روان شناسی و دين

سال چهارم، شماره دوم، تابستان 1390، ص 113 ـ

Ravanshenasi-va- Din, Vol.4. No.2, Summer 2011

طلعت حسنی بافرانی*/ مسعود آذربایجانی**

چکیده

تحقیق حاضر با هدف نقد و بررسی دیدگاه ویکتور فرانکل، یکی از روان شناسان کمال در موضوع شخصیت سالم به رشته تحریر درآمده است. فرانکل در معرفی انسان سالم ابتدا از دو ظرفیت روحانی و متعالی انسان، یعنی «توانایی از خود فاصله گرفتن» و «از خود فرارفتن» سخن گفته، سپس شاخصه های سلامت را به میزان فعلیت بخشیدن به این ظرفیت ها تبیین کرده است. ویژگی های انسان سالم از این دیدگاه، عبارت اند از: آزادی و اختیار، خودآگاهی و مسئولیت پذیری، ارزش مداری (خلاقیت، عشق، رنج)، معناجویی، یکتایی و بی همتایی و پاسخ گویی به ندای وجدان. نگارنده با روش تحقیق توصیفی-تحلیلی ضمن بررسی و نقد دیدگاه فوق، به مقایسه آن با دیدگاه قرآن پرداخته و به این نتایج دست یافته که دو دیدگاه در تعریف، گستره و هدف گذاری «سلامت» و ساختار انسان سالم، تفاوت داشته و مواردی چون عدم توجه کافی به مبدأ و مقصد و ناتوانی در ارائه تعریفی جامع از مفاهیمی، چون خدا، جاودانگی، عمل و وجدان، از کاستی های نظریه فرانکل است.

کلید واژه ها: فرانکل، انسان سالم، معنا جویی، ندای وجدان.

مقدمه

سلامت مفهومی است که در ساده ترین تعریفش، به معنای سالم بودن و دور از آفت بودن بدن، اندیشه و روح است. در تعریف علمی این واژه، زمانی نظریه رایج، مدل سلامت زیست ـ پزشکی بود که فقط به بررسی ارگانیزم و بیولوژیک انسان می پرداخت، اما به تدریج با روشن شدن کاستی های این نگرش الگوی زیستی ـ روانی ـ اجتماعی قوت گرفت و طرفداران این الگو سلامت فرد را نتیجه تعامل عوامل زیست شناختی (ویروس ها، باکتری ها و ...)، روان شناختی (بازخوردها، باورها و رفتارها)، جامعه شناختی (طبقه، شغل، نژاد و ...) دانستند. امروزه وقتی در متون روان شناسی و دینی از انسان سالم سخن به میان می آید، منظور، سلامت در بعد روان شناختی است که البته این بعد هم نمی تواند بدون ارتباط با ابعاد دیگر سلامت، معرف شخصیت سالم باشد، زیرا جایگاه بحث از سلامت در بعد زیستی و اجتماعی، در قلمرو علوم دیگر است.

سلامت روان نیز از مفاهیمی است که در تبیین آن تلاش های فراوانی صورت گرفته و نظریه پردازان شخصیت هر یک به گونه ای از سلامت روان و معیارهای رفتار سالم و ناسالم سخن گفته اند. نظام های زیستی نگر، سلامت روانی را در کارکرد صحیح اندام ها و دستگاه عصبی بدن می دانند. نظام روان تحلیل گری، سلامت روان را در کنش موزون سه پایگاه شخصیت (نهاد، من و فرامن) می بیند و نظام رفتارگرا، سلامت روانی را در رفتارهای سازش یافتة و آموخته شده در محیط تعریف می کند. انسان گراها سلامت روان را در ارضای نیازهای اساسی و رسیدن به مرحله خودشکوفایی و تحقق خویشتن می دانند.

ویکتور امیل فرانکل1 عصب شناس، روانپزشک و روان شناس وجودگرای قرن بیستم و بنیان گذار نظریه «تحلیل وجودی» (معنا درمانی) است که با نگرش مثبت به ماهیت سه بعدی انسان (جسم، روان و روح) و اصالت بخشیدن به بعد روحانی وی، تلاش می کند نظریة نوپای خود را که عملاً در سال های اسارتش در زندان های «داخائو» و «آشویتز» به آزمون گذاشته وخود نیز از آن سر بلند بیرون آمده، استحکام بخشد و با تألیف کتاب ها و سخنرانی های متعدد در دانشگاه های معتبر، این پیام را به گوش انسان ها برساند که با داشتن معنا در زندگی می توانند سلامت واقعی را تجربه کنند، حتی اگر در دشوارترین شرایط قرار گیرند. وی متأثر از فیلسوفان وجودی، چون کی یرکگارد، شوپنهاور، هایدگر و... بر این باور است که محور اصلی شخصیت انسان، روح اوست و تن و روان همچون لایه ای آن را احاطه کرده اند. عناصر اساسی این ساحت روحانی، یعنی آزادی، معنویت و مسئولیت، راهنمای انسان به سوی سلامت و سعادت هستند. بنابراین، سخن از ماهیت انسان بدون در نظر گرفتن یک پارچگی و تمامیت او در سه بعد جسم، روان و روح، و سخن از سلامت انسان، بدون توجه به هسته مرکزی شخصیت (روح)، نیازها و عناصر اصلی ساحت روحانی، سخنی گزاف خواهد بود.

فرانکل در بیان نیازهای متعالی روحانی، از شش نیاز اصیل انسان: پویایی اندیشه، معناجویی، تعالی خویشتن، ابدیت، دین و گروه دوستی عاطفی یاد می کند و چارچوب شخصیت سالم را بر پایه آن بنیان می نهد. شخصیتی فراسوی بهنجاری که در تلاش برای حصول به سطح پیشرفته کمال و تحقق استعدادهای وجودی خویش، حداکثر استفاده را از ویژگی های ماهیتی خود (آزادی، مسئولیت و معنویت) ببرد.

نوشتار حاضر درصدد پاسخ به این سؤال است که انسان سالم از دیدگاه فرانکل چه مشخصه ها و ویژگی هایی دارد؟ بدیهی است تبیین ویژگی های انسان سالم از این دیدگاه می تواند گوشه ای از ابهامات مربوط به سلامت روان را برطرف کرده و در کنار سایر نظریه های شخصیت، راه گشای انسان طالب سلامت در مسیر حرکت به سوی رشد و تکامل باشد و در برنامه ریزی های آموزشی و تربیتی برای پرورش انسان هایی متعالی نقشی مؤثر ایفا کند.

انسان سالم و ویژگی هایش، از منظر فرانکل

روان شناسان کمال که اغلب خود را انسان گرا و حامی جنبش استعداد بشری2 می نامند، با نگرش انتقادی به نظریه های روان کاوی و رفتارگرایی، بر این باورند که اشکال سنّتی روان شناسی با محدود کردن ماهیت انسان و شکل گیری شخصیت او در محیط یا دوران کودکی، سلامت را نداشتن بیماری عاطفی یا ارضای تمامی نیازها و سائق ها می دانند، حال آنکه انسان چیزی بیش از اینهاست. فقدان بیماری عاطفی، انسان را در سطح بهنجاری قرار می دهد، لکن مفهوم سلامت، فراتر از بهنجاری است. چه بسا افرادی که از زندگی در شرایط به ظاهر مطلوب و راحت، شغل مطمئن و خانواده ای گرم و صمیمی بهره مند بوده و به این معنا بهنجار هستند، اما احساس خوشبختی و رضایتمندی از زندگی نمی کنند و از نظر روانی، سالم نیستند.

فرانکل با تأسیس اصل «اراده معطوف به معنا» در برابر «اراده معطوف به لذت» فرویدی و «اراده معطوف به قدرت» آدلری، شخصیت سالم را در قالب این اصل، تبیین می کند. به عقیدة او انسان سالم، انگیزش بنیادینی به نام «اراده معطوف به معنا» دارد. این انگیزش چنان نیرومند است که می تواند همه انگیزش های انسانی دیگر را تحت الشعاع قرار دهد. «اراده معطوف به معنا دار بودن زندگی» شرط حیاتی سلامت روان است. در زندگی بی معنا، دلیلی برای ادامه زیستن باقی نمی ماند.

گرچه جست وجوی معنا، وظیفه ای سخت و مبارزه جویانه است و موجب افزایش تنش درونی می شود، لکن سلامت روان در گرو حد معینی از تنش است. شخص سالم همواره در حال «شدن» و تلاش برای رسیدن به اهدافی است که با آنها به زندگی اش معنا ببخشد. درک فاصله بین آنچه هست و آنچه باید باشد، آنچه بدان دست یافته و آنچه باید بدان دست یابد، تنشی را به او تحمیل می کند که نتیجه آن، تلاش و تکاپوی بیشتر و حرکت به سمت کمال است.3

انسان سالم، انسانی است که احساس خوشبختی و رضایتمندی از زندگی دارد، اما هدف او رسیدن به خوشبختی نیست. فرانکل، خوشبختی را لذت بردن از زندگی تعریف نمی کند و معتقد است هدف قرار دادن لذت، به نوعی تفکر بیمارگونه است. «یک انسان بیمار، کل معنای زندگی را در لذت، و هدف همه فعالیت های انسان را خوشبختی می داند».4 نظریة نقش غالب اصل لذت در کل زندگی روانی، از اصول اساسی مکتب روان کاوی است. اما مکتب تحلیل وجودی بر این باور است که لذت نمی تواند هدف و معنای زندگی باشد و فقدان لذت، زندگی را از معنا تهی نمی کند.

پذیرش اصل لذت به عنوان معنای کلی زندگی، توالی فاسدی دارد که به دو مورد از آنها پرداخته می شود:

1. لذّت، محصول دستیابی انسان به خواسته ها و مطالباتش بوده و خواسته های انسان پایانی ندارد. او با وصول به هر لذتی، لذت فراتری را طالب است که نهایتی برای آن متصور نیست. در نتیجه، او هرگز احساس رضایت از زندگی را تجربه نخواهد کرد. 2. با پذیرفتن اصل لذت به عنوان هدف همه فعالیت های انسان، تمایزی میان افعال اخلاقی و غیر اخلاقی انسان باقی نمی ماند و همه اهداف، یک جهت پیدا می کنند. بر این اساس، فرقی نمی کند انسان پولش را صرف خرید غذای بیشتر و بهتر برای خودش کند یا صرف انفاق و کمک رسانی به دیگران، چون در هر دو حال، پول، لذت آفرین بوده است و ارزش گذاری اخلاقی بین این دو عمل، تأثیری ندارد.

به این ترتیب فرانکل، معیار نهایی رشد و پرورش شخصیت سالم را «اراده معطوف به معنای زندگی» و نیاز مداوم انسان به جست وجوی معنا می داند؛ جست وجوی معنایی که به زندگی او منظوری ببخشد. فقدان معنا در زندگی، به نوعی بیماری روانی اندیشه زاد منجر می شود که ویژگی خاص آن، فقدان هدف در زندگی و احساس تهی بودن است؛ وضعیتی که فرانکل آن را پدیده گسترده و شناخته شده قرن بیستم دانسته و آن را «نوروز توده های نسل حاضر» یا «نهیلیسم»5 و «پوچ گرایی» می نامد. 6 تنها راه حل این مشکل، یافتن معنای زندگی است و گرنه محکوم به بیماری روانی خواهیم بود. او می نویسد: «ظاهراً عده زیادی از ما «چرای» زندگی خود را از دست داده ایم و به همین سبب، تحمل «چگونه ی» وجودمان هر چند سرشار از وفور و رفاه باشد، دشوارتر شده است». 7

به این ترتیب، شخصیت سالم کسی است که معنایی مناسب در زندگی یافته، واکنش خویش را آزادانه برای موقعیت های پیش رو انتخاب کرده و مسئولانه نتایج اعمال و انتخاب های خود را می پذیرد. او با توجه به گذرا بودن زندگی، وقت، عمر و امکانات خود را صرف کیفیت بخشیدن به زندگی و نه کمیت آن می کند و با نگاهی خوش بینانه به آینده، اهداف و وظایف خود را طراحی می کند.

از نظریه معنادرمانی فرانکل ویژگی هایی از شخصیت سالم استخراج می شود که در مبحث بعدی به آن خواهیم پرداخت. اما پیش از آن، به دو توانایی خاص و منحصر به فرد انسان از نظرگاه فرانکل اشاره خواهیم کرد تا بنیان نظریه این روان شناس در طراحی انسان سالم روشن تر شود.

توانایی های روحانی انسان

دو توانایی ویژه و منجصر به فرد انسان که فرانکل بارها بدان پرداخته است، عبارت اند از: «توانایی از خود فاصله گرفتن»8 و توانایی «از خود فرا رفتن»9 این دو قابلیت، ناشی از ظرفیت های روحی انسان است و در رفتار هیچ حیوانی وجود ندارد. «فراغت از خود»، یعنی از خود فاصله گرفتن به انسان این امکان را می دهد که در مقابل خودش یا یک موقعیت بایستد، به تجزیه و تحلیل رفتار خود بپردازد و در برابر اعمالش به قضاوت بنشیند. او می تواند و باید، خود را نقد کند، آزادانه عقیده ای را بپذیرد یا رد کند و تصمیم به انجام عملی بگیرد یا از انجام آن خودداری کند. همه اینها زمانی امکان پذیر است که او از بیرون به خود نگاه کند و توجه را از خویشتن بر دارد. به واسطه این قابلیت می تواند سرنوشت (زیست شناختی، روان شناختی و جامعه شناختی) خود را مرور کرده و از «خود» ی که به وسیله آن طراحی شده، گذر کند و فاصله بگیرد و از این طریق، معنایی برای زندگی اش بیابد. معنا زمانی توسط یک فرد کشف می شود که برخودش تمرکز نداشته و از بیرون به خود نگاه کند. توانایی «فاصله گرفتن از خود» به انسان کمک می کند که از تمرکز بر خود، دست برداشته و مفهومی از خودش نداشته باشد. 10 ظرفیت روحانی دیگری که فرانکل آن را ویژگی اساسی انسانیت معرفی می کند «از خود فرا رفتن» است. او در این باره می نویسد:

با طرح «از خود فرا روندگی»، این واقعیت انسان شناختی را متذکر می شوم که انسان بودن یعنی: حرکت مداوم به سوی فراتر از خود، به سوی چیزی که دقیقاً همان خود کنونی نیست. به سوی چیزی یا کسی، به سمت یک معنا که احتمالاً توسط یک فرد تحقق می یابد، یا به سوی یک فرد همنوع که در خارج با او مواجه می شویم.11

توجه به قابلیت «از خود فاصله گرفتن» همراه با «تعالی خویشتن»، مسیر نظریه معنادرمانی فرانکل را از رویکردهای درمانی رفتاری ـ شناختی متمایز می سازد، چون به نظر وی انسان را نمی توان بدون در نظر گرفتن توانایی او برای رهیدن و فاصله گرفتن از خود فهمید. او انسان بودن را همواره «متوجه شخص یا چیز دیگری غیر از خود بودن» تعریف می کند که قادر است با فضیلتِ تعالی خویشتن، خود را به دست فراموشی سپرده، در دیگری وقف کرده و از این طریق، انسانیّت خود را تحقق بخشد. و بنابراین، هر چه بیشتر از خود فاصله گرفته و برخود متمرکز نباشد، انسان تر می شود.

ویژگی های انسان سالم

1. آزاد، مختار و گزینش گر

آزادی در نظریة تحلیل وجودی فرانکل، یکی از ویژگی های ذاتی انسان است و همین ویژگی، رفتارهای او را غیر قابل پیش بینی می سازد. گرچه بشر همواره در معرض آثار نیروهای بیرونی و درونی بسیاری قرار دارد، اما در انتخاب شیوه مقابله با این نیروها آزاد است. او آزاد است عقیده ای را بپذیرد یا رد کند، تصمیم به انجام عملی بگیرد یا نگیرد، رفتار یا احساسی را انتخاب کند یا نکند، از این رو، شخصیت فردی او اساساً غیر قابل پیش بینی است و فقط شخصیت نوعی وی را می توان در قالب تحقیقات گسترده آماری، روی گروه نمونه وسیعی پیش بینی کرد.12

انسان سالم، به رغم وجود محدود کننده های فراوان آزادی، می داند که هیچ چیز نمی تواند آزادی وی را کاملاً سلب کند. او آزاد است که از همة محدودیت هایی که او را احاطه کرده اند، همچون سکّوی جهش استفاده کرده و بر آنها تعالی جوید.

فرانکل که معتقد است آزادی انسان در خلأ شکل نگرفته و بستر معنا دهنده به آزادی، همان محدودیت های موهبتی و محیطی است، او «سرنوشت» را مهم ترین عاملی که می تواند آزادی انسان را تحت تأثیر قرار داده و محدود کند، دانسته است. سرنوشت به سه شکل می تواند انسان را احاطه کند:

الف ـ سرنوشتی که به وسیله وضعیت فیزیکی و زیستی بر انسان نمایان می شود (سرنوشت زیست شناختی)؛13

ب ـ سرنوشتی که محصول نگرش انسان و برآیند وضعیت زیستی و محیطی اوست (سرنوشت روان شناختی)؛

ج ـ سرنوشتی که به وسیله وضعیت محیط بیرونی و اجتماعی بر انسان نمایان می شود (سرنوشت جامعه شناختی).

انسان سالم بر همه این شرایط، فائق آمده و خود را اسیر آنها نمی داند. شاید پرسش برانگیزترین بخش این عقیده، رابطه سرنوشت زیست شناختی انسان با آزادی اراده اوست. او تا چه حدّ در برابر وضعیت ژنتیکی و زیستی خود آزادی عمل دارد؟ فرانکل در پاسخ به این پرسش، انسان های نمونه ای را مثال می زند که به تعبیر وی به توفیق «هنرمندانه» و «قهرمانانه» دست یافته اند. هنرمندانه از آن جهت که موفق شده اند ماده اولیه و مقاوم زیست شناختی را از طریق اراده آزاد، شکل دهند، و قهرمانانه از آن جهت که موفقیت آنان همچون قهرمانان ورزشی، حاصل کوشش های منظم آنهاست. آنها از ابتدا به محدودیت های زیست شناختی خود بی اعتنا بوده، تمام سعی خود را می کنند و نتیجه یک عمل را مطلق نمی بینند.14

درباره تقدیر روان شناختی هم گرچه غرایز و تجارب دوران کودکی و... زمینه هایی برای عملکرد «من» فراهم می کنند، اما این «من» است که اراده کرده و تصمیم می گیرد. «من» همچون قایق رانی نیست که اجازه می دهد باد قایق را به هر سمت که می خواهد براند، بلکه برعکس، هنر «من» همچون مهارت قایق رانی است که نیروی باد را به منظور راندن قایق در مسیری مشخص به کار می برد تا جایی که حتی قایق را برخلاف جهت باد هم پیش می برد.15 فرانکل موارد متعددی از بیماران را مثال می زند که با وجود بیماری روانی، همچنان امکان موضع گیری و تصمیم گیری دارند، زیرا اگر چه بیمار روان پریش ممکن است کارآیی خود را از دست دهد، اما شأن و مقام انسانی هنوز در او باقی است.

در خصوص با سرنوشت جامعه شناختی نیز، اولاً: قوانین جامعه شناختی، زمانی می توانند تأثیرگذار باشند که از منطقه آزادی فردی انسان بگذرند، از این رو، هرگز قوانینی کاملاً تعیین کننده نبوده و نمی توانند او را از آزادی اراده اش محروم کنند. ثانیاً: تجربه نشان داده است که همه چیز را می توان از یک انسان گرفت مگر یک چیز: آخرین آزادی بشر را در گزینش رفتار خود در هر شرایط موجود.16

شخصیت سالم، در نهایت، خود، سرنوشت خویش را به دست می گیرد و با استفاده از ظرفیت های وجودی خود بر همه شرایط زیستی ـ روانی و اجتماعی غلبه می کند تا سرانجام به «خود فرا روندگی» خویش را تحقق بخشد. «سرنوشت» فقط زمینه ای برای آزمودن آزادی انسان است.

2. خودآگاه و مسئولیت پذیر

«انسان موجودی خودآگاه و مسئول است.»17 در این تعریف، یکی از امتیازات مکتب درمانی تحلیل وجودی، نهفته است. در این مکتب درمانی که اصل و جوهر وجودی انسان را مسئولیت پذیری او می داند، نقطه شروع درمان نیز آگاهی دادن فرد از مسئولیتش است. هر انسانی دائماً با موقعیت های متفاوتی روبه رو می شود که در هر کدام از این موقعیت ها معنایی نهفته است. انسان سالم که گویا دومین باری است که متولد شده است، هر موقعیت از زندگی را فرصتی طلایی و بی نظیر می بیند که باید با آن دست و پنجه نرم کرده و در چالش حاصل از آن موقعیت، معنایی را محقق سازد.

به بیان دیگر، «هر وضعیت زندگی، ندایی است که نخست باید به آن گوش داد و سپس پاسخ گفت»،18 از این رو، انسان سالم، همواره متوجه پاسخ گویی به هر وضعیتی است. او می داند که آزادی انتخاب، مسئولیت آفرین است. وقتی این توانایی و فرصت را دارد که آزادانه گزینش کرده و عملی را انتخاب کند، بنابراین، در برابر آن انتخاب و نتایج حاصله از آن مسئول است.

مسئولیت اصلی انسان، شکوفایی ارزش هاست، حال با توجه به اینکه در هر موقعیتی ارزشی نهفته است، اگر این موقعیت از دست برود، فرصت تحقق آن ارزش نیز از دست رفته و برای همیشه تحقق ناپذیر باقی می ماند. بر این اساس، انسان سالم از هیچ موقعیتی نباید به سادگی گذر کند. او متوجه وظایفی است که در زندگی بر دوش او نهاده شده و هر وضعیت، بخشی از آن وظیفه برای او نمایان می شود.

به نظر فرانکل چنین انسانی به جای آنکه زندگی را فقط یک واقعیت بپندارد، زندگی را حکم انجام وظیفه می داند که از سوی قدرت و کارفرمایی برایش صادر شده است، از این رو، مسئولیت او نه فقط آگاهی از وظایف زندگی، بلکه همچون سربازی، پاسخ گویی به کارفرما نیز هست.19

فرانکل تلویحاً نمونة عینی سلامت روان را در یک انسان مذهبی معرفی کرده، می نویسد: «انسان مذهبی کسی است که هستی خویش را نه تنها براساس مسئولیت برای ارضای وظایف زندگی توجیه می کند، بلکه همچنین در برابر کارفرما هم مسئول است.»20

این نگرش که انسان، خود را همچون سرباز جبهه معنویت های روی زمین بداند، نه تنها به انفعال نمی انجامد، بلکه او را تا حد زیادی فعال می کند، زیرا او وظیفه زندگی را دستورالعملی از سوی قدرتی برتر می داند که با بهره گیری از موهبت آزادی و انتخاب، به آن دستورالعمل ها، پاسخ مثبت داده و فعالانه زندگی می کند.

آگاهی از وظایفی که برای هر کس منحصر به فرد و در حدّ توانایی های اوست، به سازگاری بیشتر انسان ها در تعاملات با یکدیگر نیز منجر می شود. اگر انسان خود را فردی آگاه و مسئول بداند، در برخورد با پدیده های محیطی می تواند راه خویش را انتخاب کرده، تعامل و تبادل سازگارانه تری با مسائل زندگی برقرار کند.

3. ارزش مدار

باور به تفرد و یگانگی انسان ها در وجود، تکالیف، وظایف، مسئولیت، رنج و... این نتیجه را در پی خواهد داشت که جست وجوی انسان برای یافتن معنا نیز امری کاملاً شخصی و منحصر به فرد بوده و در نتیجه، معنای زندگی هر کس ویژه و یگانه خواهد بود. لکن مطالعه رفتارها و کنش هایی که در موقعیت های مشابه و یک سان توسط میلیون ها نفر، تجربه می شود، وجه مشترک و معیار همگانی را به دست می دهد که گویا همة این کنش ها و واکنش ها در جهت آن، صورت می گیرد. فرانکل این معانی فراگیر و جهان شمول را به صورت «ارزش ها» تعریف می کند.21

بر این اساس، «ارزش» همان «معنا» خواهد بود، اما نه معنای شخصی، بلکه مفهومی کلی و همه جایی که از معانی شخصیِ تجربه شده زندگی افراد متعدد، انتزاع شده و در جهان ماورای انسان ریشه دارد. هر کس می تواند در قالب این مفهوم کلی و با تنظیم برنامه زندگی خود بر مبنای آن، معنای جزئی تر و کاملاً منحصر به فرد زندگی خود را کشف کرده و از این طریق بر انسانیت خویش غنا بخشد.

«اگر معنا و ارزش ها چیزی جز زایش ذهنی یک فرد نبودند و ریشه در دنیایی ماوراء و مافوق انسان نداشتند، آنها هر لحظه کیفیت خواست خود را از دست می دادند».22

فرانکل معانی کشف شده زندگی انسان را در قالب سه نظام ارزشی طبقه بندی کرده و به این ترتیب، معیار و راهکار مشخصی در اختیار انسان معناجو قرار می دهد. او می گوید: معنای زندگی از سه طریق محقق می شود و هر طریق، متناظر با یکی از ارزش هاست؛ بدین معنا که هر یک از این راه ها می تواند ارزشی را محقق ساخته و شکوفا کند.

راه های تحقق معنا عبارت اند از:

1ـ انجام کاری ارزشمند که از آن طریق «ارزش های خلّاق» به ظهور می رسند؛

2ـ کسب تجربه های والا که از آن طریق «ارزش های تجربی» شکوفا می شوند؛

3ـ شیوه تحمل درد و رنج که از این طریق «ارزش های نگرشی» شکوفا می شوند.23

شخصیت سالم، زندگی خود را مبتنی بر این سه نظام ارزشی، طراحی می کند؛ آنجا که ممکن است با انجام کاری ارزشمند، چیزی را به طبیعت عرضه می کند. آنگاه که لازم است تسلیم زیبایی طبیعت و هنر شده و تجارب والایی را از محیط دریافت می کند، و آنجا که نه فرصت خلاقیت یافت و نه امکان دریافت تجربه سرشاری از طبیعت، برترین ارزش های خود، یعنی ارزش های نگرشی را به خدمت گرفته و حتی در سخت ترین شرایط ممکن نیز «معنایی» در زندگی خود خواهد یافت.

بر این اساس، سه ویژگی شاخص شخصیت سالم از دیدگاه فرانکل: خلاقیت، عشق ورزی و تحمل درد و رنج، موضوع بحث ادامه این این نوشتار خواهد بود.

الف) خلّاقیت

یکی از راه های کشف معنای زندگی، «کار» است که از طریق آن «ارزش های خلاق» نمایان می شوند. «خلاقیت» که به نظر فرانکل در ناهشیار معنوی آدمی ریشه دارد،24 به معنای «افزودن چیزی به دنیا از طریق استفاده از استعدادها و ابراز خویشتن» است.25

انسان خودآگاه و مسئول می تواند با خلق یک اثر، تولید اندیشه یا خدمت به دیگران، که لازمه آن ایثار و عرضه به جهان است، به زندگی خود معنا ببخشد. 26 بهترین راه تحقق ارزش های خلّاق، «کار»، و بهترین جلوه گاه کار، «شغل» شخصی افراد است که فرد از این طریق، رابطه یگانه و منحصر به فرد خود را با جامعه پیدا کرده، با ادای سهم خود به جامعه، احساس رضایتمندی را تجربه می کند.

البته فرانکل یادآور می شود که گرچه شغل، قلمرو احتمالی شکوفایی ارزش های خلّاق را فراهم می کند، اما ممکن است لزوماً به رضایت شخصی منجر نشود و هیچ شغلی را نمی توان تنها راه کامیابی و موفقیت دانست.27 اینکه شخص فکر کند با داشتن شغلی دیگر می توانست خوشبخت تر باشد، نوعی خود فریبی یا ناشی از درک نادرست شغل است. مهم، نوع و محتوای کاری نیست که فرد انجام می دهد، بلکه شیوه انجام آن کار است که به زندگی معنا می بخشد. «کار» و «شغل» فی نفسه ارزشمند نبوده و به خودی خود انسان را بی همتا و جایگزین ناپذیر نمی رساند، بلکه این خود انسان است که با اتخاذ شیوه انجام کار در هر عرصه شغلی، خود را جایگزین ناپذیر می سازد.

گاه انجام وظایف مشخص و استاندارد تحمیل شده از بیرون (کارفرما، محیط کار و...) شغل را ملال آور کرده و به رضایت شخصی منجر نمی شود، از این رو، کسی که نمی تواند از حرفه خود ارضا شود باید در زندگی خصوصی و غیر حرفه ای خود در پی عواملی باشد که به زندگی او معنا بدهد.28

همچنین فرانکل به آسیب شناسی کار پرداخته و به دو گروه از انسان ها که به رغم بهره مندی از کار مناسب نمی توانند نیاز معناجویی خود را ارضا کنند، اشاره می کند؛ گروهی که کار را ابزاری برای ثروت اندوزی و کسب لذت بیشتر دانسته و عده ای که از فشار کار و خستگی ناشی از آن، فرصتی برای لذت بردن ندارند. در هر دو مورد، کار، نه تنها سلامت روان را به همراه نخواهد داشت، بلکه به نوعی روان آزردگی نیز منجر می شود. کسانی که فقط ثروت اندوزی را هدف می بینند، سرمایه کلان دارند، اما زندگی شان دیگر جهتی ندارد29. آنان که تمام اوقات را بی وقفه به کار می گذرانند، برای فرار از زندگی و موقعیت هایی که دائماً باید با آن روبه رو شوند، به کار پناه برده و در این دویدن بی وقفه، می کوشند تا از خود بگریزند و هنگامی که به کار مشغول نیستند، احساس خسران می کنند. این در حالی است که از نظر انسان سالم، کار نه وسیله ای برای رسیدن به ثروت بیشتر و نه پناهگاهی برای پرکردن اوقات و گریز از خود است، چون او لذت و رفاه را از هر طریق که باشد، مایه معنابخشی به زندگی نمی داند.

فرانکل «تکنولوژی» و پیشرفت های حاصل از آن را یکی از عوامل بی معنایی زندگی امروزی دانسته و معتقد است تکنولوژی، ما را از نیاز به استفاده از مهارت های بقا محروم ساخته و سیستمی را توسعه داده است که زنده ماندن انسان را بدون نیاز به کوششی از جانب او تضمین می کند.30 جامعه صنعتی امروزی، ما را با مسئله «فراغت ناشی از بیکاری» روبه رو ساخته که می تواند به نوعی بیماری به نام «روان نژندی بیکاری» منجر شود. بارزترین علامت این بیماری، «دل مردگی» و «احساس بیهودگی» است: «دل مردگی»، یعنی بی تفاوتی روز افزون و از دست دادن نیروی ابتکار و در نهایت، ناتوانی از انجام هر کاری، حتی ناتوانی در جذب و دریافت دست کمکی که به سوی فرد دراز شده است». 31

البته بیکاری، همیشه به چنین واکنش روانی منتهی نمی شود، زیرا آزادی معنوی همیشه این فرصت را به فرد بیکار می دهد که با این سرنوشت اجتماعی چگونه روبه رو شود. برخی با تسلیم شدن به چنین سرنوشتی، بهانه ای برای تمام شکست ها و بی مسئولیتی های خود و دیگران می یابند و «بیکاری» را عامل تمام بدبختی ها و عدم موفقیت ها می دانند.

در مقابل، برخی نه تنها تحت تأثیر این سرنوشت واقع نشده، بلکه با تدابیر منطقی و قدرت تصمیم گیری، سرنوشت خود را شکل می دهند. آنان معنای زندگی را خلاصه در کار یا مزد نمی بینند، از این رو، روز تعطیل و غیر تعطیل برای آنها تفاوتی ندارد. هر وقت کار مشخصی نداشته باشند، به فعالیت دیگری مشغول می شوند. به این ترتیب، فرد بیکار همیشه این فرصت را دارد که تصمیم بگیرد؛ از گروه دل مردگان باشد یا کامیابان.32 به عقیده فرانکل، درمان «روان نژندی بیکاری» از طریق جبران اقتصادی و اجتماعی کافی نیست، زیرا بشر تنها با رفاه زندگی نمی کند.33

ب. دریافت و ایثار عشق

انسان بر اساس ویژگی «تعالی خویشتن»، موجودی است از خود فرارونده که اساساً علاقمند دستیابی به فراسوی خویش است. تحقق این ویژگی روحانی چه از راه دستیابی به معنایی برای تحقق بخشیدن و چه از راه دستیابی به موجودی دیگر که با او رابطه ای صمیمانه برقرار کند، در بستر اجتماع امکان پذیر می شود.

معنایابی از طریق ارزشهای تجربی، یعنی برداشت و دریافت (تبادل) تجربه های ارزشمند از رهگذر غور در زیبایی های عالم طبیعت، هنر، فرهنگ، روابط بین فردی و تعامل با دیگران در قالب عشق به آنها.34 درک زیبایی هنر و طبیعت و برقراری رابطه صمیمانه با دیگران، آنگاه که امکان تحقق ارزش های خلاق وجود ندارد، بهترین راه دستیابی به معنای زندگی است.

به نظر فرانکل، حتی یک لحظه اوج ارزش تجربی می تواند سراسر زندگی را سرشار از معنا سازد، زیرا آنچه مهم است شدت و عمق تجربه های لذت بخش است، نه تعداد یا مدت زمان دوام آنها.35 انسان از خود فرارونده، توانایی ایثار و دریافت عشق را دارد. وقتی به او محبت می شود؛ یعنی موجودی بی نظیر و بی همتاست، و وقتی عاشقانه کسی را دوست دارد، او را موجودی یگانه و جایگزین ناپذیر نموده است.

فرانکل عشق را تنها راه رسیدن به اعماق وجود انسانی دیگر دانسته، می گوید: «عشق عبارت است از تجربه یار با تمام وحدانیت و تفرد وی».36 بنابراین، در یک رابطه عاشقانه، انسانی با انسان دیگر روبه رو می شود و انسانیت او را به عنوان شخصی منحصر به فرد تصدیق می کند.

عشق، پدیده ای کاملاً انسانی و متفاوت از غریزه جنسی است. آنچه در گونه های پست تر موجودات به شکل رابطه جنسی دیده می شود، در مرحله ای از بلوغ رو به تکامل به پدیده خاص انسانی به نام عشق تبدیل می شود37 که ماهیتا با میل جنسی تفاوت دارد. معشوق در مفهوم عشق، ابزاری برای کاهش تنش جنسی نبوده و رابطه جنسی صرفاً بیان فیزیکی یک رابطه روحانی به نام عشق است. در این رابطه، معنا و مفهومی نهفته است که از طریق ایثار و دریافت عشق، کشف می شود.

انسان سالم می تواند از طریق این جنبه روحانی، یعنی عشق، نه تنها صفات فعلیت یافته وجود محبوب، بلکه ارزش های نهفته و بالقوه او را نیز درک کرده و او را در آگاه شدن از استعدادهای خود و تحقق بخشیدن به آنها یاری کند. او فارغ از جنبه های جسمانی و روانی محبوب، به اندرون روحانی او نفوذ کرده، بر غنای ارزش های خویش می افزاید تا آنجا که می توان گفت که عشق فعلیِ متافیزیکی انجام می دهد.38 در عشق دو جانبه، هر دو موفق می شوند برای تحقق استعدادهای بالقوه از یکدیگر کمک گرفته و به سمت کمال، حرکت کنند.

به عقیده فرانکل، عشق واقعی معطوف به چیزهایی نیست که فرد «دارد»، زیرا هستی معشوق با مرگ از بین می رود. ویژگی های جسمانی در گذر و معرض تغییر است، و ویژگی های روان شناختی نیز ناپایدار. عشق واقعی متوجه چیزی است که فرد، «هست» و «باید باشد». چنین عشقی آن قدر کم به جسم معشوق توجه دارد که به راحتی می تواند در فقدان او هم دوام بیاورد. ظاهر جسمانی، فقط نمادی بیرونی برای بیان اندرون منحصر به فرد معشوق است.39

عشق حقیقی، یعنی برقرار کردن رابطه روحانی با وجود شخص دیگر که در این ارتباط روحانی، او را نه تنها آن گونه که هست، بلکه آن گونه که می تواند باشد و خواهد بود، می نگرد و از این رهگذر توانایی ها و ارزش های نهفته معشوق را درک می کند.

ویژگی ها و آثار عشق راستین از دیدگاه فرانکل عبارت اند از:

1ـ اعجاز عشق، توانایی پذیرش تمام و کمال ارزش ها را می افزاید، از این رو، عشق واقعی انسان را کور نمی کند، بلکه بینا و توانا می سازد تا ارزش ها را بهتر ببیند.40

2ـ عشق حقیقی قابل انتقال نیست، زیرا هدف اصیل شخص عاشق، وجود روحانی معشوق است که همواره جایگزین ناپذیر و بی همتاست.

3ـ عشق حقیقی، خود ضامن بقا، پایداری و ابدیّت خویش بوده، «وفاداری» از لوازم آن است.41

4ـ چنین عشقی عامل تعیین کننده در روابط تک همسری42 و بالطبع پذیرش مسئولیت های اجتماعی و اقتصادی43 ناشی از آن است.

5ـ عشق راستین، وابسته به وجود فیزیکی معشوق نبوده، بلکه معنای ژرف خود را در وجود معنوی شخص می یابد، از این رو، در فقدان معشوق هم دوام می آورد.44

6ـ عشق، مستقل از جسم است و رابطه جسمانی، روش تجلّی رابطه روحانی است. پس همان طور که جسم برای عاشق، تجلّی وجود روحانی معشوق است، رابطه جنسی نیز تجلّی نیّت روحانی اوست. 45

گرچه توانایی عشق ورزی از ویژگی های مهم انسان سالم است، لکن معنای زندگی منحصر در داشتن یا نداشتن تجربه موفق عشق نیست. بنابراین، فردی که امکان چنین تجربه ای را نداشته هنوز هم قادر است زندگی اش را به شکل معناداری پیش ببرد. مهم آن است که فرصت های تحقق ارزش ها را غنیمت شمارد. آنگاه که امکان دست یابی به ارزش های خلاق یا ارزش های تجربی نباشد، باید ارزش های نگرشی جایگزین شود.

ج. تحمل خردمندانه رنج

یکی از ویژگی های برجسته انسان سالم، خلق ارزش های نگرشی در موقعیت های رنج آور و ملال انگیز بر پایه خردمندی و اندیشه ورزی است.

بعد خردمندی انسان که از امتیازات اساسی و اختصاصی اوست، نیازمند تبیین و توضیح نیست. اما اینکه چگونه «رنج» کشیدن می تواند از خصایص منحصر به فرد انسانی و موجب رشد و تعالی او گردد، مقالی است که فرانکل در کتاب هایش به تفصیل از آن سخن گفته است. قبل از هر چیز، لازم است به تعریف وی از «رنج» و خصوصیات «رنج با معنا» بپردازیم. از نظر فرانکل، «رنج یعنی مواجهه با وضعیتی اجتناب ناپذیر یا سرنوشتی تغییر ناپذیر».46

انسان در مواجهه با سرنوشت، کاملاً آزاد است؛ یا باید آن را شکل دهد یا تغییر دهد و یا اگر توانایی شکل دهی و تغییر را نداشته باشد، باید شجاعانه آن را تحمل کند.

سرنوشت، گاهی اجتناب پذیر است، گاه اجتناب ناپذیر. سرنوشتِ اجتناب ناپذیر نیز یا اجتناب ناپذیر و سرزنش پذیر است، یا اجتناب ناپذیر و ناگزیر. جولانگاه نظریه فرانکل در موضوع «رنج»، سرنوشتی است که نه می توان آن را تغییر داد و نه راه گریزی از آن است. رنجی که نتیجه سوء تدبیر یا محصول انتخاب های شخصی انسان نیست، این رنج با «خود آزاری»، یعنی پذیرش رنج غیر ضروری،47 متفاوت است. «رنج غیر ضرور»، یعنی موقعیت های ملال آور که نتیجه انتخاب خود انسان است و امکان تغییر یا محو آن موقعیت وجود داشته، لکن فرد از چنین امکانی استفاده نمی کند و خود را به تحمل رنجِ حاصل از آن، وادار می کند. فرانکل «رنج انتخاب شده» را نوعی خودآزاری بیمارگونه می داند تا یک تحمّل قهرمانانه. 48 آنچه اهمیت دارد، اجتناب ناپذیری و گریزناپذیری سرنوشتی است که فرد به آن گردن می نهد. شخصیت سالم با توجه به این پند حکیمانه که «زندگی چیزی نیست جز فرصت برای چیزی»، 49 رنج را، چون وظیفه ای ویژه و خاص می پذیرد و نه تنها به آن پشت نمی کند، بلکه از فرصت های پنهانی نهفته در آن نیز برای کمال استفاده می کند.

فرانکل نه تنها رنج کشیدن را وظیفه می داند، بلکه آن را عنصری حفاظت کننده در برابر کسالت و بی تفاوتی دانسته، معتقد است که رنج بردن، انسان را به تکاپو می اندازد و موجب رشد و پختگی او می شود. 50 تاب آوردن و تحمل کردن چنین موقعیتی، آنگاه معنا می یابد که شخص را به وضعیت بهتری ارتقا داده تا به «تغییر خود» مبادرت ورزد. 51 «تغییر خود»، یعنی رشد و فرا رفتن شخص به ورای آنچه که هست.

فرانکل فرایند «تغییر خود» را این گونه بیان می کند: در رنج بردن از چیزی برای دور شدن از آن، ما به سمت درون خود حرکت کرده، به طوری که میان شخصیت خود و آن چیز، فاصله ایجاد می کنیم. تا زمانی که از وجود این موقعیت، رنج می کشیم، در حالت تنش بین آنچه هست و آنچه باید باشد به سر می بریم. در این حالت می توانیم درباره آرمان هایمان به خیال پردازی ادامه داده و به کمال طلبیِ خود توجه کنیم. رنج بردن، تنشی مؤثر و تحولی عمیق ایجاد می کند که در آن انسان به آگاهی عاطفی از آنچه نباید باشد، دست می یابد.52

«تغییر خود» از طریق تغییر شیوه نگرش و طرز برخورد او با مشکلات و تحمل مصائب، حاصل می شود. انسان سالم که انگیزه و هدف اصلی زندگی را رسیدن به تعادل، کسب لذت یا گریز از درد ندانسته و در جست وجوی معنای زندگی است، «معنایابی» را هدف اساسی حیات انسانی خود می داند، حتی اگر آن معنا را بتوان در درد و رنج یافت. در آن صورت، تمام رنج ها را با اشتیاق تحمل می کند، چرا که معتقد است در هر یک از موقعیت ها و تجربه های تلخ، فرصتی برای اثبات شایستگی و مقاومت فرد نهفته است. نوع پذیرش رنج و تحمل آن، می تواند حاکی از عظمت درونی انسان باشد. آنچه در سخت ترین شرایط، انسان را تغییر می دهد، تصمیم و خواست درونی اوست نه شرایط پیرامونی.53

فرانکل با بیان تجربیات اسارت و زندگی اردوگاهی، به دو گروه عمده از انسان ها اشاره می کند. برخی در کوران تلخ و شیرین شرایط زندگی با فراموش کردن عظمت بشری خود، در زمره حیوانات در آمده و برای رهایی از رنج طاقت فرسا دست به هر عملی می زنند. و عده ای نیز با حفظ جایگاه والای انسانی و عظمت روحی خود، از این فرصت و ارزش اخلاقی نهفته در آن سود برده، خویشتن خویش را تعالی بخشیده و نشان می دهند که هرگز نمی توان آخرین آزادی را از دست داد. همین گزینش است که مشخص می کند او ارزش رنج هایش را داشته یا خیر. گرچه ناچاریم بپذیریم شمار این گروه که شایستگی رسیدن به معیارهای والای اخلاقی را دارند، انگشت شمار است. 54 کسانی که بتوانند رنج و سختی اوضاع ناامید کننده را با تغییر نگرش های خود به دستاورد و موقعیتی تبدیل کنند و در شیرینی و شکوه حاصل از آن معنایی بیابند بسیار اندک، اما بسیار ارزشمند هستند.

نکته قابل توجه دیگر در نظریه فرانکل، نگاه وی به آثار مثبت و خوشایند رنج، نه فقط در جهان انسانی، بلکه در دنیایی ماورای آن است. وی معتقد است که تحمل قهرمانانه رنج و کشف معنای آن، ویژگی خاص جهان انسان هاست، و چون این جهان نمی تواند غایت و نهایت تکامل جهان هستی باشد، پس ممکن است بپذیریم دنیای ماورای جهان انسانی وجود داشته باشد که انسان ها پاسخ نهایی رنج های بشری خود را در آن خواهند یافت.55

4. معناجویی

چالش و تردید در مفهوم هستی و ارزش زیستن، ویژگی خاص انسان و از موارد متمایز وجودی انسان با سایر حیوانات است. «معناجویی»، یعنی درگیری ذهنی با این سؤال ها: از کجا آمده ام، چرا آمده ام، به کجا و چرا می روم؟ و معنایابی، یعنی پی بردن به راز سر به مهر معنا و مفهوم زندگی.

نقطه محوری در نظریه فرانکل، «معناجویی» یا «خود پیامبری»56 است که دیگر روان شناسان کمتر به آن توجه کرده اند. «معنا» یک واقعیت است نه فقط (نوعی نگرش)؛ واقعیتی که همواره خود را در شکل موقعیتی مشخص و حقیقی نمودار می سازد. هر موقعیت، امکانی را در خود نهفته دارد. «کشف معنا»، یعنی آگاهی ناگهانی از یک امکان در زمینه واقعیت.57

انسان سالم از هر امکان و فرصت فراهم شده و از راه های متعدد برای دستیابی به معنای مورد نظر استفاده می کند. این مهم نیست از چه راهی و با در نظر گرفتن کدامیک از ارزش های سه گانه (خلّاق، تجربی و نگرشی) به معنا دست یافته، بلکه آنچه اهمیت دارد این است که انسان سالم با کشف مفهوم زندگی خود، به آرامش و سازگاری عاطفی می رسد. «داشتن معنا نه فقط برای موفقیت و شادکامی که برای بقا لازم است».58

انسان سالم، وجود خود، لحظه ها و فرصت ها را به رسمیت شناخته، بر این عقیده است که هیچ چیزی بیهوده آفریده نشده و هر یک از موقعیت ها، همچون صدفی، مرواریدهای ارزشمندی را برای به کمال رساندن انسان در بر دارند.

فرجام پذیری و گذرا بودن موقعیت ها معنای مسئولیت شخصی را ملموس تر می کند. چون همه چیز گذرا است، خود را مسئول ماندگار کردن آنها می داند، از این رو، محقق ساختن ارزش ها و به فعلیت در آوردن آنها، امکانات موجود را به واقعیتی تبدیل می کند که دیگر گذرا نبوده و همواره ماندگار خواهد شد. 59 مسئولیت انسان سالم، تبدیل موقعیت ها به واقعیت های ماندگار است. به این ترتیب، او با انجام مسئولیت خود و معنا بخشیدن به زندگی، ضمن اینکه می پندارد عمری طولانی دارد، آماده اعلام زنگ پایان وقت و فراخوانده شدن است.60 و از آنجا که می داند به میزانی که هر یک از نیازهای روحانی خود را به خوبی ارضا کرده باشد، روح را جاودانه ساخته است، پس زندگی، حتی تا آخرین لحظات عمر، برای او با معنا خواهد بود.

معنای زندگی، یک مفهوم انتزاعی عام یا یک امر مشخص و استاندارد شده ای نیست. معنای زندگی هر کس، یعنی رسالت و وظیفه مخصوصی که در زندگی دارد؛ وظیفه ای که در حد توانایی های او معین شده است.61 بر این اساس، همانطور که وظایف زندگی هر فرد کاملاً ملموس، عینی و منحصر به فرد می باشد، معنای زندگی او نیز واقعی، ملموس و ویژه است.

هرگز نمی توان گفت بهترین معنا در زندگی چیست. همانطور که بهترین حرکت در بازی شطرنج، حرکت در محدوده توانایی خود (حالات درونی فرد) و محدوده قدرت رقیب (شرایط بیرونی) است، شخص نیز بهترین معنا را وقتی به دست آورده که بفهمد بهترین کار ممکن را در هر موقعیتی انجام داده است. 62

شخصیت سالم، کمبودهای زیستی و محدودیت های اجتماع را مانع معنایابی ندانسته و بر آنها تمرکز نمی کند. به عقیده فرانکل، معنای زندگی، مشروط و مقیّد به هیچ چیزی نیست. شرایط درونی و بیرونی (سن، هوش، تحصیلات، نوع شخصیت، اقتصاد، فرهنگ، مذهب و...) در تسهیل یا دشواری دسترسی به معنا موثرند، اما وجود یا عدم معنا هیچ ارتباطی با شرایط ندارد.63

نا امیدی در کشف و دسترسی به معنا، زمینه بروز نوعی بیماری به نام «روان نژندی وجودی» یا «خلأ وجودی» را فراهم می کند64 که نشانه اصلی آن، احساس بیهودگی، پوچی و بی هدفی است. به نظر فرانکل، تنها راه درمان این بیماری، معنا درمانی است. معنادرمانی به انسانی که مسئولیت خود را در زندگی نشناخته، می آموزد که زندگی نه تنها یک وظیفه، بلکه حکم است؛65 حکمی که توسط یک کارفرمای مقتدر صادر شده و وظیفه هر شخص را تعیین کرده است. حال تکلیف چنین شخصی یافتن راهی برای انجام صحیح وظیفه و کشف معنا و مفهوم منحصر به فرد زندگی خویش است. «هر چه انسان بیشتر به وظیفه کیفیت زندگی بیاویزد، زندگی به نظرش با معناتر خواهد شد». 66

5. یکتایی و بی همتایی (تفرد و جایگزین ناپذیری)

تأکید بر فردیت و رشد و تحول شخصی از ویژگیهای نگرش وجودی است. هر انسانی به نوعی ناقص است، زیرا هیچ کس از همه استعدادها بهره مند نیست. کاستی های وجود آدمی، او را یگانه و جایگزین ناپذیر می سازد. اگر تمام انسان ها کامل و بی نقص بودند می توانستیم شخصی را جایگزین شخصی دیگر کنیم. بنابراین، هر انسان موجودی یکتا و یگانه است؛ یعنی متفاوت از دیگران.67

تفرد وجودی، مسئولیت آفرین است؛ مسئولیت در برابیر زندگی و وظایف خاصی که برای او تعیین شده است. مسئولیت او، یعنی مسئولیت شخصی علاوه بر مسئولیت وضعیت. 68 او در انجام وظیفه و رسالت خود، جانشینی ندارد و زندگی هم قابل برگشت نیست، از این رو، مسئولیت او کاملاً ویژه و منحصر به فرد است و فرصتی که برای انجام آن دارد، بی همتاست.

درک صحیح از تفرد وجودی، یگانگی مسئولیت، موقعیت، وظیفه، بی همتایی در سرنوشت و توجه به فرجام پذیر بودن زندگی، معنایابی انسان سالم را تسهیل می کند. موقعیت ها گذرا، اما فرصت های بی نظیری هستند که معنایی را در خود نهفته دارند. شیوه پاسخ گویی به هر وضعیتی، معنای منحصر به فرد آن را آشکار می سازد. شخصیت سالم، خود را در محدودة سرنوشت، گرفتار نمی بیند. او حتی در برابر سرنوشت نیز جایگزین ناپذیر است، چون می داند که سرنوشت او تکرار نمی شود، هیچ کس دیگر هم توانایی های او را ندارد و به خود او هم این توانایی ها دوباره داده نمی شود، 69 از این رو، می کوشد خودش بهترین روش رویارویی با سرنوشت را برگزیند.

او از طریق درک تفرد و ناپایداری فرصت ها و موقعیت های زندگی، تلاش می کند با مصرف خردمندانه زمان، وظایف خاص خود را که در محدوده توانایی های اوست، بشناسد و در به انجام رساندن آنها هیچ فرصتی را از دست ندهد، هر چند ممکن است کارش ناتمام بماند.

از نظر انسان سالم، پایان یافتن فرصت پیش از پایان کار، از ارزش آن نمی کاهد، چون معیار سنجشِ معنادار بودن زندگی، کیفیت آن است نه کمیت.70 بنابراین، مبنای قضاوت در مورد زندگی، نه طول زمان، بلکه غنی بودن آن است. زندگی کوتاه و قهرمانانة یک جوان، بامعناتر از زندگی طولانی و بدون کیفیت شخص دیگر است. «گاه این زندگی های ناتمام از زیباترین سمفونی ها به شمار می روند». 71

6. پاسخ گویی به ندای وجدان

بر اساس نظریه ساختار سه بعدیِ وجود انسان، «وجدان» یکی از بخش های اصلی ناهشیار معنوی و در واقع، هسته وجودی آدمی است که او را در پاسخ به پرسش های زندگی و پذیرش مسئولیت آن راهنمایی می کند.72 وجدان، مرکز هدایت کننده شخص در معنایابی است.

در هر موقعیتی آنچه وجدان می گوید (ندای وجدان) صحیح ترین پاسخ به آن موقعیت است. پاسخ های وجدان که در اعماق ناهشیار آدمی ریشه دارند، پاسخ هایی شهودی و غیرمعقول هستند، زیرا فرایند تفکر منطقی را طی نمی کنند.73 محتوای وجدان، ممکناتی است که «باید واقع شوند»، اما در حال حاضر به مرحله فعلیت و قطعیت در نیامده اند، از این رو ناخودآگاه هستند و باید از طریق شهود و مکاشفه به آن تحقق بخشیده و آن را به واقعیت تبدیل کرد، از این رو، فرانکل معتقد است که وجدان، امری غیر معقول و کاملاً ناآگاهانه است. و از این جهت، شبیه «عشق» است، زیرا عشق نیز ادراک شهودی و مستقیم از ظرفیت های نهفته در معشوق است که باید به فعلیت برسند. همچنین از آنجا که عشق، ناظر به قابلیت های نهفته و منحصر به فرد معشوق است، هدف وجدان نیز امکانات بالقوه و بی نظیری است که در هر موقعیت وجود دارد. وجدان با درک شهودی خود، این امکانات را کشف کرده به واقعیت مبدل می سازد.

از آنجا که هر موقعیتی برای انسان، فرصتی است منحصر به فرد و بی نظیر، متعلق دریافت وجدانی نیز امری است کاملاً شخصی، ملموس و بی همتا. از این رو، زندگی کردن طبق وجدان معنای زندگی در یک سطح کاملاً فردی و آگاه از واقعیت کامل هر وضعیتی است.

فرانکل وجدان را واقعیتی روان شناختی مطرح می کند، اما از نظرگاهی کاملاً متفاوت با نظریه روان کاوی. به عقیده وی تقلیل وجدان به فرامن و تعبیر از آن به عنوان تصویری از پدر درونی شده، به نادیده شدن کیفیت ویژه و متعالی وجدان منجر می شود. این بخش اساسی ناهشیار روحانی (معنوی) انسان، نه تنها یک واقعیت روان شناختی، بلکه بیانگر ارتباط او با منبعی متعالی است. همه انسان ها ذاتاً رابطه ای پنهانی با موجودی متعالی دارند. وجدان بخشی از کلّ این موجود متعالی است که وارد محدوده روان شناختی فرد شده است. به عبارت دیگر، وجدان، واسطه ای میان انسان و عامل ماورایی است که به او ندا می دهد. بنابراین چون وجدان، ندای متعالی است پس خودش هم کیفیتی متعالی دارد. فهم ویژگی تعالی وجدان بدون داشتن ادراک صحیحی از منشأ متعالی آن امکان پذیر نیست. فرانکل در تبیین این مسئله، وجدان را به ناف انسان تشبیه می کند که اگر به تنهایی و جداگانه مطالعه شود به نظر بی معنا می رسد، اما با مراجعه به نقش آن در فرآیند تولد و تاریخچه پیش از آن، مفهوم و ارزش این عضو در خارج از بدن فرد، یعنی «مادر» روشن می شود. وجدان نیز در ارتباط با منشأ متعالی خودش قابل درک خواهد بود.

فرانکل وجود و حضور وجدان و ارتباط آن با منشأ ماورایی انسانی را امری وجودی و مسلم در نظر می گیرد، اما توضیح و تبیین کیفیت این منشأ متعالی را خارج از حوزه روان شناسی و به مباحث هستی شناسی و الهیات مربوط می داند، در عین حال، اجمالاً اشاره دارد که می توان چنین مرجع مختاری را «خدا» نامید.74

انسان آزاد است و می تواند ماهیت خود را همان گونه که می خواهد، شکل دهد. اما خلق استانداردهای لازم برای این طراحی و انتخاب خود، خارج از حوزه قدرت اوست. او نمی تواند خود، قانون گذار خویش بوده و قانونی قاطع و جازم صادر نماید، زیرا صدور حکم مطلق فقط از موجود مطلق امکان پذیر است. این موجود مطلق و منبع متعالی که هم قانون گذار است و هم مرجع پاسخ گویی، در بیرون از وجود انسان قرار دارد و از طریق وجدان با او در ارتباط است.

همة انسان ها، اعم از مذهبی و غیر مذهبی، حضور وجدان را در خود می یابند و براساس آن به مسئول بودن خود پی می برند. اما این مسئله که منشأ وجدان چیست و انسان در برابر چه چیز یا چه کسی پاسخ گوست، پرسشی است که فقط ذهن انسان سالم را به خود مشغول می دارد؛ انسانی که کیفیت متعالی وجدان را به رسمیت شناخته و خود را در برابر منشأ متعالی آن مسئول می بیند.

به نظر می رسد فرانکل، مذهبی بودن را یکی از فاکتورهای مهم در سلامت روان می داند. گرچه وی تصریح به این مطلب نکرده است، لکن تلویحاً توجه انسان به خاستگاه متعالی خود و پاسخ گویی به ندای وجدان را از ویژگی های انسان مذهبی مطرح می کند؛ انسانی که با درک صحیح از ارتباط خود با منبعی متعالی، پاسخ گوی مسئولیت خویش در برابر آن مرجع ماورایی است.

انسان غیر مذهبی، ندای وجدان را ندایی از درون ذات خود دانسته و خودش را فقط در برابر وجدان مسئول می بیند. به نظر او وجدان، آخرین مرجع پاسخ گویی است. گویا او برای یافتن معنای نهایی زندگی هنوز به بالاترین قله نرسیده و در جایی ماقبل آخر (قبل از قله) توقف کرده است.75 اما انسان سالم، وجدان را مرحله ای ماقبل آخر دانسته و خود را در برابر خاستگاه متعالی وجدان، مسئول می بیند، در عین حال به تصمیم دیگران برای انتخابِ رسیدن به این قله یا متوقف ماندن قبل از آن، احترام می گذارد چون به آزادی بشر اعتقادی راسخ دارد.

نقد و بررسی

1. ملاحظاتی در اندیشه های فرانکل در تعریف سلامت

امروزه روان شناسان، کمال هنجار بودن و فاقد علائم بیماری بودن را برای داشتن زندگی سالم کافی نمی دانند. چه بسا افرادی که علائم بیماری ندارند و در شرایطی به ظاهر مطلوب و آرمانی زندگی می کنند، اما احساس رضایت از زندگی نداشته و احساس پوچی و بیهودگی می کنند. پس سلامت، مفهومی فراتر از بهنجاری و به معنای تلاش برای رسیدن به سطح پیشرفته کمال است. گرچه این نگرش، فرآیند رو به رشدی را در علم روان شناسی و به خصوص روان درمانی نشان می دهد، لکن هنوز فاصله زیادی با نگرش قرآنی دارد.

قرآن سلامت را در دو بعد ایجابی و سلبی تعریف می کند؛ یعنی پیراستگی از مجموعه ای از امراض و آفات روحانی و آراستگی به منظومه ای از خصایص انسانی که او را از سایر مخلوقات متمایز ساخته و موجب برتری و فضیلت انسان بر همه موجودات می شود.

تفاوت دیگر در تعیین گستره سلامت است. تقریباً همه نظریه های سلامت و کمال در علم روان شناسیِ معاصر (از جمله ویکتور فرانکل) قلمرو سلامتی را فقط به همین دنیا محدود می کنند، اما نگرش قرآنی، سلامت را با در نظر گرفتن جاودانگی انسان تبیین می کند، زیرا برای زندگی انسان قلمرویی وسیع تر و عمیق تر می بیند. در این نگرش، نوعی تنیدگی و پیوند ناگسستنی میان دنیا و آخرت دیده می شود و همواره دنیا به عنوان کشتزاری برای آخرت دیده شده که با کاشت محصولات خوب و گذر از آن می توان به برداشتی مطلوب و رو به مقصد رسید، از این رو، ترک دنیا برای آخرت76 و ترک آخرت برای دنیا هر دو رفتار ناهنجار شمرده می شوند. همچنین در مکتب ا سلام، سعادت و سلامت در قالب هدف اصلی خلقت، یعنی «قرب الی الله» تعریف می شود، بنابراین هر نگرش، گرایش یا رفتاری که در جهت شکوفایی فطرت و منطبق با هدف آفرینش انسان باشد و حرکت او را در این مسیر تسهیل کرده یا تسریع بخشد، سهمی از سلامت را به همراه خواهد داشت.

به این ترتیب، سلامت و مرض، دو مفهوم تشکیکی خواهند بود که درجات و مراتبی دارند. براین اساس، ممکن است انسانی به مراتبی از سلامت روحانی دست یابد، اما نشانگانی از بیماری هم در او دیده شود. بنا بر آنچه گفته شد، دیدگاه قرآن درباره سلامت روان، دست کم از سه جهت با یافته های روان شناسان تفاوت اساسی دارد: الف ـ در تعریف سلامت، ب ـ در گسترة سلامت، ج ـ در هدف گذاری سلامت.

2ـ در ساختار انسان سالم

آنچه فرانکل به عنوان یکی از روان شناسان کمال در تبیین ساختار انسان سالم مطرح می کند، صرف نظر از نقایص و کاستی های آن، فی الجمله مورد تأیید دین اسلام است. خصوصیاتی چون آزادی، اختیار، مسئولیت پذیری، ارزش مداری، معناجویی، پاسخ گویی به ندای وجدان و... در آموزه های قرآنی به روشنی مطرح شده است، لکن تفاوت عمده دیدگاه قرآنی با دیدگاه فرانکل در زمینه بخشی از این خصوصیات با مبدأ و مقصد آفرینش انسان است. فرانکل در تبیین این مؤلفه ها توجه چندانی به مبدأ آفرینش( خدا) ندارد. او هر چند در معنای نهایی زندگی، امر متعالی را بسیار پر رنگ می بیند، لکن در تعیین مصداق این امرِ متعالی، دست و دل بازی نموده و خدای ادیان ابراهیمی را یکی از مصادیق امر متعالی در نظر می گیرد. بی توجهی وی به غایت و مقصد آفرینش هستی و به ویژه انسان، برجسته تر از غفلت از مبدأ است. او معتقد است که مرگ، کلیت زندگی انسان را کامل می کند و او را به گذشته ای که در این جهان مادی تا ابد باقی است، پیوند می دهد. در گذشته است که امکانات بالفعل و بالقوه ما، ماندگار می شود.77 بر اساس این بیان، او توجهی به آینده و ارتباط آن با گذشته ندارد.

اگرچه نظریه فرانکل در موضوع شاخصه های انسان سالم با آموزه های قرآنی همپوشی دارد، لکن با توجه به دو تفاوت عمده جهان شناختی فوق الذکر، این شاخصه ها، تفاوت قابل توجهی خواهند داشت که اجمالاً به چند مورد از آنها اشاره می شود:

الف)آزادی

فرانکل آزادی را از ویژگی های ذاتی انسان دانسته که به وسیله آن می تواند بر همه محدودیت های موهبتی و محیطی غلبه کرده، راه خود را انتخاب کند و پاسخ گوی انتخاب خود باشد. قرآن کریم انسان را موجودی آزاد و مختار می داند که باید با استفاده از ابزار هایی، چون عقل، فطرت و شریعت به انتخاب راه خود اقدام کند. این موهبت، تنها ابزاری است برای رسیدن به حیات پاکیزه. در پاسخ به سئوال آزادی از چه؟وآزادی برای چه؟ قرآن که هستی آدمی را حقیقتی برتر از وجود جسمانی او می داند، آزادی را به معنای رهایی گوهر وجود آدمی (روح) از قید و بند هایی می داند که مانع رشد و تعالی او هستند. آزادی حقیقی، یعنی رهایی از هر گونه زنجیر و اسارت درونی و بیرونی، و مبارزه با طاغوت که نتیجه آن، عبودیت است.

ب) کار

فرانکل نظام ارزش های انسان سالم را در سه مقوله کار، عشق و رنج مفصلاً تبیین کرده و معتقد است ارزش ها، سازمان دهنده اعمال و رفتار شخصیت سالم هستند و در واقع، معنای زندگی فرد را تعیین می کنند. مکتب اسلام، به کار و نقش آن در تکوین شخصیت اهمیت بسیار داده است، اما آنچه در نظریه فرانکل دیده نشده، این است که هر نوع کاری نمی تواند معنابخش زندگی و تسهیل کننده سلامت باشد. عناصر اساسی و لازم برای دستیابی به سلامت، عبارت اند از: 1ـ ایمان، 2ـ عمل صالح. در سراسر قرآن، انسان مطلوب قرآنی را می توان با دو کلید واژه ایمان و عمل صالح شناسایی کرد. گویا این دو مفهوم که به کرات و اغلب با هم ذکر شده، پیوندی ناگسستنی در تکوین شخصیت سالم دارند.

قرآن کاری را ارزشمند می داند که دو مشخصه «حسن فعلی» و «حسن فاعلی» را داشته باشد، در غیر این صورت، کار، ویژگی تعالی بخشی روحانی خود را از دست خواهد داد. توضیح اینکه هر عمل دو بعد دارد؛ بعد فعلی که اثر خارجی عمل است و در جامعه برای همه مشخص است، و بعد فاعلی که انگیزه عامل برای انجام عمل است و اثر آن فقط در روح و روان شخص ظاهر می شود. بعد فعلی، پیکره عمل، و بعد فاعلی روح عمل است. 78 از نظر قرآن آنچه موجب سلامت می شود عملی است که علاوه بر مفید بودن و آثار اجتماعی مثبت داشتن، نیت و انگیزه خدایی نیز داشته باشد. در این دیدگاه، عشق ها و رنج ها همه در مقوله عمل می گنجند و همه آنها زمانی به سلامت منتهی می شوند که در پرتو انگیزه الهی حیات یافته و ابدی شوند.

ج) حاکمیت خدا و سنت های او بر انسان

یکی از اساسی ترین عناصر تنظیم کننده رفتار، نظام باور های فرد است. مجموعه باورها، جهان بینی فرد را بنیان نهاده و به شخصیت او انسجام و هماهنگی می بخشند. باور به وحدانیت خداوند با تمام صفات جمال و جلالش، باور به اینکه خدای متعال وجود محض، کمال محض، زیبایی مطلق، قدرت مطلق، علم و حکمت مطلق و منزه از همه نقص ها و زشتی هاست، باور به اینکه انسان از جهت استعداد و از سنخ وجود، شایستگی خداگونه شدن را دارد، باور به هدفمندی جهان هستی، اعتقاد به رابطه مقدّمی دنیا در مقایسه با آخرت و... همه مجموعه باور های انسان سالم از نظر قرآن هستند که توجه به آنها او را از بسیاری از اضطرابات و تشویش ها رهایی بخشیده، به ساحل امن و آرامش هدایت می کند و غفلت از آنها ارمغانی جز زندگی سخت و پر اضطراب به همراه ندارد: «و من اعرض عن ذکری فانّ له معیشة ضنکا».79

یکی از باورهای بنیادین انسانِ قرآنی، باور به سنت های حاکم بر جهان هستی و از جمله، هستی انسان است. سنت هایی، چون علیت، ابتلا، امداد، احباط و تکفیر، توکل و توسل، شفاعت و... که انسان در پرتو اعتقاد به آنها رفتارهای خود را تنظیم و اصلاح می کند. سنت ابتلا حاکی از فلسفه وجودی انسان است: «الذی خلق الموت و الحیاة لیبلوکم ایّکم احسن عملا».80 انسان مختار در عرصه دنیا همواره در معرض امتحان و ابتلا است و در سختی ها و گشایش ها با فعلیت بخشیدن به استعداد های نهفته، شایستگی خود را برای سلامت و سعادت به اثبات می رساند. رنج های زندگی در هر حال و به هر شکلی، فرصتی برای شکوفاسازی و تعالی انسان هستند. برخی در برابر شرایط به ظاهر نامطلوب زندگی، توان خود را از دست داده، جزع و فزع می کنند، برخی صبر را پیشه خود کرده و گروهی با درک واقع بینانه این شرایط، خداوند را بر ناملایمات زندگی سپاس می گویند، چون رنج را فرصتی استثنایی برای دستیابی به عالی ترین ارزش ها و بهترین موقعیت برای تغییر و تعالی خویشتن به شمار می آورند. چنین نگرشی به رنج، موجب پویایی، سرزندگی و نشاط در حرکت به سمت کمال می شود.

د) وجدان

دو توانایی منحصر به فرد انسان که فرانکل بر آن تأکید می ورزد و اساس شخصیت سالم را تشکیل می دهد، توانایی ‍»از خود فاصله گرفتن» و «از خود فرا رفتن» است. از خود فاصله گرفتن به معنای نقد خویشتن و قضاوت درباره اعمال و رفتار خود می باشد و مرتبه ای از نفس انسانی است که در نگرش قرآنی با عنوان «نفس لوامه» یا «وجدان» از آن یاد می شود. فرانکل وجدان را بخشی از نا خودآگاه روحانی فرد دانسته است که از طریق اتصال با منبعی متعالی، به انسان ندا می دهد. به عقیده وی وجدان حلقه واسط میان انسان و عاملی ماورایی است که انسان باید در برابر آن عامل، پاسخ گو باشد.

به نظر می رسد که در نگرش قرآنی، وجدان کاملاً هوشیار و الهام گرفته از منبعی قدسی است که انسان را بر انجام اعمال نیک تشویق و بر انجام اعمال زشت و ناشایست، توبیخ و مؤاخذه می کند. البته گاهی به سبب ارتباط و انس بیش از حد انسان با طبیعت، ندای وجدان ضعیف و ظهور آن کم رنگ می شود. همچنین توانایی از خود فرارفتن، یعنی فارع شدن از خود و حرکت مداوم به سوی فراتر ازخود، از ویژگی های انسان قرآنی نیز هست، لکن در هدف گذاری این مشخصه رفتاری در نظریه فرانکل، بینش مادی او غلبه دارد. هدفِ فراغت از خود در نظریه فرانکل، تعالی خوییشتن و کشف معنای زندگی این جهانی برای این جهان است، حال آنکه تعالی خویشتن در نگاه قرآن، یعنی از خود فرارفتن و به خدا رسیدن است. تعالی خویشتن جریانی است که انسان مطلوب قرآن از پایین ترین سطح اعتقاد به خدا در مسیر آن قرار گرفته و به تدریج با تقویت ایمان توسط اعمال نیک، روح را تعالی بخشیده، به مقصد نهایی که قرب الی الله است، نایل می شود. پس ابتدا و انتهای این جریان، خداست.

نتیجه گیری

ویکتور فرانکل از نظریه پردازان شخصیت و مؤسس نظریه معنادرمانی با تأثیرپذیری از تفکر فلسفه وجودی و روان شناسی وجودی، طرحی از شخصیت سالم ارائه می دهد که از دیگر نظریه های شخصیت، متمایز است. وی که محور شخصیت سالم را توجه به نیازها و قابلیت های ویژه ساحت روحانی انسان می داند، تمرکز بر بخش جسمانی تن و روان و ارضا نیازهای این بخش را در سلامت، کافی ندانسته و گاه صرف تمرکز بر این جنبه از وجودِ انسان را بیماری زا می داند. به نظر او جامعه صنعتی و رفاه زده امروزی که با غفلت از ارزش ها و برآورده ساختن نیازهای جسمانی انسان بر اوقات فراغت او افزوده است، ارمغانی جز افسردگی، اعتیاد و پرخاشگری نداشته و به نوعی بیماری روانی به نام «روان نژندی وجودی» که مشخصة آن احساس بیهودگی و پوچی کسالت آور می باشد، منتهی شده است. راه رهایی از این وضعیت اسفناک، بازگشت به اصل وجود انسان (ساحت روحانی) و آگاهی از موهبت هایی چون آزادی، معنویت و مسئولیت است که در سایه این عناصر می توان راه رشد و تکامل را به سلامت طی کرد. آنگاه انسان مطلوب، انسانی خواهد بود که از ره گذر این توانایی ها و ظرفیت های وجودی، به معنایی مناسب دست یافته، آزادانه، واکنش خویش را در برابر موقعیت های پیش رو انتخاب می کند و مسئولانه نتایج اعمال و انتخاب های خود را می پذیرد. او از طریق وجدان با منبعی متعالی در ارتباط است که خود را در برابر آن پاسخ گو می داند، از این رو، از همة فرصت های موجود (فرصت های کار و خلاقیت، فرصت های عشق، فرصت های رنج) بیشترین بهره برداری را می کند تا نه تنها آن موقعتی ها، بلکه وجود خود را وجودی ابدی و ماندگار سازد، چرا که آرامش واقعی انسان در پناه ابدیت و جاودانگی است.

منابع

شولتز، دوآن، روان شناسی کمال (الگوی شخصیت کامل)، ترجمه گیتی خوشدل، چ چهارم، تهران، نشر پیکان، 1386.

فرانکل، ویکتور امیل، پزشک و روح، ترجمه فرخ سیف بهزاد، چ دوم، تهران، انتشارات درسا، 1372.

ـــــ، انسان در جستجوی معنا، ترجمه نهضت صالحیان و مهین میلانی، چ هجدهم، تهران، انتشارات درسا، 1386.

ـــــ، فریاد ناشنیده برای معنا، ترجمه مصطفی تبریزی و علی علوی نیا، چ دوم، تهران، انتشارات فراروان، 1383.

ـــــ، انسان در جستجوی معنای غایی، ترجمه احمد صبوری و عباس شمیم، تهران، تهران صدا- قصیده، 1381.

محمد پور یزدی، احمدرضا، ویکتور امیل فرانکل، بنیانگذار معنا درمانی، چ اول، تهران، نشر دانژه، 1385.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج 1، چ 7، تهران، انتشارات صدرا، 1377.

حیدری، مجتبی، «معنا درمانگری فرانکل در نگاه تحلیلی و نقد»، مجله معرفت، ش 119، آبان 1386، ص 140-121.

* استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم. t.hasani16@gmail.com

** استادیار گروه روان شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. دریافت: 30/2/1389 ـ پذیرش: 1/6/1390

1. V. E. Frankl

2. دوان شولتز، روان شناسی کمال، ص 7.

3. ویکتور امیل فرانکل، انسان در جستجوی معنا، ص 160.

4. همان، پزشک و روح، ص 92.

5. Nihilism

6. ویکتور امیل فرانکل، انسان در جستجوی معنا، ص 207.

7. همان، انسان در جستجوی معنای غایی، ص 77

8. Self- detachment

9. Self- transcendence

10. احمدرضا محمد پور یزدی، ویکتور امیل فرانکل، بنیانگذار معنا درمانی، ص 139.

11. مجتبی حیدری، معنا درمان گری فرانکل در نگاه تحلیلی و نقد، مجله معرفت، ش 119، ص 127.

12. ویکتور امیل فرانکل، انسان در جستجوی معنا، ص 208.

13. همان، پزشک و روح، ص 160.

14. همان، ص 163.

15. همان، ص 165.

16. ویکتور امیل فرانکل، انسان در جستجوی معنا، ص 101.

17. همان، پزشک و روح، ص 81.

18. همان، انسان در جستجوی معنای غایی، ص 119.

19. همان، پزشک و روح، ص 120.

20. همان، ص 124.

21. احمدرضا محمد پور یزدی، پیشین، ص 153

22. همان، ص 153

23. ویکتور امیل فرانکل، انسان در جستجوی معنا، ص 172؛ همان، پزشک و روح، ص 95.

24. همان، انسان در جستجوی معنای غایی، ص 35.

25. احمدرضا محمدپور یزدی، پیشین، ص 162.

26. دوآن شولتز، پیشین، ص 161.

27. ویکتور امیل فرانکل، پزشک و روح، ص 218.

28. همان، ص 219.

29. همان، ص 220.

30. ویکتور امیل فرانکل، فریاد ناشنیده برای معنا، ص 19.

31. همان، پزشک و روح، ص 220.

32. همان، ص 225.

33. ویکتور امیل فرانکل، فریاد ناشنیده برای معنا، ص 19.

34. همان، انسان در جستجوی معنا، ص 172.

35. دوآن شولتز، پیشین، ص 162.

36. ویکتور امیل فرانکل، پزشک و روح، ص 235.

37. همان، فریاد ناشنیده برای معنا، ص 81.

38. همان، پزشک و روح، ص 258.

39. همان، ص 245.

40. همان، ص 236.

41. همان، ص 253.

42. همان، ص 256.

43. همان، ص 287.

44. همان، ص 243؛ ویکتور امیل فرانکل، انسان در جستجوی معنا، ص 63.

45. همان، پزشک و روح، ص 246.

46 - همان، ص 175.

47. ویکتور امیل فرانکل، انسان در جستجوی معنای غایی، ص 117.

48. همان، انسان در جستجوی معنا، ص 177.

49. همان، پزشک و روح، ص 208.

50. همان، ص 200.

51. ویکتور امیل فرانکل، فریاد ناشنیده برای معنا، ص 34.

52. همان، پزشک و روح، ص 201.

53. همان، انسان در جستجوی معنا، ص 103.

54. همان، ص 104.

55. همان، ص 186.

56. ویکتور امیل فرانکل، فریاد ناشنیده برای معنا، ص 25.

57. همان، انسان در جستجوی معنای غایی، ص 136.

58. همان، فریاد ناشنیده برای معنا، ص 29.

59. همان، پزشک و روح، ص 91.

60. همان، ص 129.

61. همان، ص 124.

62. همان، ص 128.

63. ویکتور امیل فرانکل، فریاد ناشنیده برای معنا، ص 36.

64. ویکتور امیل فرانکل، پزشک و روح، ص 22.

65. همان، ص 124.

66. همان، ص 147.

67. ویکتور امیل فرانکل، انسان در جستجوی معنای غایی، ص 21.

68. همان، پزشک و روح، ص 150.

69. دوآن شولتز، پیشین، ص 159.

70. ویکتور امیل فرانکل، پزشک و روح، ص 139.

71. همان، ص 129.

72. ویکتور امیل فرانکل، انسان در جستجوی معنای غایی، ص 51.

73. همان، ص 31.

74. همان، ص 52.

75. همان، ص 54-51.

76. قصص: 77

77. ویکتور امیل فرانکل، فریاد ناشنیده برای معنا، ص 109.

78. مرتضی مطهری، مجموعه اثار، ج 1، ص 304.

79. طه: 124

80. ملک: 2