روان شناسی و دين

سال چهارم، شماره دوم، تابستان 1390، ص 5 ـ 26

Ravanshenasi-va- Din, Vol.4. No.2, Summer 2011

سیدمحمدرضا موسوی نسب*/ علی عسگری**/ عباسعلی شاملی***

چکیده

پژوهش حاضر با هدف شناسایی تحوّل محتوا و انگیزه دعا در کودکان و نوجوانان ایرانی، با رویکرد تحول شناختی و با روش مقطعی انجام شده است. 157 دانش آموز دختر و پسر 6 تا 17 ساله شهر قم به صورت خوشه ای انتخاب شده اند. داده های پژوهش بر پایه روش بالینی و از طریق مصاحبه انفرادی نیمه ساخت یافته گردآوری و توسط پنج کارشناس نمره گذاری شده است. پس از محاسبه ضرایب اعتبار درجه بندی داوران از طریق روش همبستگی درون طبقه ای و بررسی روایی از طریق تحلیل عاملی تأییدی، داده ها با روش تحلیل واریانس یک و چند راهه و تحلیل فراوانی بررسی شده است. نتایج نشان می دهد که با افزایش سن، سطح محتوا و انگیزه دعا نیز افزایش و دگرگونی می یابد. و نیز روند تحول محتوا و انگیزه دعا در کودکان دارای مراحل ذیل است: دعاهای فردی مادی سطح پایین، دعاهای مادی-اجتماعی محدود و اخلاقی-معنوی فردی، دعاهای اجتماعی گسترده برخاسته از اعتقاد به خداوند، دعاهای کمال جویانه دنیوی و روانی و دعاهای کمال­جویانه معنوی و اخروی.

کلیدواژه ها: تحول، مرحله، دعا، انگیزه دعا، کودکی و نوجوانی

مقدمه

تمایلات مذهبی یکی از جنبه های مهم زندگی معنوی انسان ها از گذشته های دور تا کنون بوده است. ارتباط با خداوند، به ویژه در قالب دعا نیز یکی از مهم ترین نیازها و از جمله عوامل رشد و تکامل انسان تلقی می شود،1 از این رو، دانشمندان در حوزه های گوناگون، به ویژه روان شناسی به موضوع دعا توجه کرده و آن را از جنبه های مختلفی، مانند ارتباط با سلامت تن و روان، ایجاد آرامش در افراد و نیز چگونگی و روند تحوّل فهم آن، مطالعه و بررسی کرده اند.2 یکی از زمینه های پژوهش در حوزه دعا، روند تحول محتوا و انگیزه آن در کودکان و نوجوانان بوده است.

پ‍‍ژوهشگرانی، همچون گلدمن،3 لانگ و همکاران،4 وولی5 و چاری و نصیرزاده6 بخشی از پژوهش خود را به انگیزه دعا اختصاص داده و با استفاده از روش های بالینی و مصاحبه، دریافته اند که فهم کودکان و نوجوانان از دعا، به موازات تحوّل شناختی آنها، از الگوی مرحله ای پیاژه پیروی می کند.

از سوی دیگر، با آنکه در بسیاری از پژوهش ها بر ماهیت تحوّلی مفاهیم دینی و درک کودکان و نوجوانان تأکید شده است، پژوهشگرانی مانند وولی و فلپس معتقدند که عوامل و پدیده های مرتبط با فرهنگ، خرده فرهنگ ها و نیز آموزش، با تحوّل فهم دعا ارتباط دارد، به گونه ای که تحوّل مفهوم دعا در کودکان خانواده های مذهبی، سریع تر و عمیق تر است. 7 بر این اساس، هر چه آموزش های دینی، شفافیت بیشتر و ابهام کمتری داشته باشند، مفاهیم و هویت دینی نیز استحکام و انسجام بیشتری دارند.

بی تردید، شرایط و آموزه های دینی اسلام تا حد زیادی با سایر ادیان از لحاظ محتوا و شکل متفاوت است و این تفاوت می تواند به تبیینی متفاوت از مراحل تحوّل محتوا و انگیزه دعا و سایر مفاهیم دینی و نیز گستره سنی هر مرحله منجر شود.

وابستگی تحوّل مفاهیم دینی، به ویژه فهم دعا به ویژگی ها و ساختارهای فرهنگی و دینی، مبتنی بودن یافته های مربوط به تحوّل مفاهیم مذهبی و دعا در کودکان و نوجوانان بر پژوهش های انجام شده در جوامع غربی و سکولار، متأثر بودن آنها از مفاهیم مسیحیت و سرانجام نیاز به توجّه به خصوصیات آموزه­های دینی و نوع آموزش­هایی که در جامعه اسلامی وجود دارد، این مسئله اساسی را ایجاد می کند که تحوّل فهم دعا در کودکان مسلمان ایران به عنوان یک فرهنگ متمایز از نظر نوع باورهای دینی، چه مراحلی دارد. به سخن دیگر، مسئله این پژوهش، کشف مراحل تحوّل فهم کودکان و نوجوانان مسلمان ایرانی از دعا و نیز مقایسه آن با مراحل فهم دعا در سایر فرهنگ ها و ادیان با تأکید بر آموزه­های اسلامی است.

از سوی دیگر، به نظر بعضی از نویسندگان آموزش مفاهیم دینی، قرار گرفتن کودکان و نوجوانان در معرض فرهنگ دینی یا شیوه های تربیتی مبتنی بر آنها می تواند بر فهم کودکان و نوجوانان از این مفاهیم سرعت ببخشد و آن را عمیق تر سازد.8 به هر حال، در پژوهش حاضر تلاش می شود تا به منظور بررسی و تأیید رابطه بین آموزش و محیط آموزشی از یک سو، و محتوا و انگیزه دعا از سوی دیگر، و روشن شدن تفاوت­ها یا شباهت­های احتمالی میان گروه های مختلف، به مقایسه فرایند تحوّل در مدارس عمومی (که آموزش در آنها به صورت معمولی انجام می­شود) با مدارسی که به تربیت دینی دانش آموزان خود اهتمام بیشتری می ورزند، پرداخته شود.

مفهوم، محتوا و انگیزه دعا از دیدگاه اسلام

دعا از ریشه «دَعَوَ» به معنای خواندن، دعوت کردن، عرض حاجت و استمداد است و گاهی مطلق خواندن از آن منظور است.9 ابن منظور برای واژه دعا معانی و مصادیق ذیل را آورده است: «دعا به معنای استغاثه، عبادت، خواندن خداوند (ثناء و حمد الهی، طلب کردن رحمت و مغفرت و درخواست لذّات مادّی دنیوی) و رغبت به سوی خداوند است.10

در تبیین حقیقت دعا در المیزان چنین آمده است: «دعا آن است که از قلب برخیزد و زبان فطرت، آن را طلب کند، نه اینکه زبان هر طور خواست حرکت کند». 11 بنابراین، گرچه دعا در ظاهر درخواست رفع نیازهای مادّی و معنوی است، ولی در واقع، اعتراف به بندگی، فقر و عجز انسان در برابر خداوند است. دعا باید با خواست جدّی قلبی همراه باشد، از این رو، است که دعا «مخ» تمام عبادات است و اظهار بندگی در برابر مالکیت مطلق الاهی است.12

با توجّه به مطالبی که گفته شد، منظور از دعا در این نوشتار، این است:
«ارتباطی آگاهانه و خاضعانه با خداوند که با نوعی از تمجید یا سپاس و یا درخواست (نیازی مادّی فردی و اجتماعی تا نیازی معنوی و فطری) همراه است، چه با زبان سر و چه با زبان دل».

انگیزه های دعا

نوع درخواست یا محتوای دعا از مهم ترین عوامل ایجاد انگیزه در دعا کننده است که می­تواند به دو دسته تقسیم شود: درخواست برای کارهای دنیایی و این جهانی و درخواست برای کارهای معنوی و آن جهانی.

درخواست های مادّی و دنیایی

دعاهای مادّی خود، مراحلی دارند که با تحوّل شناختی و عاطفی افراد متحوّل می­شوند

و می توان آنها را به صورت دعا از امور مادّی کوچک برای خود تا در خواست­های مادّی مهم برای آشنایان و همه مردم دسته بندی کرد. دعاهای مادّی و دنیایی از این جهت مطلوب هستند که نشان دهنده احساس ضعف بنده و احتیاج او به ارتباط با قادر متعال و مدد گرفتن از اوست که موجب امیدواری به موفقیّت و پیشرفت و در عین حال، جلب عنایات الاهی می شود، چون مفهوم آن، اعتراف به عجز و ناتوانی بنده به درگاه خداوند متعال است.

در خواست های معنوی

در قرآن کریم نزدیک به 110 مرتبه واژه «رَبَّنا» در قالب دعا به کار رفته است که بخش عمده آن، در خواست­های معنوی است، مانند درخواست رهبران صالح،13 برپاداری نماز،14 عدم تمایل به باطل پس از هدایت،15 پذیرفته شدن عمل،16 علم،17 ایستادگی در راه حق،18 سعه صدر،19 و مضامین دیگر. نمونه های دیگر دعاهای معنوی عبارت است از: درخواست کمال نفس، تعالی روح، امور معنوی، حصول معرفت، تقرّب به درگاه الاهی، تکامل در عبودیّت و حُسن ارتباط با خدا و چیزهایی که هرچه انسان در آنها ترقی و رشد داشته باشد، ارزش انسانی او افزوده می‏شود و وجهه خدایی و رحمانی او را قوت می‏دهد و به حقیقت انسانیّت نزدیک­تر می­سازد. 20 این ادعیه نیز بسیار مطلوبند و انسان ساز، اما وقتی با دید برتر به دعا نگاه شود، روشن می­شود که بنده در مقام دعا و با حال اخلاص، نباید از خدا چیزی را غیر از خدا درخواست کند. ذات اقدس «الله» امور مادّی و معنوی بندگان را تأمین می کند و خود، بنده صالحش را از جهنم می‏رهاند و به بهشت می‏رساند؛ اما شایسته بنده نیست که از خدا چیزی غیر از او را طلب کند.

پس دعا کردن همیشه بدین معنا نیست که بنده از خداوند چیزی بخواهد؛ گاه دعا، یعنی از خدا، خود او را خواستن، و این والاترین و با شکوه‏ترین مرتبه دعاست که بیش از هر جا و در عالی‏ترین شکل خود، در نیایش‏های رسیده از معصومان(ع) یافت می‏شود، چنان که امام سجاد† می­فرمایند: «خدایا، من از تو عشق تو را خواهانم و عشق به دوستدارانت را و اینکه در پی کاری ‏روم که مرا به عشق تو پیوند دهد».21 در این معنا انگیزه دعا انقطاع بنده است به پیشگاه پروردگار از سوای او، و زاری و فروتنی که بزرگ ستایش است. کمال انسان در این است که در مقابل خدا ذوب شود و استقلالی برای خود نبیند و خود را وابسته به او بداند. هر چقدر این نیازمندی و تذلل در پیشگاه حق بیشتر باشد به او نزدیکتر است.22

تحوّل محتوا و انگیزه دعا از دیدگاه روان شناسان

روان شناسانی، مانند گُلدمَن، الکایند و وولی و اسپلیکا بخشی از پژوهش های خود را به بررسی تحولی محتوا و انگیزه دعا اختصاص داده­اند. گلدمن در بخشی از فصل دوازدهم کتاب خود با عنوان مفهوم دعا23 محتوای دعای کودکان را با این پرسش که «کودکان برای چه چیز دعا می کنند؟» بررسی کرده است. وی بر این باور است که آنها بیشتر از دعاهایی که در کلیسا، مدرسه یا همایش­های روزانه شنیده­اند، تقلید می کنند. محتوای دعای کودکان با افزایش تجربه و بالا رفتن آگاهی اجتماعی در آنها و شاید پر حجم شدن دامنه لغات آنها ارتباط مستقیم دارد. گلدمن محتوای دعاهای دانش آموزان را به طبقه های زیر تقسیم می­کند:

1. دعاهای ناخالص، مادی گرایانه و خودخواهانه؛24

2. دعاهای نسبتاً ناخالص، مادی گرایانه و خودپسندانه؛25

3. دعاهای خالص تر ومعنوی تر، روحانی تر و نوع دوستانه تر.26

یافته های پژوهشی وی نشان داده است که میزان بروز دعا برای خانواده و خویشاوندان از سال دهم به بعد افزایش می یابد. سال دوازدهم به علت شکل گیری ارتباط دوستانه پرشور، دعا برای دوستان افزایش می یابد. دعا برای دیگران، از لحاظ میزان بروز، یک نواختی تعجب برانگیزی را به استثنای سال­های 6 و 10 نشان می دهد. نتایج کلی، افزایش تدریجی در دعاهای نوع دوستانه را نشان می دهد که اوج آن، حدود سال­های 12 و 13 می­باشد. این نکته هم قابل توجه است که دعا برای دیگران در حقیقت، نوعی دعا برای خویشتن است که به نظر نوع دوستانه می آید. این نوع دعا فراوان است و طبق خودخواهی ذاتی نوجوان می­باشد. از سوی دیگر، دعا برای خویشتن هم الزاماً عبادتی خود خواهانه نیست، اما نوعی دعاست که در آن، شخص، دریافت کننده یا اعطا کننده می­باشد. فراوانی دعا به منظور سپاسگزاری، در سال های 9 و 10 اتفاق می افتد و کاهش آهسته آن در سال های واپسین است. میزان دعا برای هدایای مادّی در سال­های 6 و 7 در اوج خود است و بعد از این سنین به طور آشکار کاهش می یابد.27

یافته های پژوهش گلدمن روی کوکان و نوجوانان 6 ـ 16 ساله نشان می دهد که به طور کلی دعا در شرایط ناگوار، نسبتاً فراوان بوده است؛ همچنین دعاهایی که در ارتباط با بیماری و به منظور بهبود و حفاظت در برابر خطر، هم برای خود و هم برای دیگران می باشد نیز، نسبتاً فراوان است. جدای از دعا برای خانواده این دعاها بیشترین میزان بروز را دارد. در کودکان و نوجوانان میزان بروز دعاهایی که به منظور مصونیت و حفاظت از جسم خود می باشد به طور پیوسته و مداوم و به موازات سن و سال تقریباً در سیزده سالگی بیشترین افزایش را دارد.

لانگ و همکاران نیز فهم کودکان دوره ابتدایی از نظر ماهیت، مضمون و تأثیر دعا را ارزیابی کرده اند. این پژوهش روی 160 دانش آموز پسر و دختر (5 ـ 15 ساله) که در وضعیت اجتماعی ـ اقتصادی متوسط به بالا بوده اند، انجام شده است. آنها در این پژوهش که از طریق مصاحبه انفرادی و با روش بالینی انجام گرفته است، به این نتایج دست یافتند: محتوای دعا در کودکان 5 ـ 7 ساله با ارضای آرزوهای شخصی در ارتباط است. همراه با بالا رفتن سن، محتوای دعا از درخواست برای خود تا شکرگزاری از آنچه خداوند داده است، تحول می یابد. دعاها از درخواست های خودخواهانه فاصله گرفته و به در خواست های نوع دوستانه و انسانی تر، از قبیل صلح و دوری از فقر و شفای بیماران گرایش بیشتری پیدا می کند. بنابراین، بچه­های بزرگ تر دعا را خیلی انتزاعی­تر، عینی تر و متمایزتر از بچه­های کوچک­تر تصور می کنند. آنها در مصاحبه خود از پرسش های نیمه تمام، مانند «من معمولاً هنگامی عبادت می­کنم که... و گاهی اوقات من عبادت می کنم برای...» استفاده کرده اند و نتایج ذیل را گزارش کرده­اند: بچه­های خردسال در زمان ها یا مکان های خاصی عبادت و دعا می کنند. برای مثال، قبل از غذا خوردن یا در کلیسا، ولی بچه­های بزرگ­تر در پاسخ به احساسات خاصی به طور خودجوش برانگیخته می­شوند. بنابراین، بچه های بزرگ تر هنگام نگرانی، ناراحتی، تنهایی یا هنگام درد سر و بیماری یا روزهای یکشنبه دعا می کنند. از جمله اطلاعات فرعی این پژوهش این است که احساسات منفی، در مقایسه با احساسات مثبت، انگیزه خیلی بیشتری برای دعا کردن فراهم می کنند.28

وولی و فلپس هم مراحل مفهوم دعا را مطالعه کرده اند. افرادی که در این مطالعه مشارکت داشته اند، 99 دختر و پسر 3 ـ 8 ساله که از شهری در جنوب غربی ایالات متحده امریکا انتخاب شده اند. آنها متعلق به محیط هایی از طبقه متوسط تا بالاتر از متوسط و عمدتاً سفید پوست بوده اند. پرسش های مصاحبه به آگاهی و تجربه کودکان از دعا، باور آنها به کارآمدی دعا و فهم آنها از کارکرد یا روند دعاکردن ناظر بوده است. بیشتر والدین گزارش کردند که کودک خود را به شرکت در فعالیت های دینی نسبتاً ترغیب می کنند.29

چاری و نصیرزاده در پژوهش خود درک کودکان از دعا را بررسی کرده اند. آنها درباره دعای گروه سنی کودکان چنین نتیجه گرفته اند: کودکان با وضعیت اقتصادی – اجتماعی پایین، زمان خاص و موقع نیاز بیشتر دعا کرده و کودکان با وضعیت اقتصادی – اجتماعی بالا به دعا کردن هنگام حضور در مکان­های خاص و همیشه دعا کردن گرایش بیشتری نشان می دهند. می توان گفت که کودکان در وضعیت اقتصادی ـ اجتماعی پایین به انجام اعمال مذهبی به شیوه زمان­بندی شده گرایش بیشتری دارند. در بین درخواست­هایی که کودکان از طریق دعاهای خود از خداوند داشته اند به طور کلی بیشترین درخواست­های تمنّا شده به ترتیب دعا برای خود فرد، برای والدین و سایر اعضای خانواده کودک بوده است. دعا برای آموزگار و اهداف متعالی، همانند امام عصر، کشور اسلامی و شهدا رتبه آخر دعاهای کودکان را به خود اختصاص می داده است. این یافته به اهمیت دعا برای برآورده شدن حاجت­های شخصی در کودکان اشاره شده است. به طور کلی یافته های این پژوهش، بیانگر وجود تفاوت های تحولی بر پایه سن، و تفاوت های فرهنگی بر اساس وضعیت اجتماعی – اقتصادی کودکان در شکل گیری برداشت آنان از مذهب و مفاهیم مربوط به مذهب است.30

روش پژوهش

پژوهش حاضر بر اساس یک طرح تحقیق مقطعی31 انجام شده است. جامعه آماری این پژوهش را همه دانش آموزان دختر و پسر 6 ـ 17 ساله مدارس عادی و مدارس مبتنی بر آموزش های دینی و اخلاقی ویژه شهر قم تشکیل می دهد. پیش فرض گروه نمونه، شامل 170 دانش‎آموز بوده که با روش خوشه ای انتخاب شده اند. با حذف مصاحبه های خدشه دار، حجم نهایی مورد مطالعه به 157 نفر رسیده که شامل 82 نفر (2/52 درصد) پسر و 75 نفر (8/47 درصد) دختر شده است. از بین کل گروه نمونه، 74 نفر (48 درصد) از مدارسی انتخاب شده اند که در آنها به آموزش­های مذهبی بیشتر توجه می­شود و 83 نفر (52 درصد) نیز متعلق به مدارس عادی هستند.

با توجه به ماهیّت تحولی مطالعه حاضر، گردآوری داده­ها بر اساس روش بالینی32 و به کارگیری مصاحبه نیمه ساخت یافته انجام شده است. به منظور سامان دهی مصاحبه، نخست، یافته های پژوهشی و مبانی نظری مربوط به تحول مفهوم دعا بررسی شده، سپس با توجه به مصاحبه­های انجام شده در پژوهش های پیشین، پرسش های اصلی مصاحبه طراحی گردیده است. سرانجام، پرسش ها توسط چند متخصص در حوزه روان شناسی، علوم تربیتی، روان سنجی و علوم دینی ارزیابی و اصلاحات لازم انجام شده است. براین اساس، برای بررسی انگیزه دعا هشت پرسش اصلی طراحی شد که به شرح زیر تعریف و نمره­گذاری می­شود:

جدول 1: پرسش های مصاحبه برای ارزیابی انگیزه دعا

نمره گذاری در دامنه ای بین 1 ـ 6 به ترتیب زیر صورت گرفت:

نمره 1: دعاهای فردی مادی سطح پایین،

نمره 2: دعای فردی مادی گرایانه در سطحی بالاتر،

نمره 3: دعاهای مادی ـ اجتماعی محدود و اخلاقی – معنوی فردی،

نمره 4: دعاهای اجتماعی گسترده برخاسته از اعتقاد به خداوند،

نمره 5: دعاهای کمال جویانه دنیوی و روانی،

نمره 6: دعاهای کمال جویانه معنوی و اخروی.

نمره گزاری و اعتباریابی مصاحبه

به منظور درجه بندی آزمودنی ها، متن کامل هر مصاحبه، بر اساس راهنمای نمره گذاری توسط پژوهشگر و چهار متخصص آشنا به مسائل تحولی به گونه مستقل، درجه بندی شده است. برای این منظور، هر داور، مجموع پاسخ های مصاحبه شوندگان را در مورد هر مؤلفه به دقت مطالعه کرده و نمره درنظر گرفته شده را یادداشت نموده است.

به منظور اطمینان به اعتبار درجه بندی کنندگان (داوران) از روش همبستگی درون طبقه ای33 (ICC) استفاده شده است. این روش برای بررسی اعتبار بین دو یا چند درجه بندی کننده در مواقعی به کار می رود که مقیاس نمره گذاری فاصله ای یا طبقه ای مرتب شده باشد. افزون بر این، همبستگی درون طبقه ای به عنوان نسبت واریانس بین گروه ها به واریانس کل در نظر گرفته شده است. نتایج محاسبات نشان می دهد که ضریب اندازه واحد انگیزه دعا، که بیانگر اعتبار درجه بندی یک داور واحد است، برابر با 55/0 است که نشان می­دهد سطح نسبتاً بالایی از همگونی نمره ها در یک درجه­بندی کننده نسبتاً مطلوب است.

مقدار ضریب اعتبار اندازه های متوسط که در واقع نزدیک به ضریب آلفای کرونباخ است و واحد تحلیل میانگین همه درجه ها یا نمره ها است، برای انگیزه دعا 85/0 و از لحاظ آماری معنادار است که نشان می دهد بین پنج داورِ پژوهش حاضر، سطح بسیار بالایی از همگونی درونی وجود دارد. به منظور بررسی روایی ابزار پژوهش حاضر، و اطمینان از اینکه مصاحبه از روایی کافی بهره مند است، از تحلیل عاملی تأییدی استفاده شده است.

روش تحلیل داده ها

برای تحلیل داده ها از دو روش کمی و کیفی استفاده شده است:

الف) روش کمی

برای تحلیل نمره ها افزون بر به کارگیری شاخص های آمار توصیفی، مانند فراوانی و درصد پاسخ ها و نیز تشکیل جدول متقاطع، از آزمون­ تحلیل واریانس برای بررسی تفاوت مفاهیم تحوّلی در گروه های سنی مختلف استفاده شده است. افزون بر این، همگونی میانگین های گروه های سنی نیز به منظور طبقه بندی کردن گروه های سنی مختلف نیز بررسی شده است. همچنین به منظور مقایسه مدارس عادی با مدارس با آموزش های ویژه دینی در نمره محتوا و انگیزه دعا از آزمون t استودنت و تحلیل واریانس چند متغیری استفاده شده است.

الف) روش کیفی

به منظور فراهم آوردن درک بیشتر از پاسخ آزمودنی ها و انطباق آنها با مؤلفه انگیزه دعا، داده ها بررسی کیفی شده است.

یافته ها

الف) تحلیل کمی

در این بخش، مشخصه‎های آمار توصیفی نمره های مربوط به انگیزه دعا به تفکیک هر سن و نیز خلاصه آزمون تحلیل واریانس برای بررسی تفاوت گروه ها و آزمون مقابله شفه برای مقایسه زوجی میانگین گروه ها محاسبه شده است.

چنان که در جدول 2 دیده می‎شود، به طور کلی میانگین نمره ها با افزایش سن گروه نمونه بیشتر می شود. کمینه و بیشینه نمره ها نیز در مؤلفه انگیزه دعا در بین گروه های سنی از الگوی یک نواخت افزایشی پیروی نمی کند. برای نمونه، در گروه سنی 10 سال، حداکثر نمره برابر با 5 است، در حالی که این شاخص در گروه های سنی 15 و 16 سال، بالاتر از 5 و درگروه سنی 17 سال، کمتر از 5 به دست آمده است. افزون بر این، در گروه 16 سال هیچ نوجوانی نمره کمتر از 2/4 به دست نیاورده است، در حالی که در گروه 17 سال مانند گروه 13 سال، کمینه نمره برابر با 2/3 است.

جدول 2: مشخصه‎های آمار توصیفی، خلاصه آزمون تحلیل واریانس و مقابله پس تجربی شفه نمره‎های مؤلّفه انگیزه دعا برای همه گروه های سنی

نتایج تحلیل واریانس نشان می دهد که بین گروه های سنی، از لحاظ انگیزه دعا تفاوت معناداری وجود دارد. نتایج آزمون شفه برای مقایسه زوجی میانگین گروه ها در باره انگیزه دعا به قرار زیر است:

میانگین نمره انگیزه دعا در گروه سنی 6 سال با گروه 7 سال، برابر و کمتر از سایر گروه های سنی مورد مطالعه است.

میانگین انگیزه دعا در گروه سنی 7 سال با گروه های سنی 8 و 9 سال، یکسان است، اما از گروه های سنی 10 ـ 17 سال به گونه معناداری کمتر است.

میانگین آزمودنی های 8 سال در انگیزه دعا تنها از آزمودنی های 6 ساله بیشتر است و در مقایسه با گروه های سنی 13 ـ 17 سال، میانگین کمتری به دست آورده اند. بدین ترتیب، با گروه های سنی 9 ـ 12 سال، از لحاظ انگیزه دعا تفاوت معناداری ندارند.

میانگین انگیزه دعا در آزمودنی های 9 ساله از آزمودنی­های 15 ـ 17 سال کمتر و از آزمودنی­های 6 سال، بیشتر است. این گروه سنی با آزمودنی های 7 ـ 14 سال تفاوت معنادار نشان نمی دهد.

گروه های سنی 10 ـ 12 سال میانگین بیشتر و معناداری در مقایسه با گروه های سنی 6 و 7 سال دارند. اما میانگین انگیزه دعا در آنها کمتر از گروه های سنی 15 ـ 17 سال است. بدین ترتیب با گروه های سنی 8، 9، 13 و 14 سال تفاوت معناداری ندارند.

آزمودنی های 13 و 14 سال از آزمودنی های 6 ـ 8 سال، میانگین بالاتری در انگیزه دعا به دست آورده اند و با سایر گروه های سنی، تفاوت معناداری ندارند.

در گروه های سنی 15 ـ 17 سال نیز میانگین مفهوم دعا از گروه های 6 ـ 12 سال بیشتر و از لحاظ آماری معنادار است، اما با گروه های 13 ـ 14 سال، تفاوت معناداری ندارند.

تعیین مراحل انگیزه دعا بر اساس میانگین نمره ها

بر اساس تحلیل واریانس و نیز محاسبه زیرمجموعه های همگون میانگین­ها، مشخص شده است که چهار گروه سنی (6- 7، 8-11، 12-14 و 15- 17) برای تحوّل انگیزه دعا مناسب تر است. نتایج محاسبه ها در جدول 3 نشان داده شده است.

جدول3: مشخصه ‎های آمار توصیفی،
خلاصه آزمون­های تحلیل واریانس و مقابله پس تجربی شفه نمره‎های انگیزه دعا برای چهار طبقه سنی همگون

چنان که در جدول 3 دیده می شود، نتایج آزمون تحلیل واریانس برای مقایسه میانگین­های چهار طبقه سنی از لحاظ آماری، معنادار است. برپایه مقایسه میانگین­ها می توان نتیجه گرفت که آزمودنی های کم سن تر، میانگین کوچک تری از آزمودنی های بزرگ تر خود دارند.

میانگین­های دو گروه سنی 8 -11 سال (26/3) و 12-14 سال (82/3) از لحاظ آماری، تفاوت معناداری دارد، اما تقریباً به هم نزدیک و در طبقه یک سان قرار دارند. بیشینه نمره طبقه سنی 12- 14 سال تنها 2/0 کمتر از طبقه سنی 8 -11 سال است. کمینه نمره گروه سنی 12-14 سال در حدود 6/0 بزرگ تر از طبقه سنی 8-11 سال است.

افزون بر این، مقادیر کمینه و بیشنه نمره ها نشان می دهد که در گروه سنی 15 -17 سال، بالاترین نمره برابر با 6/5 و کمترین نمره برابر با 2/3 و میانگین این گروه نیز برابر با 76/4 است.

تعیین مراحل انگیزه دعا بر اساس فراوانی نمره ها

تعیین مراحل تحول انگیزه دعا نیز بر اساس فراوانی و درصد پاسخ ها بررسی شد تا توزیع فراوانی پاسخ ها بر اساس طبقه های نمره گذاری و به تفکیک گروه های چهارگانه سنی محاسبه شود. نتایج این طبقه بندی نمره ها که داوران آنها را به شش طبقه تقسیم نموده اند، در جدول 3 نشان داده شده است.

جدول 4: فراوانی و درصد نمره های مؤلّفه انگیزه دعا بر اساس درجه بندی داوران

چنان که در جدول 4 دیده می شود، بیشترین درصد پاسخ ها (6/30) متعلّق به نمره 4 (دعاهای اجتماعی گسترده برخاسته از اعتقاد به خداوند) است. افزون بر این، دو طبقه نمره 3 (دعاهای مادی ـ اجتماعی محدود و اخلاقی – معنوی فردی) و نمره 5 (دعاهای کمال جویانه دنیوی و روانی) نیز به ترتیب با 7/28 و 8/24 بیشترین درصد پاسخ ها را به خود اختصاص داده اند. درصد پاسخ های درجه بندی شده در نمره 1 (دعاهای فردی مادی سطح پایین و به تعبیر دیگر، دعا برای خود و نیازهای مادی) و نمره 6 (دعاهای کمال­جویانه معنوی و اخروی) به ترتیب با 6/0 و 3/8 کمترین مقدار است. بدین ترتیب، می توان نتیجه گرفت که سه طبقه دعاهای مادی ـ اجتماعی محدود و اخلاقی – معنوی فردی، دعاهای اجتماعی گسترده برخاسته از اعتقاد به خداوند، دعاهای کمال جویانه دنیوی و روانی، بیشترین فراوانی پاسخ ها را به خود اختصاص داده است. نتایج توزیع فراوانی پاسخ های نمره گذاری شده به تفکیک چهار گروه سنی در جدول 5 نشان داده شده است.

جدول 5: فراوانی و درصد نمره‎های مؤلّفه انگیزه دعا به تفکیک گروه های چهارگانه سنی

بر پایه نتایج جدول 5 می توان موارد زیر را استخراج کرد:

هیچ کدام از آزمودنی­های گروه سنی 6 – 7 سال در طبقه 5 و 6 قرار ندارند و تنها 1 نفر در طبقه 4 (دعاهای اجتماعی گسترده برخاسته از اعتقاد به خداوند) درجه بندی شده است. بیشترین درصد پاسخ های این گروه سنی در طبقه 2 (دعای فردی مادی گرایانه در سطحی بالاتر) و 3 (دعاهای مادی ـ اجتماعی محدود و اخلاقی – معنوی فردی) به ترتیب با 44 و 48 درصد قرار دارد.

بیشترین درصد پاسخ های گروه سنی 8 -11 سال در طبقه نمره 3 (دعاهای مادی ـ اجتماعی محدود و اخلاقی – معنوی فردی) با حدود 42 درصد، و طبقه 4 (دعاهای اجتماعی گسترده برخاسته از اعتقاد به خداوند) در حدود 46 درصد قرار دارد. تقریباً 12 درصد این گروه در طبقه 5 (دعاهای کمال جویانه دنیوی و روانی) و هیچ کدام در طبقه 1، 2 و 6 قرار نگرفته اند.

آزمودنی های گروه 12ـ14 سال در طبقه های 1 و 2 قرار نگرفته اند. بیشترین درصد پاسخ های این گروه (3/55 درصد) در طبقه 4 (دعاهای اجتماعی گسترده برخاسته از اعتقاد به خداوند) و درصد قابل ملاحظه ای نیز (حدود 32 درصد) در طبقه 5 (دعاهای کمال جویانه دنیوی و روانی) قرار دارد. 13 درصد از افراد این گروه نیز در طبقه 3 (دعاهای مادی ـ اجتماعی محدود و اخلاقی – معنوی فردی) درجه بندی شده اند.

بیشترین درصد آزمودنی­هایی گروه سنی 15- 17 سال (بیش از 64 درصد) در طبقه 5 (دعاهای کمال جویانه دنیوی و روانی) قرار داشته و 31 درصد آنها در طبقه 6 (دعاهای کمال­جویانه معنوی و اخروی) درجه بندی شده اند.

رابطه نوع آموزش با تحوّل محتوا و انگیزه دعا

به منظور بررسی این پرسش که آیا فهم کلی دعا در کودکان و نوجوانان مدارس ویژه (مدارسی که به برنامه های تربیتی و مذهبی بیشتر توجه دارند) در مقایسه با مدارس معمولی بیشتر است؟ میانگین­های دو گروه از آزمودنی­ها که در مدارس معمولی(83 نفر) و مدارس مذهبی (74 نفر) تحصیل می کردند، از طریق آزمون t استودنت برای گروه های مستقل، و برای مقایسه میانگین­های آنها در بررسی محتوا و انگیزه دعا از تحلیل واریانس چندمتغیری استفاده شده است.

جدول6: میانگین، انحراف استاندارد و خلاصه آزمون­های t گروه های مستقل و تحلیل واریانس چند متغیری برای تفاوت کودکان و نوجوانان مدارس مذهبی و معمولی در محتوا و انگیزه دعا.

نتایج آزمون t برای گروه های مستقل و تحلیل واریانس نشان می دهد که بین کودکان و نوجوانان مدارس معمولی و مذهبی از لحاظ محتوا و انگیزه دعا تفاوت معناداری وجود دارد.

ب) تحلیل کیفی

در این قسمت با ارائه نمونه­های عینی از مصاحبه­های انجام شده تلاش می‎شود یافته‎ها مستندسازی شود تا افزون بر درک جامع‎تر مفاهیم و داده­های پژوهش، شواهد معتبری نیز برای روایی نمره‎گذاری و طبقه‎بندی پاسخ ها به دست آید.

مرحله بندی پیشنهادی در این پژوهش

نیاز و درخواست های مادی و خودخواهانه: این مرحله، شامل دو زیر مرحله است:

نخست، دعاهای فردی مادی سطح پایین، و به تعبیر دیگر، دعا برای خود و نیازهای مادی است. انگیزه های افراد در این مرحله، از دعا رسیدن به ثمره های مادی فردی است. به بیان دیگر، آنها نیازهای خود را در قالب مصادیق مادی و سطح پایین مطرح می کنند. برای مثال: «...دوچرخه داشته باشم» (پسر، 6 ساله)؛ «. . . دعا می کنم پول زیاد بیارم درسمون خوب بشه» (دختر، 6 ساله).

دوم، مرحله دعاهای فردی مادی گرایانه در سطحی بالاتر. در این مرحله نیز دعاها مادی و فردی است؛ اما دعاها از درخواست های ساده به درخواست های سطح بالاتر تبدیل می شود: «... خدا بهم کمک کنه؛ درخت ها رو کسی قطع نکنه حیوونا رو نکشن» (پسر، 6 ساله). بیشتر برای سلامتی و نگرانی­های فردی دعا می کنند: «... من دعا می­کنم پیر نشم فوت نکنم» (پسر، 6 ساله). در دعاهای خود، ثواب و بهشت را بیشتر برای خود می خواهند و تفسیرشان از ثواب و پاداش اخروی مادی است: «... دعا می­کنم چون دوست دارم ثواب کنم، برم بهشت و خدا بهم جایزه بده، اگه آدما دعا نکنن تو بهشت کادوی خوب نمی­گیرن» (دختر، 6 ساله).

مرحله درخواست های مادی ـ اجتماعی: این مرحله نیز شامل دو زیر مرحله است:

نخست، دعاهای مادی ـ اجتماعی محدود و اخلاقی – معنوی فردی. دعا در این مرحله، بیشتر برای نزدیکان و دوستان است: «. . . پدر و مادرم سالم باشند، پدر بزرگ و مادر بزرگم سالم باشند» (پسر، 7 ساله). اندک اندک دریافت رضایت اجتماعی را که از سر نیاز به تعلق و امنیت طلبی است در دعاهای خود مورد توجه قرار می­دهند: «... برای بچه­ها دعا می­کنم چون کوچک اند، ممکنه دست مادرشونو ول کنن برن زیر ماشین» (دختر، 7 ساله). همچنین به علت تهدید و اضطراب، نگرانی­هایی دارد که در دعاهای خود به آن می­پردازد: «. . . غصه­هامون برطرف شن، مشکلات حل شن، کارهام راحت انجام شن. از گناهان توبه کنم» (دختر، 8 ساله). گاهی برخی از ویژگی های اخلاقی و معنوی، مانند صبر را در دعاهای خود از خداوند درخواست می کنند: «. . . صبور شم، دعا نکنم آدم صبور نمی­شه، تو دعا می­گم خدایا منو آدم خوب و صبوری کن»(پسر، 6 ساله).

دوم، مرحله دعاهای اجتماعی گسترده برخاسته از اعتقاد به خداوند. دعاها در این مرحله، فراتر از دوستان و خانواده، شامل همه انسان ها و امور دیگر می شود: «... همه مریض ها رو شفا بده» (پسر، 9 ساله) و «. . . خدایا مشکل همه رو حل کن، برای بچه­های فقیر دعا می­کنم، خوب شن، همه دانش آموزن موفق باشند» (پسر، 9 ساله). در این مرحله، وقتی از دانش آموزان سؤال می شود چرا برای شغل و آینده خود دعا نمی کنند می گویند: «... هنوز زود است وقتش نرسیده» (پسر، 10 ساله). این پاسخ ها نشان می دهد آینده نگری و توجه به نیازهای مربوط به آینده و قرار گرفتن در موقعیت خاص، به بروز برخی از دعاها منجر می شود. به همین سبب بعضی از مصاحبه شوندگان می­گویند: «. . . اگر من مادر بودم، دعا می­کردم فرزند خوب به دنیا بیاورم» (دختر، 12 ساله). نگرانی­ها و دغدغه­های زندگی، محتوای دعا را جهت می دهد. برای مثال، دانش آموزی می­گوید: «. . . از خدا می­خواهم که باران بیاد» (پسر، 10 ساله). وقتی سئوال شد چرا چنین دعایی می کند، معلوم شد که پدر او کشاورز است و ترس از خشکسالی، زندگی آنها را به خطر کشانده است. دیگری دعا می­کرد: «. . . دعا می کنم پدرها با مادرها کنار فرزندانشان زندگی کنند» (پسر، 11 ساله) که طلاق و جدایی بین پدر و مادرش زمینه ساز این دعا بود.

مرحله شکوفایی و رشد: این مرحله نیز دو زیر مرحله دارد:

نخست، دعاهای کمال جویانه دنیایی و روانی. دعاها در این مرحله، جنبه عالی­تری از زندگی را در بر می­گیرد. آنها تشکر و سپاس از نعمت­هایی را که خداوند داده است در دعاهای خود مطرح می کنند: «. . . موقع دعا کردن به خداوند می­گم از نعمت­هایی که دادی، سلامتی دادی و سایه پدر مادرم متشکرم، فرزند خوبی باشم» (دختر، 15 ساله). موفقیت در زندگی، تحصیلات و اجتماع از موضوعات مورد توجه در این مرحله است: «. . . دعا می کنم در تحصیلات موفق باشم» (دختر، 11 ساله) و «. . . ازدواج موفقی داشته باشم، فرزندان خوبی تربیت کنم» (دختر، 15 ساله). بیشتر مصاحبه شوندگان دختر، در سن 14 – 16 سال به مسئله ازدواج، داشتن فرزند سالم و تربیت فرزند توجه داشتند. دعا در این مرحله، برای آرامش روانی بیشتر مطرح می­شود، مانند: «من بیشتر برای آرامش و ثبات فکری دعا می کنم (دختر، 14 ساله) وقتی دلم می­گیره و حاجتی و راز و نیازی دارم دعا می کنم» (دختر، 14 ساله).

دوم، مرحله دعاهای کمال­جویانه معنوی و اخروی. محتوای دعاها در این مرحله، بیشتر برای رسیدن به تکامل و رشد معنوی است. در دعاهای خود به جنبه­های دنیایی و معنوی توجه دارند: «. . . برای همه چیز می­شه دعا کرد، ولی باید اعتدالش را رعایت کرد خداوند دنیا وآخرت را آفریده، باید هم به فکر دنیا بود هم آخرت» (دختر، 15ساله). بعضی از آزمودنی­ها در دعاهای خود همت­های بالایی دارند: «. . . بهتره دعا کوچک نباشد، حتی بهشت هم برای خواستن کوچک است باید دعا با همت بلند باشد و الا ادب رعایت نشده، دعا می کنیم باید خود را در برابر خداوند، کوچک شمرد، نه دعاهای کوچک خواست» (پسر، 15 ساله). دعاها در این مرحله، به مسائل معنوی­تر و اخروی نزدیک می­شود و شامل مسائلی، مانند رشد معنوی و توفیق بندگی می شود: «. . . دعا می کنم تا با خداوند ارتباط برقرار کنم، دعا یک نیاز درونی است» (پسر، 14 ساله). همچنین دعا در این مرحله، برای عاقبت به خیری بیشتر مطرح می­شود: «. . . دعا می کنم عاقبت به خیر بشم، وقتی امام زمان می­یان باشم و بندگی خداوند را بکنم» (دختر، 17 ساله). توجه به مراحل مطرح شده نشان می دهد که انگیزه دعا در کودکان و نوجوانان با تحول شناختی آنها متحول شده و از انگیزه­های مادی خودخواهانه به سوی انگیزه­های متعالی و معنوی رو به پیشرفت است.

بحث و نتیجه گیری

در این پژوهش، محتوا و انگیزه دعا در کودکان و نوجوان با نگاهی تحولی، بررسی شده است. یافته های مربوط به محتوای دعا نشان می دهد که مراتب دعا در دامنه ای از درخواست های مادّی سطح پایین تا درخواست­های معنوی عالی قرار داشته و همراه با رشد شناختی و عاطفی، محتوا و انگیزه آزمودنی ها از درخواست های حسی و فردی به سوی درخواست های اجتماعی و انتزاعی تحول پیدا می کند. به سخن دیگر، نمره کلی فهم دعا و مؤلفه های آن افزایش می یابد. مقایسه نتایج به دست آمده در این پژوهش با پژوهش های انجام شده توسط گلدمن که شامل «دعاهای ناخالص، مادی گرایانه و خود خواهانه، دعاهای نسبتاً ناخالص مادی گرایانه و خودخواهانه و دعاهای خالص­تر و معنوی و نوع دوستانه» می­شود، نشان می دهد تحول انگیزه و محتوای دعا در کودکان و نوجوانان مسلمان ایرانی (شهر قم) هر چند از جهت توالی مراحل، همسوی با پژوهشهای پیشین می­باشد، اما از نظر سرعت تحول در مقایسه با آنچه در پژوهش گلدمن گزارش شده است، سرعت بیشتری دارد، و این می تواند تحت تأثیر فرهنگ و تربیت اسلامی باشد.

ازسوی دیگر، یافته های این پژوهش بر خلاف ادّعای گلدمن (1964م) که اوج دعای نوع دوستانه را حدود سال­های 12 و 13 در نظر می گیرد، نشان می دهد که تقریباً 46 درصد پاسخ های گروه سنی 8 -11 سال در طبقه دعاهای اجتماعی گسترده برخاسته از اعتقاد به خداوند و 42 درصد در طبقه دعاهای مادی ـ اجتماعی محدود و اخلاقی ـ معنوی فردی قرار دارد و تقریباً 12 درصد پاسخ ها نیز متعلّق به دعاهای کمال جویانه دنیوی و روانی است. مقایسه نتایج به دست آمده از مدارس معمولی در مقایسه با مدارس ویژه (مدارسی که به آموزش های مذهبی و تربیت دینی توجه بیشتری دارند) روشن می سازد که به طور کلی آموزه های دین اسلام، فرهنگ دینی حاکم بر جامعه و نیز آموزش مفاهیم دینی بر تحول فهم دعا در کودکان و نوجوانان تأثیر دارد. بنابر این، نقش فرهنگ و آموزش در افزایش فهم، قطعی است و از این نظر با دیدگاه هایی که به نقش فرهنگ و منطقه تقریبی رشد تأکید دارند، همسوست.

به منظور برجسته کردن یافته­ها از یک نگاه کلی به محدودیت های این پژوهش اشاره می­کنیم. این پژوهش به روش مقطعی اجرا شده است. چون در این گونه طرح ها هر آزمودنی تنها یک بار مورد مشاهده و آزمون قرار می گیرد، پژوهشگران نمی توانند در باره اینکه چگونه افراد در طول سن تغییر می کنند، اطلاعات کافی را به دست بیاورند. افزون بر این، چون پژوهش در یک زمان خاص انجام می شود برای مشاهده و بررسی تغییرات تحوّلی دچار محدودیت است.

نمونه آماری این پژوهش از جامعه دانش آموزان دو ناحیه شهر قم به دست آمده است. با توجه به اینکه این شهر از نظر مذهبی در بین شهرهای کشور ایران از جایگاه ویژه­ای بهره مند است. بنابر این، نتایج پژوهش حاضر را باید با احتیاط به سایر شهرها تعمیم داد یا در مورد شهرهای دیگر، پژوهش های جداگانه ای انجام داد.

نمونه آماری این پژوهش محدود به دامنه سنی 6 ـ 17 سال بوده است، از این رو، نمی توان در مورد تحول فهم دعا در سنین پایین­تر و بالاتر استنباط کاملی به عمل آورد.

به طور طبیعی پژوهش های تحوّلی از متغیرهای مختلفی تأثیر می­پذیرد که غیر قابل کنترل بوده یا اگر قابل کنترل هم باشد بسیار وقت گیر و هزینه بر است. برخی از مهم ترین متغیرهایی که در این پژوهش نیز اثرگذار بوده اند، عبارت اند از: آموزش های رسمی و غیر رسمی؛ هوش و قدرت بیان، و شهروندی در شهر مذهبی قم.

پیشنهادهای پژوهشی

این پژوهش با استفاده از مصاحبه نیمه باز و به روش بالینی انجام شده است. پژوهش های آینده در این قلمرو می توانند مسیرهای ثمربخشی را پیگیری کنند که کامل کننده یافته های این پژوهش باشد. بنابراین لازم است پژوهش هایی به صورت طولی و ابزارهای متفاوت، از جمله مشاهده، پرسش نامه و در جامعه ای وسیع تر و در استان های گوناگون و با فرهنگ های متفاوت انجام شود و با نتایج پژوهش های موجود مقایسه شود تا نقش فرهنگ ها در تحول بیشتر روشن شود.

همچنین بررسی باورها و مناسک دیگر دینی (ایمان، امام زمان، نماز، امر به معروف و نهی از منکر و مانند آن) نیز با رویکردی میدانی و آماری بررسی و مطالعه شود.

پیشنهادهای کاربردی

1. در مسیر تربیت اسلامی افزون بر توجه به یاد خدا و برپایی نماز در مدارس، در مهد کودک ها و نهادهای آموزشی و پرورشی و مراکز و نهادهای نظام اسلامی نیز برنامه ای برای ایجاد ارتباط با خداوند، به ویژه در قالب دعا یا قرائت قرآن طراحی شود.

2. با توجه به آنچه در بخش قبل گفته شد، لازم است در راستای افزایش همت در انگیزه دعا و رسیدن به دعاهای ژرف تر، برنامه ریزی و فرهنگ سازی شود. افزون براین، چه بسا فراوانی این دعاها حاکی از این باشد که در برنامه بهداشت و سلامت ملی باید گام های نوین و مهم تری برداشته شود.

3. برای ترویج و آموزش دعا باید به نقش خانواده­ها، به ویژه مادران توجه شود و در این زمینه، بسته­های آموزشی (در قالب کتاب، فیلم، تک نگاره) برای آشنایی بیشتر والدین با دعا و چگونگی انتقال آن به فرزندان تهیه و در اختیار آنها قرار گیرد. مربیان، به ویژه مربیان دوره دبستان و پیش دبستانی نیز باید در زمینه آموزش و انتقال فرهنگِ ارتباط با خداوند در قالب دعا در ساعات درسی، ترغیب و تشویق شوند و در این باره آموزش ویژه ببینند.

4. به ایجاد فضاهای مناسب و برانگیزنده برای دعا و ارتباط با خداوند نیز توجه شود.

منابع

قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، قم: دارالقرآن الکریم، 1378.

نهج البلاغه، مترجم: سید جعفر شهیدی، تهران، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، 1373.

ابن منظور، جمال الدین محمد، لسان العرب، بیروت، دارالحیاه، ج 14، ص 258.

چاری، حسین، نصیرزاده، راضیه، «تفاوت های جنس و سن و وضعیت اقتصادی – اجتماعی در باورهای مذهبی کودکان»، فصلنامه روان شناسان ایرانی، ش 13، ص 68-52.

حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، بیروت، درالاحیاء التراث العربی، بی تا.

حسن زاده آملی، حسن، رساله نور علی نور در ذکر و ذاکر و مذکور، قم، تشیع، 1373.

صافی گلپایگانی، لطف الله، نیایش در عرفات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1371.

طباطبایی، محمدحسین، المیزان، مترجم: سید محمد باقر موسوی همدانی، ج 1، قم، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علیمه قم، 1374.

قرشی، علی اکبر، قاموس القرآن، تهران، دارالکتاب الاسلامی، 1361.

مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403.

مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، تهران، امیر کبیر، 1376.

مطهری، مرتضی، طهارت روح، تهران، ستاد اقامه نماز جمعه، 1381.

نهاد رهبری، همایش بین المللی نقش دین در بهداشت روان، قم: نشر معارف، 1382.

نیک زاده، الیاس، سر مرتبط، مشهد، انتشارات رستگار، 1384

EL kind, D., Studies in Cognitive Development, Essays in Honor of Piaget, New York: Oxford, 1969.

Goldman, R. G., Religious Thinking from Childhood to Adolescence, London: Rutledge and Kegan Paul, 1964.

_____, "Religious Thinking from Childhood to Adolescence", American Journal of Sociology, v 50, 1964, p 112-122.

Long, D. et al., "The Childs Conception of Prayer", Journal for the Scientific Study of Religion, v 6, 1967, p 101-109.

Piaget, J., The Child’s conception of the World, London, Rutledge, 1960.

Tamminen, K , Religious Ddevelopment in Cchildhood and Youth: An Empirical Sstudy, Helsinki, Suomalainen Tiedeakatemia, 1991.

Tatala M., "Development of Prayer in Adolescence and Youth", Journal of Psychology and Counseling, v 1(7), 2009, p 113-116.

Woolley, J. D., Phelps, K. E., "The development of children's beliefs about prayer", Journal of Cognition and Culture, v 1, 2001, p 139-167.

* دانشجوی مقطع دکتری مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره). smrmn1346@gmail.com

** استادیار دانشگاه تهران.

*** استادیار جامعه المصطفی العالمیه. دریافت: 6/4/1390 ـ پذیرش: 13/6/1390

1. مرتضی مطهری، طهارت روح، ص32.

2. نهاد رهبری، همایش بین المللی نقش دین در بهداشت روان.

3. R. G. Goldman, "Religious thinking from Childhood to Adolescence", American Journal of Sociology, v 50, p 112-122.

4. D. Long et al., "The Childs Conception of Prayer", Journal for the Scientific Study of Religion, v 6, p 101-109.

5. J. D. Woolley & K. E. Phelps, "The development of children's beliefs about prayer", Journal of Cognition and Culture, v 1, p 139-167.

6. حسین چاری و راضیه نصیرزاده «تفاوت های جنس و سن و وضعیت اقتصادی – اجتماعی در باورهای مذهبی کودکان»، فصلنامه روان شناسان ایرانی، ش 13، ص 68-52.

7. J. D. Woolley & K. E. Phelps, "The development of children's beliefs about prayer", Journal of Cognition and Culture, v 1, p 139-167.

8. M. Tatala, "Development of prayer in adolescence and youth", Journal of Psychology and Counseling, v 1(7), p 113-116.

9. علی اکبر قرشی، قاموس القرآن، ج 2، ص 344.

10. جمال الدین محمد ابن منظور،. لسان العرب، ج 14، ص 258.

11. محمدحسین طباطبایی، المیزان، مترجم سید محمد باقر موسوی همدانی، ج 2، ص 33.

12. محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 7، ص27.

13. ابراهیم: 40

14. بقره: 129

15. اسراء: 8

16. بقره: 127

17. طه: 114

18. آل عمران: 147

19. طه: 25

20. صافى گلپایگانى، لطف الله، نیایش در عرفات، ص 35.

21. محمدباقر مجلسی، بحار النوار، ج 91، ص 13.

22. الیاس نیک زاده، سر مرتبط، ص14.

23. The Concepts Of Prayer

24. crud, materialistic and very egocentric prayers

25. Prayer less crude, materialistic and egocentric.

26. more refind, spiritual and altruistic prayers.

27. R. G. Goldman, "Religious thinking from Childhood to Adolescence", American Journal of Sociology, v 50, p 112-122.

28. D. Long et al., "The Childs Conception of Prayer", Journal for the Scientific Study of Religion, v 6, p 101-109.

29. J. D. Woolley & K. E. Phelps, "The development of children's beliefs about prayer", Journal of Cognition and Culture. v 1, p 139-167.

30. حسین چاری و راضیه نصیرزاده، «تفاوت های جنس و سن و وضعیت اقتصادی – اجتماعی در باورهای مذهبی کودکان»، فصلنامه روان شناسان ایرانی، ش 13، ص 68-52.

31. Cross-Sectional

32. Clinical Method

33. Intraclass Correlation (ICC)