بار، 6-10 بار و بیش از 10 بار را برای شش ماه گذشته خود علامت بزنند. حاصل جمع امتیازات پاسخ گو برای هر بعد، میزان خشونت وی در آن بعد را نشان می­دهد. میزان خشونت کل از طریق جمع ابعاد گوناگون خشونت به دست آمده است. از مقیاس cts به طور روز افزون به عنوان ابزاری برای تشخیص بیماری در خانواده درمانی استفاده می شود. همچنین مقاله های متعددی در مورد آن نوشته اند که اعتبار و روایی و ساختار عاملی این مقیاس را به اثبات رسانده اند.32 جهت برآورد اعتبار این پرسش نامه، از اعتبار محتوا و علاوه بر آن از اعتبار سازه از طریق تحلیل عامل و با استفاده از روش چرخش واریماکس برای گویه­های مربوط به متغیر وابسته(خشونت میان­فردی) استفاده شده است(جدول شماره 1 و 2). برای سنجش پایایی مقیاس­های مورد استفاده نیز از آلفای کرونباخ استفاده شده است(جدول شماره 3). نتایج نشان می دهد که پرسش نامه پایایی لازم را نیز دارد.

جدول شماره 1: ابعاد خشونت میان فردی و میزان درصد تبیین شده توسط آنها

جدول شماره 2: بارهای عاملی سؤال های ابعاد مختلف متغیر خشونت میان فردی

جدول شماره 3: مقدار ضریب آلفای کرونباخ متغیرهای مستقل و وابسته

پرسش نامه دین داری والدین

برای سنجش متغیر دین داری والدین، معرف هایی چون انجام مناسک، اعتقاد دینی و اطلاعات دینی در نظر گرفته شده، سپس این معرف­ها در قالب گویه­ها و سؤال هایی روی مقیاس لیکرت تنظیم شده اند. پاسخ گویان می بایست با توجه به شناختی که از والدین خود در زمینه مسائل مربوط به دین داری داشتند، گویه­هایی شامل موارد کاملاً موافق، موافق، تاحدودی، مخالف و کاملاً مخالف را، انتخاب می کردند. پرسش نامه مزبور از اعتبار صوری بهره مند است و علاوه بر این، نتایج آلفای کرونباخ(جدول شماره 3) نیز نشان می دهد که از پایایی مناسبی برخوردار است.

یافته های تحقیق

یافته ِهای توصیفی

میانگین سن پاسخ گویان 42/16 سال و میانگین تعداد فرزندان خانواده ها 87/3 است. 6/82% متولد شهر یزد، 9/9% متولد شهرستان­ها و روستاهای اطراف یزد و 5/7% از سایر استان­ها بوده­اند. 5/73% از مدارس دولتی و 5/26% از مدارس غیر انتفاعی بوده­اند. 20% از پایه اول دبیرستان، 8/40% از پایه دوم و 2/33% از پایه سوم دبیرستان بوده­اند. 46% از طبقه پایین، 3/47% درصد از طبقه متوسط و 8/6% از طبقه بالا بوده اند.

در جدول شماره 4 توزیع فراوانی گویه های مربوط به خشونت میان فردی ارائه
شده است. همان طور که نتایج نشان می دهد، بیشترین میزان خشونت مربوط به دشنام دادن از خشونت کلامی بوده است با 5/37% برای بیش از 10 بار و کمترین میزان
خشونت مربوط به زور و تهدید چیزی را از کسی گرفتن از خشونت جسمانی شدید
با 3/1% بوده است.

جدول شماره 4: توزیع فراوانی گویه های ابعاد سه گانه متغیر خشونت میان فردی

در جدول شماره 5 توزیع فراوانی درصد پاسخ گویان بر اساس میزان دین داری پدر آورده شده است. همان­گونه که در جدول مشاهده می­شود، بیشترین میزان فراوانی مربوط به احساس خوب هنگام حضور در مراسم مذهبی و کمترین میزان موافقت مربوط به اطلاعات در مورد احکام احادیث و قرآن و روایات است.

جدول 5: توزیع فراوانی گویه های متغیردین داری پدر

در جدول شماره 6 توزیع فراوانی درصد پاسخ گویان بر اساس میزان دین داری مادر آورده شده است. همان­گونه که در جدول مشاهده می­شود، بیشترین میزان موافقت با گویه احساس خوب هنگام انجام مراسم مذهبی است و کمترین میزان مربوط به اطلاعات در مورد احادیث و قرآن و روایات است.

جدول 6: توزیع فراوانی گویه های متغیردین داری مادر

تحلیل یافته ها

به منظور بررسی رابطه بین متغیرهای سن، پایه تحصیلی، تعداد فرزندان خانواده و پایگاه اقتصادی- اجتماعی خانواده، از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شده است. همانطور که نتایج جدول شماره 7 نشان می دهد، بین متغیر پایه تحصیلی و خشونت جسمانی ملایم (05/0p< 125/0- r =) و خشونت کل (05/0p< 109/0- r =) همبستگی وجود دارد. این در حالی است که هیچ همبستگی معناداری بین پایگاه اقتصادی- اجتماعی، سن و تعداد فرزندان خانواده با خشونت و ابعاد گوناگون آن و همچنین پایه تحصیلی با خشونت کلامی و جسمانی شدید وجود ندارد.

جدول 7: همبستگی پیرسون بین متغیرهای اجتماعی جمعیت شناختی با خشونت میان فردی

05/0*p<

به منظور بررسی تفاوت بین محل­های تولد و نوع مدرسه از نظر میزان خشونت میان فردی از آزمون T با نمونه­های مستقل استفاده شده است. همان طور که نتایج جدول 8 نشان می دهد، نوع مدرسه و محل تولد تفاوت معنا داری در گرایش به خشونت بین فردی و ابعاد گوناگون آن ایجاد نکرده است.

جدول 8: تفاوت در خشونت میان فردی بر حسب محل تولد و نوع مدرسه

به منظور بررسی رابطه بین دین داری والدین (پدر و مادر) از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شده است. همان طور که نتایج جدول شماره 9 نشان می دهد، بین دین داری پدر با خشونت کلامی001/0 , p<19/0- = (383) r، خشونت جسمانی ملایم01/0, p< 15/0- = (383) r، خشونت جسمانی شدید01/0, p< 14/0- = (383) r و خشونت کل001/0, p< 18/0- = (383) r همبستگی منفی و معناداری وجود دارد و در واقع، هرچه دین داری پدر افزایش یافته است خشونت نوجوان پسر در تمامی ابعاد خشونت بین فردی کاهش یافته است.

بین دین داری مادر با خشونت کلامی 05/0, p< 10/0- = (383) r، خشونت جسمانی شدید01/0, p< 13/0- = (383) r و خشونت کل01/0, p< 14/0- = (383) r همبستگی منفی و معناداری وجود دارد و در واقع هرچه دین داری مادر افزایش یافته است خشونت نوجوان پسر در ابعاد خشونت بین فردی کاهش یافته است. هر چند که این رابطه در مورد دین داری مادر با خشونت جسمانی ملایم 05/0, p> 08/0- = (383) r، به رغم منفی بودن، معنادار نیست.

رابطه بین دین داری والدین در مجموع نیز با خشونت کلامی001/0, p< 19/0- = (383) r، خشونت جسمانی ملایم01/0p< ,15/0- = (383) r، خشونت جسمانی شدید01/0, p< 17/0- = (383) r و خشونت کل001/0, p< 18/0- = (383) r همبستگی منفی و معناداری وجود دارد؛ در واقع، هرچه دین داری والدین در مجموع افزایش یافته، خشونت نوجوان پسر در تمامی ابعاد خشونت بین فردی کاهش یافته است.

جدول 9: همبستگی بین میزان دین داری والدین با خشونت میان فردی

05/0p< * 01/0p< ** 001/0 p<***

بحث و نتیجه گیری

پژوهش حاضر با هدف بررسی رابطه بین دین داری والدین با خشونت میان فردی فرزندان صورت یافته است. 385 دانش آموزان دبیرستان های شهر یزد که با روش نمونه گیری خوشه­ای چند مرحله انتخاب شده بودند، به پرسش نامه به صورت خودگزارشی پاسخ گفتند.

نتایج نشان می دهد که رابطه بین میزان دین داری والدین و خشونت دانش­آموز تأیید می­شود. نتایج آزمون همبستگی پیرسون، همبستگی منفی و معناداری بین میزان دین داری والدین با خشونت میان فردی فرزندان پسر نشان می دهد؛ به عبارت دیگر، والدینی که دین داری بالاتری دارند، فرزندانی با رفتارهای خشونت­آمیز کمتری دارند. این همبستگی برای ابعاد مختلف خشونت، از جمله خشونت کلامی، خشونت جسمانی ملایم، خشونت جسمانی شدید و همچنین خشونت کل وجود دارد.

گفتنی است که نتایج این فرضیه با نظریه نظارت اجتماعی هماهنگی دارد. طبق این نظریه، رفتارهای انحرافی، از جمله خشونت، زمانی کاهش می­یابند که پیوند میان فرد و جامعه قوی باشد. و از جمله نهادهای مهمی که در ایجاد این پیوند نقش مهمی ایفا می­کند، خانواده است. خانواده از راه های مختلفی در ایجاد پیوند فرد با جامعه و درونی کردن ارزش­های آن در فرد مؤثر است، و از آن جمله، کنترل درونی فرزند از طریق جامعه­پذیری کودک و ایجاد وجدان، یعنی درونی کردن هنجارها، ارزش ها و نیز احساس شرم و گناه است. بنابراین، والدینی که از دین داری بالاتری بهره مندند، بیشتر می­توانند این ارزش­ها و هنجارها را در نوجوانان درونی کرده و بنابراین، امکان کنترل درونی را بیشتر می­کنند.33

نتایج این فرضیه با یافته های فاضلی نیا (1380) و مشکانی(1381) هماهنگی دارد. آنها نیز ضمن پژوهش خود به این نکته رسیده­اند که نوجوانانی که والدین دیندارتری دارند، کمتر به رفتارهای انحرافی دست می­زنند. همچنین با یافته­های اسمیت و دیگران (2002) که به این نتیجه رسیده­اند که دین در کنترل درونی و کاهش رفتارهای انحرافی مؤثر است، هماهنگ است. البته نتایج این فرضیه با یافته های گیت و کلی (2006) که بین این دو متغیر ارتباط معناداری ندیده اند، هماهنگ نیست.

البته طبق نتایج این پژوهش، همبستگی دین داری پدر با ابعاد گوناگون خشونت، از جمله خشونت کلامی، خشونت جسمانی ملایم، خشونت جسمانی شدید و همچنین خشونت کل بیشتر از میزان همبستگی دین داری مادر با ابعاد گوناگون خشونت، از جمله خشونت کلامی، خشونت جسمانی ملایم، خشونت جسمانی شدید و همچنین خشونت کل بوده است.

علت این امر می­تواند به دلیل مسئله همانندسازی34 در فرزندان باشد، چرا که فرزندان از همان سنین کودکی به همانندسازی خود با والد همجنس خود می­پردازند و به این ترتیب، رفتارهای پسران شبیه پدرانشان می­شود.35 این یادگیری، تقلید و همانندسازی رفتار می تواند شامل یادگیری الگوهای رفتار دینی نیز شود، به طوری که پسرانی که پدران دین داری دارند، الگوهای رفتار دینی او را همانند سایر رفتارها همانندسازی می کنند. این در حالی است که چون مادران در مقایسه با پدران کمتر الگوی رفتاری پسران قرار می گیرند، تأثیر کمتری نیز بر رفتارهای پسران خود، از جمله رفتارهای انحرافی و خشونت آمیز آنها دارند.

بنابراین، دین داری والدین نقش مؤثری بر رفتارهای انحرافی، از جمله خشونت دارد و به نظر می رسد که این رابطه در مورد والدین همجنس بیش از والدین غیر همجنس صدق می کند، هر چند که لازم است تحقیقات بیشتری در مورد رفتارهای متنوع­تر و همچنین در مورد هر دو جنس صورت پذیرد. بر این اساس، والدین لازم است که با در نظر گرفتن نقش باورهای مذهبی و اخلاقی و با استفاده از این آموزه­ها بتوانند از طریق این عامل، کنترل مؤثرتری بر فرزندان خود، به ویژه در زمان نوجوانی داشته باشند.

1. Violence

2. حمیرا سجادی، «بررسی عوامل مرتبط با خشونت شوهران علیه زنان در خانواده در مراجعین به دادگاه خانواده شهر تهران سال 1382»، پایان نامه کارشناسی ارشد، ص 4.

3. مرضیه پورچیت ساز، «مقایسه عوامل مؤثر در پرخاشگری دانش آموزان دختر و پسر دوره راهنمایی شهر یزد ناحیه 2»، پایان نامه کارشناسی ارشد، ص 34-35.

4. علیرضا محسنی تبریزی، «مبانی نظری و تجربی وندالیسم: مروری بر یافته­های یک تحقیق»، نامه علوم اجتماعی، ش 16، ص 194.

5. غلام عباس توسل و رضا فاضل، «تأثیر پایگاه اقتصادی اجتماعی و رفتار والدین بر اثر بخشی خشونت تلویزیونی بر رفتار کودکان»، مجله جامعه شناسی ایران، ش 3، ص 115.

6. مرضیه پورچیت ساز، «مقایسه عوامل مؤثر در پرخاشگری دانش آموزان دختر و پسر دوره راهنمایی شهر یزد ناحیه 2»، پایان نامه کارشناسی ارشد، ص 6.

7. مرضیه پورچیت ساز، «مقایسه عوامل مؤثر در پرخاشگری دانش آموزان دختر و پسر دوره راهنمایی شهر یزد ناحیه 2»، پایان نامه کارشناسی ارشد، ص 23.

8. زهرا بازرگان، ناهید صادقی و مسعود غلامعلی لواسانی، «بررسی وضعیت خشونت کلامی در مدارس راهنمایی شهر تهران: مقایسه نظرات دانش آموزان و معلمان»، مجله روان شناسی و علوم تربیتی، ش 1، ص 1.

9. آنتونی گیدنز، جامعه­شناسی، ترجمه: منوچهر صبوری، ص 103 و 104.

10. Hirshi

11. فریده ممتاز، انحرافات اجتماعی نظریه ها و دیدگاه ها، ص 121-123.

12. آنتونی گیدنز، جامعه شناسی، ترجمه: منوچهر صبوری، ص 103 و 104.

13. پاول. اس. کاپلان، روان­شناسی رشد، ترجمه: مهرداد فیروزبخت، ص 832-835.

14. مهری گلچین، «ارتباط عملکرد خانواده با برخی ویژگی­های روانی نوجوانان دختر و پسر»، پژوهش در علوم پزشکی، ش 6، ص 302.

15. Nye

16. فریده ممتاز، انحرافات اجتماعی نظریه­ها و دیدگاه­ها، ص 123.

17. M. Declyen et al., "Fathers and preschool behavior problems", Developmental Psychology, v 34, p 269.

18. V. A. Dennis et al., "Adolescent problem behavior: the influence of parents and peers", Behaviour Research and Therapy, v 37, p 220.

19. فریده ممتاز، انحرافات اجتماعی نظریه­ها و دیدگاه­ها، ص 123.

20. M. Declyen et al., "Fathers and preschool behavior problems". Developmental Psychology, v 34, p 269.

21. V. A. Dennis et al., "Adolescent problem behavior: the influence of parents and peers", Behaviour Research and Therapy, v 37, p 220.

22. فریده ممتاز، انحرافات اجتماعی نظریه­ها و دیدگاه­ها، ص 123.

23. C. Webster- Stratton & R. W. Dahl, Conduct Disorder. In M. Hersen & R.T. Ammerman (Eds), Advanced Abnormal Child Psychology, p 127.

24. فریده ممتاز، انحرافات اجتماعی نظریه ها و دیدگاه ها، ص 123.

25. فرزانه فاضلی نیا، «نقش خانواده و مدرسه در آسیب زایی اجتماعی نوجوانان کانون اصلاح و تربیت شهر تهران»، پایان نامه کارشناسی ارشد، ص 1.

26. محمدرضا مشکانی و زهرا السادات مشکانی، «سنجش تأثیر عوامل درونی و بیرونی خانواده بر بزهکاری نوجوانان(آزمون تجربی نظریه ترکیبی کنترل اجتماعی و پیوند افتراقی)»، مجله جامعه شناسی ایران، ش 2، ص 3.

27. C. Smith & R. Faris, Religion and American Adolescent Delinquency, Risk Behaviors and Constructive Social Activities, A research report of the national study of youth and religion, p 37.

28. M. S. Gillett & S. Kyle, "Parental and religious influences on adolescentempathy and antisocialbehavior among latino and Euro-American youth: an investigation of mediating and moderating effects", Teses for the Degree of Doctor of Philosophy, faculty of texas tech university, p 124-130.

29. Duncan

30. Nam

31. Conflict Tactics Scale

32. امین زارعی، «عوامل مؤثر بر خشونت دانش آموزان دبیرستانهای پسرانه شهر تهران»، پایان نامه کارشناسی ارشد، 65-68.

33. فریده ممتاز، انحرافات اجتماعی نظریه ها و دیدگاه ها، ص 123

34. Identification

35. پاول. اس. کاپلان، روان شناسی رشد، ترجمه: مهرداد فیروزبخت، ص 581-582