روان شناسی و دين

سال چهارم، شماره سوم، پاییز 1390، ص 69 ـ 82

Ravanshenasi-va- Din, Vol.4. No.3, Fall 2011

طاهره حسینی قمی*/ حسین سلیمی بجستانی**

چکیده

پژوهش حاضر با هدف بررسی رابطه بین جهت گیری مذهبی و تاب آوری در بین مادران دارای فرزندان مبتلا به بیماری انجام شده است. جامعه آماری پژوهش شامل کلیه مادران دارای فرزندان مبتلا به بیماری است که فرزندانشان در بهمن 1389 پرونده پزشکی در بیمارستان امام خمینی داشته اند. روش پژوهش به کار گرفته شده همبستگی بوده است. با روش نمونه گیری در دسترس، یگ گروه صد نفری از مادران انتخاب شدند. ابزار مورد استفاده در این پژوهش پرسش نامه های تاب آوری فرایبرگ (شامل 43 گویه) و جهت گیری مذهبی بهرامی احسان (64 گویه) بوده است. نتایج به دست آمده از تجزیه و تحلیل آماری نشان می دهد که رابطه معناداری بین جهت گیری مذهبی و تاب آوری وجود دارد. همچنین رابطه مثبت و معناداری بین سن، سطح تحصیلات و تاب آوری و جهت گیری مذهبی وجود دارد.

کلیدواژه ها: تاب آوری، جهت گیری مذهبی، مادران.

مقدمه

نیاز انسان به دین قدمتی به عمر تاریخ دارد، زیرا بشر از همان آغاز زندگی خود به حامی و مقتدر و تکیه گاه قدرتمند احساس نیاز می کرده است. مذهب، سیستم سازمان یافته ای از باورها شامل مشارکت، سنت، ارزش های اخلاقی، رسومات، مشارکت در یک جامعه دینی برای اعتقاد راسخ تر به خدا یا یک قدرت برتر است (والش1، 2009م). لینسکی2 (1963م) مذهب را مجموعه عقایدی در باره طبیعت نیروهایی می داند که سرنوشت فرد را شکل می دهند و اعمالی که در نتیجه توسط یک گروه پذیرفته می شوند. پارگامنت3 (1997م) مذهب را این گونه تعریف می کند: « جست وجو برای معنا و ارزشی که مقدس شمرده می شود ». در این تعریف، سه واژه کلیدی وجود دارد: ارزش، جست وجو و مقدس. در اینجا فرض بر این است که مردم درپی چیزی می روند که در زندگی شان ارزش و معنا داشته باشد. همچنین در این تعریف از مذهب، بر این تکیه شده است که انسان ها موجودهایی فعال و هدف مدار هستند (فولد4، 1987م) و در جست وجوی ارزش و اهمیت می باشند. جست وجو، فرایند پویایی است که شامل کشف ارزش، محافظت از آن ارزش در زمانی که به دست آمد و در نهایت، تبادل ارزش در زمان مورد نیاز است.5

کلمه «دین» در زبان عربی، نزدیک ترین مفهوم را به واژه «RELIGION» در زبان انگلیسی دارد و از ریشه ای به معنای اطاعت، تسلیم و فروتنی در برابر خداوند گرفته شده، و «دین» در گسترده ترین مفهوم خود، معیار مقدسی است که به تمام زندگی انسان شکل می بخشد. به عبارت دیگر، دین چگونگی زندگی در تمام جوانب آن است که در آموزش های پروردگار ریشه دارد6

آثار مبتنی بر رویکرد آماری به دین، امروزه حجم عظیمی یافته و به سرعت هم رو به افزایش است. کتاب هایی که این ادبیات را تا حدود 1970م بررسی کرده اند (آرگایل و بیت، هلاهی، 1975م؛ اسکوبی، 1975م و استرومن، 1970م ترجمه دهقانی، 1386) همه پر از ارجاع به پژوهش هایی است که در باره موضوع های بسیار متنوع صورت گرفته است.7

آلن برگین 1983م در فراتحلیلی از ادبیات این موضوع، دریافت که 47درصد بررسی های مورد مطالعه او رابطه ای مثبت را میان دین و بهداشت روانی نشان می دهد. 23درصد بیانگر رابطه منفی است و 30درصد اصلاً رابطه ای میان این دو نشان نمی دهد. علت برخی از این ناهمخوانی ها ممکن است نوع معیارهایی باشد که به کار می رود.

مقابله مذهبی، بر نقش سازنده دین در درک و کنار آمدن با مشکلات شخصی و موقعیتی زندگی انسان ها تأکید دارد. به گفته پارگامنت (1990م)، هر یک از عناصر روند سازگاری، مستلزم سنجش دقیق است. رویداد یا موقعیت مشکل آفرین را که ممکن است هر چیزی باشد (از تهییجی ناچیز گرفته تا تغییری عمده در زندگی) باید بر اساس
معنای مذهبی آن در نظر فرد فهمید. اینکه شخص چگونه موقعیتی را تجربه و ارزیابی کرده، سپس توانایی خود را برای رویارویی با آن می سنجد، طبیعتاً تأثیر مهمی در ایجاد نتیجه دارد8

بیشتر پژوهش هایی که امروزه در باره همبسته های روانی – بهداشتی دین صورت می گیرند از مقیاس جهت گیری مذهبی آلپورت – راس استفاده کرده اند. یافته ها نشان می دهد که مقیاس جهت گیری دینی درونی با موارد زیر همبستگی مثبت داشته است: رضایت از زندگی (تسوینگهان9، 1991م)، سازگاری روان شناختی (واتسون10، موریس11 و هود12، 1994م). خویشتن داری و عملکرد بهتر شخصی (برگین13، سترز14 و ریچاردز15، 1987م)، عزت نفس (نلسون16، 1990م)، کنترل درونی (جکسونو کورزی17، 1988م)، هدفمندی زندگی (بولت18، 1975م) روحیه و سازگاری درکهنسالی (کوتنیگ19، کوالوفرل20، 1988م). همچنین مقیاس جهت گیری درونی با موارد زیر همبستگی منفی داشته است: اضطراب و به ویژه اضطراب مرگ (برگین، مسترزو ریچاردز21، 1987م، پاول و تورسون22، 1991م) روان رنجوری23 (چاو24 و دیگران، 1990 م)افسردگی (دور25، 1987م؛1992م، گنیا26 و نلسون27، 1989م) تکانش وری28 (رابینسون29، 1990م) و خود شیفتگی30 ناسازگاراند.31

به نظر می رسد مذهب برای افراد نقش سپر دفاعی را بازی کرده، مجموعه وسیعی از آثار مثبت روان شناختی را در افراد ایجاد می کند.32

تحقیقات در باره مذهب نشان می دهد که تداوم باورهای مذهبی بر رفتارهای افراد مذهبی تأثیر می گذارد. از 1980م به رابطه مذهب و خانواده با علاقه به موضوعاتی، مانند تأثیر مذهب و سلامت فردی توجه بیشتری شد. همان طور که توماس و هنری رابطه مذهب و خانواده را بررسی کرده و گفته اند که این دو نهاد یک پارچه هستند و باعث افزایش سلامت می شوند.33

یافته ها نشان می دهد که جهت گیری مذهبی با افزایش سلامت روانی و کاهش اختلالات روانی رابطه داشته و به صورت مثبت قادر است تا سبک مقابله مذهبی مثبت را پیش بینی کند.34 نتایج پژوهش استوارد و جو (1998م) نشان می دهد که روحیه مذهبی به طور چشمگیری با سلامت روان و سازگاری ارتباط دارد وافرادی که خود را بیش از همه مذهبی می دانند از دیگران سازگارترند.

یکی از راهبردهای مناسب برای ارتقای سلامت روان در افراد که رابطه تنگاتنگی با اعتقادات مذهبی و فرا معنوی دارد، تاب آوری35 است. نیومن (2005م) تاب آوری را به توانایی انسان برای سازگاری در برابرمصیبت ها، ضربه ها، درد و رنج ناشی ازگرفتاری ها و محرکات تنش زای با اهمیت در زندگی تعریف می کند.36

بیشتر تعریف های مرتبط با تاب آوری بر انطباق ـ به رغم وجود موانع یا موقعیت های دشوار ـ اشاره دارند.37 به طور کلی مفهوم تاب آوری اشاره دارد به:

پیامدهای مثبت به رغم تجربه ناگواری ها و ناملایمات، عملکرد مثبت و مؤثر و مداوم در شرایط ناگوار، بهبودی بعد از یک ضربه مهم.38 بنابراین، افراد با تاب آوری بالا، در شرایط استرس زا و موقعیت های ناگوار، سلامت روان شناختی خود را حفظ می کنند.

به طور کلی افراد تاب آور توانایی برگشتن و بهبود پیداکردن، خوش بینی و مهارت های فکری انعطاف پذیر، جست وجو کردن مشکلات به عنوان فرصتی برای یادگیری و رشد، توانایی پشتکار و استقامت داشتن، عزت نفس39 سالم، توانایی تعیین اهداف قابل دسترس [40، آشکار41 و واقعی42، داشتن شبکه حمایتی سالم، توانایی رشد قابلیت های عاطفی و فرا طبیعی، توانایی استقلال رأی، رشد حس شوخ طبعی، توانایی درگیری و ارتباط معنادار با افراد و کشورهای دیگر، توانایی رفتار کردن با احترام با خودشان و دیگران، توانایی حل کردن مشکلات و مهارت های حل تعارض؛43 را دارند.

تعدادی از عوامل فردی، خانوادگی و اجتماعی با تاب آوری ارتباط دارند. این عوامل در سطح فردی، شامل جنسیت و عزت نفس است. در زمینه عوامل خانوادگی می توان به ساختار خانواده و حمایت اطرافیان اشاره کرد و در نهایت، عوامل اجتماعی به صورت حمایت اجتماعی یا عوامل خطر آفرین، مانند تبعیض یا فقر مؤثر خواهد بود (لافرومویس، هویت الیور – ویت بک، 2006 م). عامل دیگری که بر تاب آوری تاثیر دارد، باورهای مذهبی است. آثار بالقوه باورهای مذهبی به کنار آمدن و مقابله با حوادث آسیب زا منجر می شود. مطالعه نقش باورهای مذهبی بر تاب آوری در برابر ضربه ها و آسیب ها می تواند فهم ما را از انطباق مثبت با حوادث افزایش دهد. از طریق مذهب است که انسان در می یابد که بین او و وجود متعالی و برتر مطلق، رابطه وجود دارد و این رابطه یا از راه قلب، یا از راه عقل و یا به وسیله اجرای مراسم و اعمال مذهبی برقرار می شود. در نتیجه باور مذهبی است که حس می کنیم هر گاه با قدرتی مافوق خود ارتباط حاصل کنیم می توانیم خود را از ناآرامی ها و ناراحتی ها نجات دهیم44.پارک و کوهن و هرب (1990م) به نقش تعدیل کننده مذهب بر موقعیت های استرس زا پی برده اند.45 طبق یافته های کال (2003م) بین منابع مذهبی و چگونگی کنار آمدن با بیماری ها ارتباط وجود دارد و شکل های مختلف مقابله مذهبی با مهارت های مقابله با مشکلات ارتباط پیدا می کند.46

تیتیمس در برخی از مطالعات متوجه شده است مردمانی که با کلیسا یا دیگر گروه های مذهبی درگیر هستند، از سطوح بالاتری از تاب آوری علیه ضربه های زندگی بهره مندند.47 ادلمن اشاره می کند افرادی که اعتقادات مذهبی قوی دارند معمولاً از حمایت های اجتماعی خوبی بهره مندند.48

با توجه به اینکه مادران در بین اعضای خانواده، نقش کلیدی و اساسی در نگهداری و تربیت فرزندان بر عهده دارند و بیشتر با مسئله بیماری در فرزندانشان درگیر هستند و همچنین رشادت ها و تلاش های خستگی ناپذیر مادران در محیط خانواده بر کسی پوشیده نیست، اگر مادران، سلامت جسمانی و روانی کافی نداشته باشند به درستی نمی توانند از عهده مسئولیت ها و وظایفشان برآیند و بدین شکل، آثار منفی را بر پیکره وجودی خانواده بر جای خواهند گذاشت.

بنابراین، با توجه به نقش باورهای مذهبی در سازگاری و سلامت روان از یک سو، و نیز اهمیت متغیر تاب آوری در مباحث مربوط به سلامت روانی و بهزیستی ذهنی از سوی دیگر، این پژوهش به بررسی رابطه بین جهت گیری مذهبی و تاب آوری در بین مادران دارای فرزندان مبتلا به بیماری پرداخته است.

مطرح نمودن تاب آوری به عنون دیدگاهی نسبتاً نو که می تواند افقی جدید را در حوزه ارتقای سطح سلامت جامعه پیشِ روی ما باز کند، امری بجا و شایسته و در خور تأمل است.

فرضیه پژوهش

رابطه مثبتی بین جهت گیری مذهبی و تاب آوری وجود دارد.

پرسش های پژوهش

پرسش اول: آیا بین میزان تحصیلات و تاب آوری رابطه وجود دارد؟

پرسش دوم: آیا بین میزان تحصیلات و جهت گیری مذهبی رابطه وجود دارد؟

پرسش سوم: آیا بین میزان سن و تاب آوری رابطه وجود دارد؟

پرسش چهارم: آیا بین میزان سن و جهت گیری مذهبی رابطه وجود دارد؟

روش

روش پژوهش حاضر از نوع همبستگی است. جامعه پژوهش حاضر، مادرانی است که فرزندان بیمارشان در بهمن ماه 1389 در بیمارستان امام خمینی(ره) پرونده پزشکی داشته اند. نمونه ای شامل صد نفر از مادران به شیوه نمونه گیری در دسترس انتخاب شده اند.

ابزار

برای جمع آوری اطلاعات در این پژوهش از دو پرسش نامه استفاده شده است:

1) پرسش نامه تاب آوری بزرگسالان49 (RSA):

این پرسش نامه که توسط فرایبرگ و همکارانش درسال 2003م تهیه شده ، شامل 43 گویه با پنج زیرمقیاس است. این پنج بعد عبارت اند از:

1. مؤلفه شخصی یا قابلیت های فردی (شانزده گویه)، 2. مؤلفه اجتماعی یا قابلیت های اجتماعی (دوازده گویه)، 3. حمایت اجتماعی (شش گویه)، 4. پیوستگی یا انسجام خانوادگی (پنج گویه)، 5. ساختار شخصیتی (چهارگویه).

روش نمره گذاری این پرسش نامه بر اساس مقیاس پنج درجه ای لیکرت است؛ این گونه که به پاسخ های کاملاً مخالف، مخالف، نظری ندارم، موافق، کاملاً موافق به ترتیب نمره های 1، 2، 3، 4، 5تعلق می گیرد.

در ایران برای اولین بار روایی و پایایی مقیاس تاب آوری بزرگسالان در پژوهش جوکار و سامانی (1387) که روی 372 نفر از دانشجویان کارشناسی دانشگاه شیراز(232 نفر زن و141 نفر مرد) بین 19ـ26سال در رشته های مختلف اجرا شد، ارزیابی گردید. روایی مقیاس به روش تحلیل عوامل و همبستگی با مقیاس تاب آوری کانرودیویدسون(2003) و پایایی آن با استفاده از ضریب الفای کرونباخ به ترتیب برای زیرمقیاس ها برابر با80%، 85%، 84%، 87% و79% به دست آمد. آنها گزارش کردندکه پیوستگی درونی (آلفای کرنباخ) برای تمامی ابعاد، بالا بوده و از دامنه 92/0ـ75/0و برای مجموع آیتم ها (93/0= a) قرار دارد و در مجموع، نسخه فارسی این پرسش نامه ابزار مناسبی با روایی واعتبار بالا برای اندازه گیری سطح تاب آوری در بزرگسالان است در ضمن، تمام زیرمقیاس های RSAهمبستگی مثبت و معناداری با اندازگی های سازگاری های شخصیتی و روان شناختی، یعنی مقیاس احساس پیوستگی SOC دارد.50

2) مقیاس جهت گیری مذهبی

مقیاس جهت گیری مذهبی توسط بهرامی احسان در ایران هنجاریابی شده است. این مقیاس از 64 ماده است که بر اساس مقیاس پنج درجه ای لیکرت تشکیل شده است. ضریب پایای این فرم بین 91/0 و 85/0 گزارش شده است. همچنین روایی محتوایی و سازه آن نیز بررسی و تأیید شده است. به منظور ارزیابی روایی محتوایی مقیاس، مواد آماده شده به پنجاه کارشناس دینی داده شده که آنها مقیاس را از نظر روایی محتوایی، مطلوب ارزیابی کردنده اند. به منظور بررسی روایی سازه و نیز تحلیل ساختارهای عاملی آزمون، روش تحلیل عاملی با استفاده از تحلیل مؤلفه های اصلی و در چرخش با استفاده از روش مایل مستقیم، تکرار شده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که مقیاس از چهار عامل اشباع شده است. در پژوهشی میزان مقیاس معبد (گلزاری، 1381) به عنوان ملاک انتخاب و میزان همگرایی مقیاس جهت گیری مذهبی با آن بررسی شده است. نتایج، از همبستگی بسیار بالای این دو آزمون در تمام زمینه ها حکایت دارد.51

این پرسش نامه شامل چهار خرده مقیاس است که هر کدام از خرده مقیاس ها ابعاد متفاوتی را می سنجد. این چهار خرده مقیاس، شامل موارد زیر می شود؛ عامل جهت گیری مذهبی یا مذهب گرایی، شامل 28 گویه است که موارد زیر را در بر می گیرد: 1-2-7-9-10 -11- 12-15-20-21-23-24-25-26-35-36-42-45-48-52-54-55-56-57-58-59-60-61- عالم سازمان نایافتگی شامل نوزده سؤال است و سؤال های 3-8-13-14-17-18-22-28-29-30-32-33-37-38-40-43-47-49-51- را دربردارد که از این بین سه سؤال 29،40 و 49 به صورت معکوس نمره گذاری می شود عامل ارزنده سازی مذهبی شامل نه گویه است که 4- 16- 19- 27-34-53-62-63-64را در بردارد. عامل کام جویی هم شامل هشت سؤال می شود که سؤال های 5- 6-31- 39- 41-44- 46- و 50 را در برمی گیرد.

یافته ها

به منظور ارائه تصویری روشن تر از یافته های توصیفی، مؤلفه های جهت گیری مذهبی و تاب آوری در جدول (شماره1) ارائه شده است.

جدول شماره 1: یافته های توصیفی خرده مقیاس های متغیرهای تحقیق

جدول شماره 2: ماتریس همبستگی متغیرهای پژوهش

001/0 P×**

همان طور که در جدول(شماره 2) مشاهده می شود رابطه مثبت و معناداری بین جهت گیری مذهبی و تاب آوری وجود دارد.

جدول3: تجزیه و تحلیل آزمون کروسکال والیس در رابطه با میزان تحصیلات و تاب آوری

نتایج آزمون کروسکال والیس نشان می دهد که تفاوت معناداری بین میزان تحصیلات و تاب آوری وجود دارد که این با توجه به معنا داری به دست آمده (0001/0= ) است که کمتر از معناداری (01/0) می باشد.

جدول4: تجزیه و تحلیل آزمون کروسکال والیس در خصوص میزان تحصیلات و جهت گیری مذهبی

نتایج آزمون کروسکال والیس نشان می دهد که تفاوت معناداری بین میزان تحصیلات و جهت گیری مذهبی وجود دارد و این با توجه به معنا داری به دست آمده (0001/0= ) است که کمتر از معناداری (01/0) می باشد.

جدول 5: تجزیه و تحلیل آزمون کروسکال والیس در خصوص با میزان سن و تاب آوری

نتایج آزمون کروسکال والیس نشان می دهد که تفاوت معناداری بین میزان سن و تاب آوری وجود دارد، و این با توجه به معنا داری به دست آمده 1)000 /0= ) است که از معناداری (01/0) کمتر می باشد.

جدول 6: تجزیه و تحلیل آزمون کروسکال والیس در خصوص میزان سن و جهت گیری مذهبی

نتیجه گیری

هدف از پژوهش حاضر بررسی رابطه بین جهت گیری مذهبی و تاب آوری در بین مادرانی بوده که فرزندان بیمار داشته اند. نتایج به دست آمده از پژوهش نشان می دهد که رابطه مثبت و معناداری بین جهت گیری مذهبی و تاب آوری وجود دارد. این نتیجه با یافته های پژوهشی رحیمی (1389)،52 چاوشی (1387)53 ، بهرامی احسان و تاشک (1383)54، تیتیمس (2006م به نقل از: نینان، 2009م)55، فوتولاکیس، سیامولی، ماگیرا و کارپینیس(2008م)56 و جوکار و همکاران (1389)57 همخوانی دارد.

افراد تاب آور با احتمال بیشتری در رویارویی با شرایط ناگوار، در جست وجوی معنا هستند. داشتن ایمان، تحمل افراد را در برابر سختی ها افزایش داده و آنها را برای غلبه چالش ها و تغییرات در زندگی یاری می دهد. همچنین ارتباطات فرا معنوی (یعنی به قدرت بزرگ تری ایمان داشتن) به عنوان عوامل حمایتی فردی در جهت ایجاد و تسهیل تاب آوری یاد شده است و اعتقادات مذهبی به عنوان تکیه گاه و پشتیبان برای سازگاری بیشتر فرد، عمل می کند. همین طور معنویت، عامل کلیدی برای پرورش تاب آوری دانسته شده است. در مطالعات مختلف نشان داده شده است که معنویت به افراد کمک می کند که هیجانات منفی خود را کاهش داده، و از تنش و اضطراب خود بکاهند و بهتر بتوانند مشکلات زندگی شان را مدیریت کنند و بتوانند از راهبردهای مناسبی در جهت کاهش استرس و افسردگی شان استفاده نمایند و در عین حال، سلامت روانشان را حفظ نمایند، زیرا وجود افسردگی و تنش و اضطراب به عنوان یک عامل خطرزا می تواند زمینه بروز بیماری های جسمی و مشکلات متعدد بهداشت و روان را فراهم کند.58

همچنین فطرت خداجوی انسان و زمینه و بافت مذهبی و فرهنگی قومی در کشور ما و وجود ریشه های عمیق معنویت و باورهای مذهبی و همچنین وجود سنبل ها و نمونه های صبر و استقامت، مانند حضرت زهرا‡ و حضرت زینب‡ و احادیث و آیه های مختلف در این زمینه به عنوان نمونه «آیه 6 از سوره طلاق» و «آیه 87 از سوره یوسف» و همچنین «آیه های 155 - 154 از سوره بقره» و«124 سوره طه»، همه اینها را می توان منابع حمایتی مهمی به شمار آورد که تامین کننده سلامت روان و حفظ آرامش فردی است و توانایی افراد را برای مقابله با شرایط سخت زندگی افزایش می دهد. همچنین می توان دریافت که دین داری پایه ای اساسی برای مقاومت در برابر مشکلات زندگی بشر است.59

همان طور که فوتولاکیس، سیامولی، ماگیرا، کارپینیس (2008م) بیان می کنند که باور به اینکه خدایی هست که موقعیت ها را کنترل می کند و ناظر بر بندگان است، تا حد بسیاری اضطراب مرتبط با موقعیت ها را کاهش می دهد، به طوری که این افراد معتقدند می توان با اتکا به خداوند، موقعیت های غیر قابل کنترل را تحت کنترل در آورد.60

یافته های این تحقیق با نتایج کروک (2008م) نیز همخوانی دارد که نشان می دهد افرادی که از نظر مذهبی در سطح بالاتری قرار دارند سعی می کنند مسائل خود را به شیوه حل مسئله و با حمایت اجتماعی مرتفع کنند.61

همچنین نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که رابطه مثبت و معناداری بین سن و میزان تحصیلات با تاب آوری و جهت گیری مذهبی وجود دارد؛ یعنی با گذشت سن و کسب تجربیات بیشتر، افراد در بررسی مسائل درونی تر می شوند؛ افراد تاب آور قادرند در برخورد با مسائل از راهبردهای کنار آمدن و ساز و کارهای دفاعی به خوبی استفاده کرده و کمتر دچار نگرانی و اضطراب شده و آرامش خود را در رویاروریی با شرایط سخت، حفظ کنند.

افرادی که سطح تحصیلات بالاتری دارند هنگام سختی ها از شبکه های حمایتی مناسبی کمک می گیرند و با کسب مهارت های زندگی و بهره گیری از تجربیات مفید دیگران می توانند در برخورد با چالش ها و مسائل زندگی قدرت سازگاری بالاتری داشته و همچنین از ساز و کارهای دفاعی، بهتر استفاده نمایند. همچنین داشتن سطح تحصیلات بالاتر باعث می شود که هنگام برخورد با مسائل و سختی های زندگی ، راه حل های متعدد و متنوع را جست وجو کرده، امیدواری خود را در شرایط سخت حفظ کنند. امید نقش اکسیژن روانی را برای بشر ایفا می کند که وجود آن برای بقا و مبارزه با چالش ها در زندگی ضروری به نظر می رسد. همچنین این مسئله باعث می شود که به افراد کمک کند تا عزم دورنی و ایمان قوی برای مبارزه با چالش های زندگی داشته باشند. از سوی دیگر، یکی از ویژگی های افراد تاب آور داشتن منبع کنترل درونی است. با افزایش سن و بالا رفتن سطح تحصیلات، جهت گیری افراد در برخورد با مسائل درونی تر می شود. این نتیجه با یافته های پژوهش کشتی دار(1381) همخوانی دارد. افراد با داشتن منبع کنترل درونی، تأثیر گذاری بر نتایج رویدادها را در خود احساس می کنند؛ به بیان دیگر، آنها حس درماندگی کمتری از خود نشان می دهند و برخورد باشرایط ناگوار را فرصتی در جهت رشد و تجربه موفقیت آمیز می دانند.62

تحقیقات انجام شده نشان داده است که انگاره های دینی نقش موثری در تسکین آلام روحی، کاهش اضطراب و تحمل فشارهای روانی داشته و افراد مذهبی از ناراحتی روانی بسیار کمتری رنج می برند. همچنین رابطه معکوس بین دین و افسردگی و اضطراب و استرس وجود دارد.63

همچنین در تحقیقات الیسون (1991م) مشاهده می شود، افرادی که گرایش مذهبی بالاتر دارند، خشنودی بیشتری از زندگی داشته و شادمانی و نشاط آنها بیشتر است و در مبارزه با رویدادهای فشارزای زندگی، پیامدهای روانی – اجتماعی منفی کمتری را نشان می دهند.64

نتایج پژوهش استوارد و جو (1998م) نشان می دهد که روحیه مذهبی به طور چشمگیری با سلامت روان و سازگاری در ارتباط است و افرادی که خود را بیش از همه مذهبی می دانند از دیگران سازگارترند.65

بنابراین، می توان نتیجه گرفت که مذهب و جهت گیری مذهبی در افراد، نتایج مثبتی را همراه دارد. با توجه به رابطه تنگاتنگ و نزدیک باورهای مذهبی در سلامت روان، پیشنهاد می شود که مسئولان مربوطه، در برگزاری کارگاه ها و حتی دوره های آموزشی مربوط به سلامت روان، به نقش مؤثر باورها و رفتارهای مذهبی در ارتقای سطح سلامت روان، توجه خاصی داشته باشند.

منابع

بهرامی احسان، هادی و آناهیتا تاشک، «ابعاد رابطه میان جهت گیری مذهبی و سلامت روانی و ارزیابی مقیاس جهت گیری مذهبی»، روان شناسی و علوم تربیتی، ش 2، زمستان 1383، ص 63-41.

جوکار، بهرام و همکاران، «پیش بینی تاب آوری بر اساس جهت گیری مذهبی در دانشجویان»، مجموعه مقالات پنجمین سمینار سراسری بهداشت روانی دانشجویان دانشگاه شاهد، اردیبهشت 1389، ص 68-67.

چاوشی، اکبر و همکاران، «بررسی رابطه نماز و جهت گیری مذهبی و سلامت روان»، علوم رفتاری، ش 2 ، تابستان 1387، ص 156-149.

حسینی قمی، طاهره و همکاران، «اثربخشی آموزش تاب آوری بر سطح کیفیت زندگی مادران دارای فرزندان 10 تا 13 ساله مبتلا به سرطان در بیمارستان امام خمینی(ره) تهران»، مطالعات بالینی، ش 1، زمستان 1389، ص 100-77.

رحیمی، چنگیز، «اعتقادات مذهبی ، سلامت روان و رفتارهای پر خطر در دانشجویان»، مجموعه مقالات پنجمین سمینار سراسری بهداشت روانی دانشجویان دانشگاه شاهد، اردیبهشت 1389، ص 129-128.

شاکریان، حمیدرضا، دین شناسی، قم، دفتر نشر معارف، 1387.

کشتی دار، محمد، «بررسی رابطه تحلیل رفتگی با منبع کنترل و مقایسه آن در بین مدیران دانشکده ها و گروه های تربیت بدنی دانشگاه های آموزش عالی کشور»، پژوهش در علوم رفتاری، ش 10، پائیز 1381، ص 42-31.

کیانی، احمد رضا، بررسی رابطه ابعاد جهت گیری مذهبی با نوع مرزهای ارتباطی در خانواده های ساکن شهر نکا، پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته مشاوره خانواده، دانشکده روان شناسی و علوم تربیتی، دانشگاه علامه طباطبایی، 1389.

نصر، سید حسین، قلب اسلام، ترجمه محمدصادق خرازی، تهران، نشر نی، 1385.

نوابخش، مرداد و حمید پور یوسفی، «نقش دین و باورهای مذهبی بر سلامت روان»، پژوهش دینی، ش 14، زمستان 1385، ص 94-71.

وولف، دیویدام، روان شناسی دین، ترجمه محمد دهقانی، تهران، رشد،1380.

Call, T. L., "The role of religious resources for older adults coping with illness", Journal of Pastoral Care & Counseling, v 57(2), June 2003, p 21-24.

Crook, G., The negative relationship between religion and substance use/abuse, Guliford press, v 66, July 2003, p 122-129.

Dent, M., Real kids in an unreal world: building resilience and self-esteem in today's children, Murwillumbah, Pennington Publications, N.S.W, 2009.

Fountoulakis, K. N. et al.,"life depression, religiosity cerebrovascular disease, cognitive impairment and attitudes towards death in the elderly: Interpreting the data", Medical Hypotheses, v 70, 2008, p 493- 496.

Klarreich, S. H., "Resiliency the skills needed to move forwarding a changing environment", In S. H. Klarreich (ed), Handbook of Organizational Health Psychology:Programs to Make the Workplace Healthier, madison, CT: psychosocial press, v 4, July 1998, p 124-130.

Lindenthal, j. et al., "Mental status and religious behavior", Journal Scientific Study Religious, v 9, August 1970, p 90-143.

Neenan , M., "Developing resilience: a cognitive", Behavioural Approach, v2, 2009, p 425-444.

Newman, R., "Resilience initiative .Professional psychology", Research and practice, v 36(3), 2005, p 227-229.

Park, C. et al., "Intrinsic religiousness and religious coping as life stress moderators for catholics versus protestants", Journal of Personality and Social Psychology, v 59(3), 1990, p562-574.

Schoon, I., "Risk and resilience adaptation in changing times", Journal of Marriage and Family, v 68, October 2006, p 1383-1384.

* کارشناس ارشد روان شناسی تربیتی ـ درمان گر آموزشی و مشاور مرکز توانبخشی امید عصر.

hosseinighomit@yahoo.com

** استادیار گروه مشاوره دانشگاه علامه طباطبایی و رئیس مرکز مشاوره دانشگاه علامه طباطبایی.

دریافت: 15/5/1390ـ پذیرش: 17/9/1390

1. Walsh

2. Lynsky

3. Pargament

4. Fold

5. دیویدام وولف، روانشناسی دین، ترجمه محمد دهقانی، ص 356.

6. سیدحسین نصر، قلب اسلام، ترجمه محمد صادق خرازی، ص 54.

7. دیویدام وولف، همان، ص 357.

8. همان، ص 356

9. Tesvinghan

10. Watson

11. Morris

12. Hood

13. Bergin

14. Satres

15. Richards

16. Nelson

17. Jacsono Corzi

18. Bolt

19. Koting

20. Koaloferel

21. Masters & Richards

22. Paul & Turson

23. Neureticism

24. Chau

25. Dour

26. Gania

27. Nelson

28. Impulsivity

29. Rabinson

30. Narcissim

31. دیویدام وولف، همان، ص 357.

32. چنگیز رحیمی، «اعتقادات مذهبی، سلامت روان و رفتارهای پر خطر در دانشجویان»، مجموعه مقالات پنجمین سمینار سراسری بهداشت روانی در دانشجویان دانشگاه شاهد، ص 128.

33. احمدرضا، کیانی، بررسی رابطه ابعاد جهت گیری مذهبی با نوع مرزهای ارتباطی در خانواده های ساکن شهر نکا، ص 39.

34. هادی بهرامی احسان و همکاران، «ابعاد رابطه میان جهت گیری مذهبی و سلامت روانی و ارزیابی مقیاس جهت گیری مذهبی»، روانشناسی و علوم تربیتی، ش 2، ص 41.

35. Resiliency

36. R. Newman, "Resilience initiative .Professional psychology", Research and practice, v 36, p 227-229

37. S. H. Klarich, "Resiliency the skills needed to move forwarding a changing environment", In S. H. Klarreich (ed), Handbook of Organizational Health Psychology:Programs to Make the Workplace Healthier, madison, CT :psychosocial press, v 4, p 124.

38. I. Schoon, "Risk and resilience adaptation in changing times", Journal of Marriage and Family, v 68, p 1383-1384.

39. Self-esteem

40. Attainable

41. Clear

42. Realistic

43. M. Dent, Real kids in an unreal world: building resilience and self –esteem in today chaotic world, p 23.

44. مرداد نوابخش و همکاران، «نقش دین و باورهای مذهبی بر سلامت روان»، پژوهش دینی، ش 14، ص 93.

45. C. Park et al., "Intrinsic religiousness and religious coping as life stress moderators for catholics versus protestants", Journal of Personality and Social Psychology, v 59, p 574.

46. T. L. Call, "The role of religious resources for older adults coping with illness", Journal of Pastoral Care & Counseling, v 57, p 211.

47. M. Neenan, "Developing, resilience,: a cognitive", Behavioural Approach", v 2, p 425.

48. Ibid

49. Resilience Scale for Adults

50. بهرام جوکار و همکاران، «پیش بینی تاب آوری بر اساس جهت گیری مذهبی در دانشجویان»، مجموعه مقالات پنجمین سمینار سراسری بهداشت روانی دانشجویان دانشگاه شاهد، ص 68.

51. هادی، بهرامی احسان و همکاران، همان، ص 41.

52. چنگیز رحیمی، همان، ص 129.

53. اکبر، چاوشی و همکاران، «بررسی رابطه نماز و جهت گیری مذهبی و سلامت روان»، علوم رفتاری، ش 2، ص 151.

54. هادی، بهرامی احسان و همکاران، همان، ص 41.

55. M. Neenan, "Developing, resilience,: a cognitive", Behavioural Approach", v 2, p 425.

56. K. N. Fountoulakis et al., "life depression, religiosity cerebrovascular disease, cognitive impairment and attitudes towards death in the elderly: Interpreting the data", Medical Hypotheses, v 70, p 493.

57. بهرام جوکارو همکاران، همان، ص 68-67.

58. طاهره، حسینی قمی و همکاران، «اثربخشی آموزش تاب آوری بر سطح کیفیت زندگی مادران دارای فرزندان 10 تا 13 ساله مبتلا به سرطان در بیمارستان امام خمینی(ره) تهران»، مطالعات بالینی، ش 1، ص 91.

59. طاهره، حسینی قمی و همکاران، همان، ص 92.

60. K. N. Fountoulakis et al., Ibid, p 493.

61. G. Crook, The negative relationship between religion and substance use/abuse, Guliford press, v 66, p 51.

62. محمد کشتی دار، «بررسی رابطه تحلیل رفتگی با منبع کنترل و مقایسه آن در بین مدیران دانشکده ها و گروه های تربیت بدهی دانشگاه های آموزش عالی کشور»، پژوهش در علوم رفتاری، ش 10، ص 31.

63. J. lindental, et al., "Mental status and religious behavior", Journal Scientific Study Religious, v 9, p 143.

64. هادی بهرامی احسان و همکاران، همان، ص 41.

65. اکبر چاوشی و همکاران، همان، ص 149.