روان شناسی و دين

سال چهارم، شماره سوم، پاییز 1390، ص 125 ـ 144

Ravanshenasi-va- Din, Vol.4. No.3, Fall 2011

علی حسین زاده*

چکیده

پژوهش حاضر با هدف بررسی خطاهای شناختی که به عنوان زیربنای احساس فرد برای رفتار می تواند بسیار تاثیرگذار باشد، انجام گرفت. هدف ما در این تحقیق، بررسی انواع خطاهای شناختی و زمینه های پیدایش آن است تا از مسیر شناخت آن ها، بتوانیم از بروز رفتارهای منفی برخاسته از افکار منفی جلوگیری کنیم. روش تحقیق در این پژوهش، روشی تحلیلی است که بر مبانی دینی مبتنی بر آیات و روایات و داده های روان شناسی و علوم تربیتی انجام گرفته است. یافته ها نشان می دهد که نگاه مثبت به رفتار و انگیزه های انسانی آن، در مواجهه با دیگران، مهم ترین عاملی است که ما را از خطاهای شناختی باز می دارد. این تحقیق نشان می دهد که خطاهای شناختی عمدتا برخاسته از حدس های غیرقطعی است و فردی که دارای خطای فکری است، همواره می خواهد رفتار دیگران را حدس بزند و بر اساس تحلیل نادرست آن ها را به اموری منفی متصف سازد،اما در باره خودش اعتقاد دارد که درست حدس می زند. آن چه ضرورت دارد اینست که فرآیند ذهن خوانی را بررسی کنیم و ببینیم دسترسی ما به افکار دیگران چگونه پدید می آید و چه دلیل و شاهدی می توانیم پیدا کنیم که حدس ما با واقعیت منطبق است؟

کلید واژه ها: حدس های غیرمنطقی. خطاهای شناختی، رضایت از زندگی، تفکر مثبت، ارتباط

مقدمه

معرفت درست و مطابق با واقعیت عامل مهمی برای یافتن حقیقت و آگاه شدن از زوایای مثبت زندگی است. ناآگاهی و آگاهی ناصحیح، انسان را در تحلیل درست وقایع محیط پیرامون، دچار لغزش می کند. این امر در سازگاری و ناسازگاری افراد جامعه تأثیر فراوانی دارد و می تواند زندگی انسان را تحت الشعاع قرار دهد. برای داشتن یک زندگی مطلوب، باید از تحریف اطلاعات جلوگیری نمود.

پیاژه معتقد است تفکر کودکان نسبت به بزرگسالان، نه فقط از لحاظ کمی، بلکه از لحاظ کیفی نیز متفاوت است. کودکان نسبت به بزرگسالان فقط اطلاعات کمتری ندارند، بلکه این اطلاعات را نیز به گونه ای متفاوت پردازش می کنند.1 کودک در دوره پیش عملیاتی، یعنی از دو تا هفت سالگی، در گفتار و تفکر، فقط به خودش می اندیشد. او نمی تواند نقطه نظر دیگری را درک کند؛ فقط می تواند چیزها را از دیدگاه خودش ببیند. بنابراین، تفکر او در این دوره، از تعمیم بیش از حد، تفکیک بیش از حد، جاندارپنداری و مصنوع گرایی برخوردار است.2 بزرگسالان، که انتظار نمی رود در فکر و شناخت خود این گونه باشند، گاهی این گونه فکر می کنند و دچار خطا در فکر می شوند. گاهی تجزیه و تحلیل اطلاعات در ذهن ما تحریف می‏شود. این نوع تحریف‏ها، که خطاها و تحریف‏های شناختی نامیده می‏شوند، به اشکال گوناگونی ظاهر می‏شوند.3

خرسندی و ناخرسندی، آرامی و ناآرامی و عموم حالت های افراد، با فرایند تفکر فرد ارتباط مستقیم دارد. افراد مختلف در موقعیت های مشابه، به سبک های متفاوتی عمل می کنند. حتماً این ها احساسات متفاوتی داشته اند. مربیان، معلمان و والدین، برای تغییر رفتار فرزندان و جایگزینی رفتار مطلوب، ابتدا باید نگرش و تفکر آنان را به دقت بررسی و ارزیابی کنند؛ زیرا مبنای رفتار آنان طرز تفکر آنهاست. بهترین راه برای تغییر رفتار، آن است که احساس را عوض کنیم. احساس با تغییر افکار قابل تغییر است.

افکاری که به صورت خودکار پدید می آیند و حالت منفی دارند، به افکار «خودآیند منفی» معروف هستند و با یکدیگر شباهت هایی دارند. این افکار، به دلیل تشابهی که دارند، طبقه بندی می شوند و اصطلاحاً به آنها «خطاهای شناختی» نامیده می شوند. در تمام صور خطاهای شناختی، انسان ها ذهن دیگران را می خوانند، یا تلاش می کنند احساسات و عقاید آنها را حدس بزنند. به حدس خود اعتقاد کامل دارند. این در حالی است که توانایی حدس قطعی را ندارند.4

سؤال این است که آیا دسترسی به افکار دیگران به راحتی پدید می آید؟ چه دلیل و شاهدی می توان یافت که حدس انسان درباره دیگران با واقعیت منطبق است؟

انواع خطاها

خطاهای شناختی دارای انواعی است. لازم است هریک از آنها را به طور جداگانه مورد بررسی قرارداد و به کارکردهای آنها پی برد.

خطای ذهن خوانی5

ساختن فرضیاتی در مورد افکار، احساسات و انگیزه های یک فرد و بیان آن،6 یکی از خطاهای شناختی است. در اثر خطای ذهن‏خوانی، فرد تلاش می‏کند افکار، احساسات و تمایلات دیگران را به صورت منفی حدس بزند. این بدبینی در همه موقعیت‏های طبیعی حتی نسبت به کسانی که از ظاهری غیر دلخواه برخوردار هستند، خطا است.

اصل اولیه در نگاه به دیگران، این است که انسان «خوش بین» باشد. پیامبراکرم(ص) می‏فرمایند: مؤمن عاقل نیست مگر اینکه ده ویژگی در او باشد: یکی از آنها این است که هرکس را می‏بیند و در مقایسه با خود می‏سنجد، معتقد باشد او بهتر و باتقواتر است؛ یعنی نگاهش به دیگران این قدر مثبت باشد که همه را بهتر ببیند؛ زیرا مردم دو دسته‏اند: برخی در ظاهر بهتر و باتقواتر و برخی بی‏تقواتر هستند. پس انسان زمانی که فرد باتقواتر را می‏بیند، باید در برابر او تواضع کند تا از او الگو بگیرد و زمانی که فردی به ظاهر بی‏تقوا را می‏بیند، با خود بگوید: او گرچه از ظاهرش شرّ هویدا است، شاید باطن بهتری داشته باشد.7 این حدیث، با مضمون کمال عقل مؤمن از امام رضا(ع) نیز نقل شده است.8 با چنین رویکردی فرد به این نتیجه می‏رسد که حتی از ظاهر منفی افراد نیز نمی‏توان باطن و درون آنان را حدس زد. این نتیجة ایمان مؤمن است که موجب می‏شود انسان از تحلیل اشتباه دور بماند.

ایمان مانعی است درونی که از هرگونه تفسیر گفتار و رفتار دیگران، به صورتی که موجب جدایی افراد از یکدیگر شود، جلوگیری می‏کند و در فرایند اسناد مداخله می‏کند و آن را در جهت‏گیری به نفع افراد جامعه سوق می‏دهد.9 نوع احساس و هیجاناتی که افراد تجربه می‏کنند، به اسناد آنان بستگی دارد. می‏تواند پیامدهای روان‏شناختی مهمی در جهت ائتلاف یا اختلاف آحاد جامعه داشته باشد.

امیر مؤمنان علی(ع) می‏فرماید: «رفتارهای دیگران را به بهترین صورت تصور کن و هیچ سخنی از آنان را در جایی که بتوانی فضای خیری برای آن در نظر بگیری، به بدی
تحلیل نکن.»10

درصورتی که بدبینی از روی حزم و احتیاط باشد و براساس پیشینه رفتارهای فرد به وجود آمده باشد؛ یعنی شواهد و علائم زشتی آشکار باشد، به‏گونه‏ای که زشتی او امری عادی و متعارف باشد، امری به‏جا و پسندیده است. حضرت علی(ع) می‏فرمایند: «در زمانه‏ای که خیر و صلاح بر جامعه حاکم است، چنان‏که به کسی بدبینی پیدا کنی، ستم کرده‏ای و در زمانه‏ای که فساد بر جامعه حاکم باشد و تو به دیگران خوش‏بین باشی، به لغزش دچار گشته‏ای.»11

بنابراین، در روابط اجتماعی، جایی که فساد حاکم است و هر کس به طور طبیعی قضاوت منفی دارد، قضاوت مثبت نوعی ساده لوحی است. این وظیفه افراد است که از جاهایی که بستر گمان به فساد گسترده است، دوری کنند تا قضاوت منفی دربارة آنان صورت نگیرد. به از این رو، به افراد توصیه شده است که خود را در موضع تهمت قرار ندهند؛ چرا که در این صورت به‏طور طبیعی در معرض بدبینی هستند و جز خود نباید کسی را مذمت کنند.12 بدبینی در این موقعیت، از احتیاط و دوراندیشی سرچشمه می‏گیرد.13

در روایات، در مواردی، خوش بینی به صورت مطلق، مطلوب است؛ جایی که بخواهیم در موقعیت طبیعی، درباره خوبی و بدی دیگران قضاوت کنیم. این قضاوت خوش بینانه موجب می شود که ما هیچ گاه خود را برتر از دیگران نبینیم و شناخت صحیحی داشته باشیم. نباید بی دلیل به دیگران اعتماد کرد. در سپردن امانت های عمومی و پست های مدیریتی و مسائل مرتبط با منافع عموم، نباید خوش بین بود و بدون دلیل اعتماد کرد. بنابراین، در موقعیت‏های عادی و طبیعی، ذهن دیگران را به‏صورت منفی تحلیل کردن، خطای شناختی به حساب می آید.

خطای فیلتر ذهنی14

یکی دیگر از تحریف‏های شناختی، فیلتر ذهنی است. فیلتر ذهنی موجب می‏شود که فرد بخشی از واقعیت‏ها را نبیند و فقط به واقعیت‏های محدودی توجه کند که شاید آن محدودیت بخش اصلی واقعیت نیست.15 برای مثال، وقتی کسی می‏گوید: «هیچ‏کس مرا دوست ندارد، من آدم بی‏مصرفی هستم. هروقت با کسی دوست شده‏ام، نتوانسته‏ام دوستی‏ام را حفظ کنم.» به سرمایة خود توجه نکرده، و فقط کمبودهای خود را دیده است. چنین فردی، به دلیل حصاری که پیرامون خود کشیده است، نمی‏تواند هیچ موردی را که خلاف افکار غلط محاصره کننده نشان می‏دهد، تصور کند. به‏عنوان مثال، هرگز نمی تواند به این امر فکر کند که خداوند تا چه حد او را مورد علاقه مادرش قرار داده است و او از این نعمت برخوردار است یا دوستانی نصیب او کرده است که کمتر کسی چنین دوستانی دارد و... چنین فردی نه تنها به همه بخش های زندگی توجه نکرده، بلکه بخش های اصلی را نیز درست نفهمیده است. این نکته مهم است که بدانیم بخش اصلی واقعیت زندگی ما کجا است؟

وقتی به این نکته توجه می کنیم، پی می بریم مبنای ارزش‏گذاری در تعالیم اسلامی برای انسان، ارتباط و تعلق وجودی او به خداوند و دمیده شدن روح الهی در وجود او است. دارایی حقیقی او همین است. شناخت انسان به معنای شناخت ارزش‏های وجودی، کرامت انسانی و ارتباط انسان با خدا است.16 خودشناسی، انسان را به عمیق‏ترین لایه‏های درونی انگیزه‏های خویش هدایت می کند. در چنین صورتی، انسان خود را وابسته مطلق به خداوند می‏داند. در نتیجه، هیچ گاه بخش‏های غیر مهم از واقعیت را مهم نمی‏بیند و هیچ‏گاه احساس شکست نمی‏کند.

احساس دارایی با وابستگی به مالک خود «نه بیگانه» غرورآفرین است. انسان با درک صحیح از مالکیت خداوند منّان، که فضل مطلق است و بخلی در او راه ندارد، می‏فهمد که با کریم مواجه است. این مواجهه، که در وجود او بخش اصلی زندگی را تشکیل می دهد، آرامش‏آفرین است.

خطای بی‏توجهی به اثر مثبت17

نادیده انگاشتن بخش مثبت زندگی منفی نگر است که نقش عمده‏ای در زندگی مطلوب دارد، خطای بی‏توجّهی به امر مثبت را به همراه دارد که نشان می‏دهد فرد فقط منفی نگر است. و توجهی به امور مثبت ندارد.18 این خطا از آن جا پدید می آید که فرد انتظارات عجیب دارد. گویا امور مثبت زندگی، اموری است که باید باشد و بودنش قابل ارزش گذاری نیست، بلکه نبودن آن ارزش منفی می آفریند و روح انسان را کدر می کند. با چنین تصوری، فقط به جنبه های منفی چشم دوخته می شود و برای انسان ناامیدی و چندش ایجاد می شود.

روزی حضرت عیسی(ع) با اصحاب خویش از محلی عبور می‏کردند. در میان راه، سگ مرده‏ای را مشاهده نمودند. بعضی از اصحاب حضرت گفتند: این سگ چقدر بدبو است. حضرت در مقابل فرمودند: «این حیوان چه دندان‏های سفیدی دارد!»19 این نوع نگاه، که از مثبت نگری حکایت می کند، وقتی درباره حیوانات مرده از زبان معصومین(ع) مورد تشویق قرار گرفته است، مثبت نگری نسبت به انسان ها، که با فطرت پاک خدادادی خلق شده اند، اولویت بیشتری دارد.

خطای همه یا هیچ20

یکی دیگر از خطاهای شناختی، تفکر همه یا هیچ است. این خطای شناختی گویای این است که اگر فرد به کامل‏ترین و بالاترین سطح مورد نظر خود نرسد، گویی هیچ موفقیتی به‏دست نیاورده است.21 چنین فردی، اصلاً به دارایی نسبی معتقد نیست و دارایی را مطلق می بیند و می گوید: دارایی یا هست یا نیست و کم و زیاد برای او معنا ندارد. برای مثال، دانشجویی که برای یک امتحان تلاش زیادی کرده و نمره‏اش نسبت به امتحان قبلی بهتر شده است، ولی به حد ایده‏آل نرسیده است، گاهی با خود می گوید: «که تلاش‏هایم هیچ فایده‏ای نداشته، هیچ چیز نسبت به سابق تغییر نکرده است.» این خطای شناختی، همان تفکر همه یا هیچ است؛ این خطای شناختی است، زیرا چنین فردی وظیفه خود را انجام داده و تلاش بیشتری نسبت به قبل داشته است. پس به خاطر وظیفه ای که انجام داده است، نباید نگران باشد.

آنچه انسان را به گمراهی می‏کشد، غفلت از تلاش در راه وظیفه است. این غفلت است که برای انسان ناامنی ایجاد می‏کند.22 از این رو، به جویندگان خوشبختی توصیه شده است: «غفلت را کنار بگذارید و به تلاش و کوشش رو آورید.23 این لازمه احتیاط و تدبیر در کارها است.24 نباید از هیچ چیز، جز تخلف در سعی و کوشش برای انجام وظیفه هراس داشت.25 هرجا که نقطه امنی پیدا شد و انسان احساس کرد به مأموریت خویش عمل کرده است، باید احساس آرامش کند.26 کسی که همیشه به این مسئله فکر می‏کند که باید همه آنچه را که می‏خواهد، در هر صورت به دست آورد، فردی خیالاتی است. تصحیح خطای شناختی در این زمینه، می‏تواند برای انسان نشاط و شادابی به همراه داشته باشد.

خطای پیش‏گویی27

گاهی اوقات افکار ما بیشتر معطوف به آینده است، ولی بیشتر آنچه که برای آینده پیش‏بینی می‏کنیم، منفی است. به‏عنوان مثال، وقتی گفته می شود: «حتماً امتحانم را خراب خواهم کرد»، «مطمئنم کسی به حرفم گوش نخواهد کرد»، «بلیط پیدا نخواهم کرد.» و.... به نظر می‏رسد، چنین پیش‏بینی‏هایی برای آینده درست نباشد، به‏خصوص اگر قضاوت‏ها یک‏طرفه باشد. این «خطای شناختی پیش‏گویی» نامیده می‏شود. گاهی این پیش گویی، به پیش داوری منتهی می شود که نوعی نگرش منفی و خصمانه نسبت به دیگران است.28 تعالیم اسلام نگرش هایی را به افراد ارائه می دهد تا زمینه های شناختی پیش داوری را از بین ببرد.29

در این زمینه، متون دینی ابتدا افراد را به تفکر و دنباله‏روی از علم ترغیب و سپس، آنان را از پیروی حدس، گمان و تصورات غیرعلمی منع می‏کند.30 پیروی از احتمالات غیرعقلایی خطا محسوب می‏شود. پیش‏بینی آینده، درصورتی که با شواهد قطعی همراه باشد، قابل قبول است. در غیر این صورت، هیچ نوع پیش‏بینی و پیش‏گویی قابل دفاع منطقی نیست و خطای شناختی محسوب می شود.

حضرت علی(ع) می‏فرماید: «آیا گمان می‏کنی تو می‏توانی دیگران را به زمان و ساعتی راهنمایی کنی که هرگونه بدی در آن کنترل شده باشد، یا به عکس از ساعت‏هایی سخن بگویی که بدی در آن اتفاق می‏افتد؟ اگر کسی تو را در این فکر و پیش‏گویی تصدیق کند قرآن را تکذیب کرده است!»31 بی‏شک، قرآن و سخنان معصومین(ع)، شناخت صحیح را در اختیار ما قرار می‏دهد. تکذیب آنها به خطای شناختی است.

از نظر قرآن، آینده ما را اعمال ما رقم می‏زند. این مقدار از پیش بینی چون قطعی است، قابل پیش‏گویی است.32 بنابراین، برای دست‏یابی به آرامش با پذیرش مسئولیت و انجام وظیفه، فقط باید به خدا توکل کرد و او را در نظر گرفت. در این صورت، خداوند برای انسان گشایشی فراهم می‏آورد و او را کفایت می‏کند.33 این بهترین راه برای نیل به آرامش است.

خطای تعمیم مبالغه ‏آمیز در قضاوت نهایی34

گاهی اوقات افکار ما اغراق‏آمیز است. به‏عنوان مثال، گاهی می‏گوییم: «آبرویم رفت، یا تمام زندگیم خراب شد.» این خطا، با نام درشت‏ نمایی یاد می‏شود. حال، اگر چنین فردی با خود بگوید: «من آدم شکست خورده‏ای هستم و تمام تلاش‏ها و تمام زندگی‏ام بی‏حاصل بوده است.» دچار خطای شناختی تعمیم مبالغه‏آمیز شده است.

در بسیاری از زمینه‏ها، مشکلات انسان‏ها برخاسته از افراط و تفریط است. شناخت درست و متعادل، به ارزیابی و برنامه‏ریزی دقیق انسان کمک می‏کند تا بتواند به بهترین نتیجه نائل آید. اصولاً انسان باید چنین باشد؛ زیرا چنین کسی عاقل و عالم است. در غیر این صورت، دارای ویژگی‏های انسان جاهل است.35

خطای استدلال احساسی36

استدلال احساسی زمانی است که ما بدون دلیل کافی و صرفاً به علّت احساسی که داریم، قضاوت می‏کنیم.37 به عنوان مثال، فردی که اضطراب دارد، می‏گوید: «چون من نگران هستم، پس حتماً قرار است اتفاق بدی بیفتد.»

انسان نباید به دلیل اینکه چیزهایی را به‏طور طبیعی از دست می‏دهد که واقعیتی غیر قابل انکار است، آمادگی، خود را برای شروع مجدد نادیده بگیرد.38 انکار آمادگی امری احساسی است و از منطق برنخاسته است. هیچ کاری را با آنچه در گذشته اتفاق افتاده است، نمی توان برابر دانست. هیچ منطق صحیحی چنین همسانی را تایید نمی کند. پس، یک امر واقعی و طبیعی، چنان‏که با احساسی غیرعقلایی و فاقد دلیل منطقی همراه شود، خطای شناختی است.

خطای بایدها39

برخی افراد، بایدها و نبایدهای زیادی را برای خود و دیگران به‏کار می‏برند یا توصیه ها و دستور العمل های زیادی را برای دیگران مطرح می کنند. هرچند این بایدها و نبایدها تا حدی ایجاد انگیزه می‏کند، ولی نمی‏تواند چیزی را تضمین کند. به‏عنوان مثال، گفتن اینکه من باید نمره خوبی بگیرم و... نمی‏تواند تضمین کننده این باشد که فرد واقعاً نمره خوبی بگیرد. تنها اثری که دارد این است که اگر فرد نمره خوبی نگیرد، خود را سرزنش می‏کند. این نوع خطا، خطای بایدها نام دارد.

لازم به یادآوری است که نصیب آدمیان، چیزی جز محصول سعی و تلاش آنها نیست.40 بنابراین، «بایدها» در محدوده وظایف معنادار است. اما در بخش نتایج، تقدیرات الهی نتیجه را رقم می‏زند. انسان نباید همواره بگوید: «این‏چنین باید می‏شد و نشد. علی(ع) می‏فرماید: «دربارة گذشته بسیار فکر نکن و افسوس بر آن را در دل خود بیدار مکن که تو را از آمادگی پیروزی‏ها در آینده باز می‏دارد.»41 از سوی دیگر، آینده هر کس به موقعیت فعلی او وابسته است. اگر امروز شما وظایف خود را به‏درستی انجام دهید و از فرصتی که دارید به خوبی استفاده کنید، در آینده زندگی درخشانی خواهید داشت. پس، فقط به وظیفه امروز خود باید اندیشید و (باید) خود را به تکلیف امروز مرتبط ساخت. غصه فردای نیامده را نباید خورد، آن را نبایدبه غصه امروز افزود. بار امروز را بی‏جهت نباید سنگین کرد.42 پس به کار بردن «بایدها» در بخش نتایج، می‏تواند یک خطای شناختی باشد. باید به وظیفه اندیشید و در حدّ توان آن را انجام داد.

ملاک رضامندی افراد از عملکرد خویش، عمل به وظیفه است. باید دانست که هیچ‏کس به همه آرزوهای خود نمی‏رسد. نباید رضایت از زندگی را به وصول به آمال و آرزوها متوقف سازد. حضرت علی(ع) می‏فرماید: «تو به همه آرزوهایت نمی‏رسی... و چه ‏بسا خواسته‏هایی که به جنگ روانی و ناامنی انسان منتهی می‏شود.43 پس به آنها فکر نکن، تنها به وظیفه فکر کن که انسان را از تنگنا نجات می‏دهد.44

چه بسا آرزوها برای انسان این احساس را به‏وجود می‏آورد که او فاقد نعمت است. این احساس، شادابی داشتن نعمت را از او می‏گیرد. نعمت را در چشم او کوچک جلوه می‏دهد،45 اعمال انسان را نابود می سازد و پایان عمر انسان را نزدیک می‏سازد.46 بدان بالاترین ثروت ترک آرزوها است؛ چرا که نتیجه آرزوها تأثّر و تأسّف است.47 آرزوها پایان‏پذیر نیست. نه تنها پایانی ندارد، بلکه هرچه بیشتر می‏شود، حرص و ولع افزایش می‏یابد. پیامد این فزونی رضایت‏مندی کمتر و اضطراب بیشتر است. باید دانست که مجموع عمر آدمی در دنیا ساعتی بیش نیست. آنچه از این ساعت گذشته، از بین رفته و آنچه نیامده است، نمی‏دانیم چیست و سرمایه پر ارزش انسان، همین لحظاتی است که اینک در اختیار او قرار گرفته است. باید آن را در راه انجام وظیفه مصرف نماید تا دل مشغولی انسان کاهش یابد.48

خطای برچسب زدن49

افرادی که دچار افسردگی هستند، تمایل زیادی دارند که نام‏ها و القابی به خود دهند. آنها خود را تنبل، بی‏عرضه، و نظایر آن می‏نامند یا حادثه‏ای را بدبختی به‏حساب می‏آورند. این «خطای شناختی برچسب» زدن نام دارد.50

ممکن است کسانی خیال کنند بهتر است انسان به نوعی خود را تحقیر کند، و به خود برچسبی بزند. چنین افرادی گاهی فکر می کنند، این نوعی مبارزه با نفس است! برخی از عرفا و اهل تصوف، که با منابع غنی اسلامی در این زمینه آشنایی کمی دارند، مرتکب این خطا شده‏اند. گاهی که با تحقیر دیگران رو به رو گشته اند، آن را برای خود نوعی افتخار تلقی کرده‏اند.51 اما اسلام بر کرامت و عزّت نفس بسیار تأکید می کند و اجازه نمی دهد فرد خود را در برابر دیگران ذلیل کند. در نصایح حضرت لقمان به فرزندش آمده است: «نیازمندی خود را پیش مردم بازگو نکن تا در میان آنان عزیز باشی و از چشم آنان نیفتی.»52

اسلام اجازه نمی دهد که انسان خود را تحقیر کند؛ زیرا افرادی که دچار خودکم ‏بینی هستند و برای خود ارزشی قائل نیستند، به راحتی در دام اعمال غیراخلاقی گرفتار می‏شوند. نه تنها امیدی به خیر در آنها نیست،53 بلکه برای چنین افرادی آسیب رساندن به دیگران امری طبیعی است.54

میان عزّت نفس و اخلاق همبستگی وجود دارد؛ به این معنا که هرقدر میزان عزّت نفس و احترام به خود بالاتر باشد، امکان ارتکاب اعمال غیراخلاقی کمتر است. کمبود و فقدان عزّت نفس، با افزایش ارتکاب کارهای خلاف اخلاق رابطه دارد. نگاه مثبت به دوری از برچسب‏های منفی، انسان را برای رسیدن به موفّقیّت یاری می‏کند. انسان نه تنها مجاز نیست دربارة خود از برچسب منفی استفاده کند، بلکه در تحلیل حوادثی که پیرامون خود نیز می‏بیند، حق ندارد برچسب بزند و باید آن را به فال نیک بگیرد.55 برچسب منفی بر حوادث انسان را از موفقیت دور می کند.

خطای تفکر نامتعارف56

بسیاری از افراد افسرده، خود را مسئول وقایع و حوادث منفی می‏دانند. آنها هر حادثه منفی را به خود نسبت می‏دهند و به‏ این دلیل خود را سرزنش می‏کنند. به عنوان مثال، چنین افرادی خود را مسئول شکست دوستشان در امتحان می دانند؛ زیرا معتقدند باید به اتفاق هم درس می‏خواندند تا او هم یاد بگیرد، یا اگر رابطه‏شان با دوستی به‏هم خورده است، تمام تقصیرها را خود به‏عهده می‏گیرند. گاهی نیز در مقابل می‏گویند: «باران آمد تا روز مرا خراب کند یا پلیس می‏توانست خیلی‏ها را جریمه کند، ولی مرا جریمه کرد.»57 این خطا را «شخصی‏سازی» می‏نامند.

بی‏شک، در مقام ارزیابی کار خود و دیگران، نگاه خوش‏بینانه به دیگران و نگاه سخت‏گیرانه نسبت به کارهای خود امری مطلوب است؛ زیرا انسان به‏طور طبیعی تمایل دارد که مسئولیت را از دوش خود بردارد و تلاش می‏کند با توجیهاتی از مسئولیت شانه خالی کند. با نگاه سخت‏گیرانه به خود، می‏توان از این مشکل رهایی یافت، اما پس از دقت و تیزبینی در بررسی و ارزیابی و نیافتن شواهدی مبنی بر توجیه و فرار از مسئولیت، به دوش کشیدن محدودیت‏ها و شکست‏های دیگران خطا است.

خطای درشت نمایی در چشم انداز58

هرچند تغییر نگرش موقتی است،59 اما لازم است برای خوشبختی، تغییر عمیقی در نگرش انسان نسبت به دنیا پیدا شود. چشم انداز ناصواب بیشترین خطایی است که عامل افسردگی در انسان‏ها است. بیشترین جلوة این خطا در توجه بیش از اندازه به دنیا و بزرگ شمردن آن است. دارایی دنیایی را همه چیز به حساب آوردن و از دست دادن آن را ختم زندگی تلقی کردن، بستر بسیاری از افسردگی‏ها است. این خطای شناختی است؛ چرا که دنیا را همان‏گونه که هست، باید دید. چنان‏که انسان، آن را به صورتی غیرواقعی و تخیلی بنگرد، به آفات فراوانی مبتلا می‏شود. آن‏گونه بدان دل بسته می‏شود که همه خطاها به‏ همراه آن می‏آید.

دارایی‏های این دنیا، گاهی نه تنها عامل خوش‏بختی نیست، بلکه عامل حسرت است. وقتی دارایی حسرت زا باشد، طبیعی است که از دست دادن آن، نه تنها نباید انسان را دچار اضطراب کند،60 بلکه نداشتن دارایی نوعی راحتی و غنیمت است.61 و در مقابل، داشتن آن مسئولیتی است که می تواند مشکل‏ساز شود.62 البته اینها همه در صورتی است که انسان خلاف وظیفه عمل نکرده باشد.

باید همه همّ و غمّ انسان، منزلگاه پایدار و ابدی او باشد و در حد ضرورت از این دنیا استفاده کند.63 انسانی که شناخت درستی داشته باشد، حس می‏کند دنیا عامل رفعت و مقام نیست و حتی نعمت‏های الهی آن نیز در برابر نعمت‏های اخروی ناچیزی است.64 اندوه همیشگی، حرص پایدار و آرزوی طولانی و دست‏نیافتنی از پیامدهای شناخت نادرست دنیا است.65 انسان باید خدای منّان را شاکر باشد و به ارتباط خود و کسی که همه هستی از آن او است، فکر کند. خود را به او بسپارد و او را تکیه‏گاه خویش سازد. در این صورت، همه خوش‏بختی خود را در وابستگی به او می‏بیند و چون او همواره هست، و هیچ‏گاه از دست نمی‏رود، همواره احساس دارایی می‏کند و از افسردگی دور می‏ماند.

لازم به یادآوری است که آن بخش از دارایی‏های این دنیا، که می‏تواند به خوشبختی ما کمک کند، با سپاسگزاری از حضرت حق به‏دست می‏آید. ما با سپاسگزاری، بهترین بنده او می‏شویم. استحقاق بیشتری برای دریافت نعمت پیدا می‏کنیم.66 اگر به دنبال رفاه از طریق نعمت‏های الهی هستیم، ضرورت است با سپاسگزاری از صاحب نعمت، نه تنها نعمت را افزایش دهیم، بلکه غم و اندوه را نیز از بین ببریم.67 حراست و حفاظت از نعمت ها، که عامل آسودگی هستند، با سپاسگزاری فراهم می‏آید.68 همان‏گونه که تشکر و سپاس، حافظ و افزایش دهنده نعمت است، مصونیّت از نقمت و بدبختی را نیز به‏دنبال دارد.69 و در مقابل، کم سپاسی یا ناسپاسی زمینه زوال و نابودی نعمت است.70

برای پیدایش روحیه سپاسگزاری در انسان، دو راه اساسی وجود دارد. این دو راه، یکی مبتنی بر مقایسه خود با دیگران و دیگری خودشناسی درست است:

کسی که در خویشتن شناسی، خود را به مالک و کریم مطلق وابسته می داند همه چیز خویش را از او می بیند، بستر مناسبی برای سپاسگزاری پیدا می کند. نتیجه این خودشناسی، این است که فرد ثروت خود را اظهار می کند. این ابراز، تأثیر فراوانی در شادابی و نشاط فرد دارد. با این خودشناسی، اشتغال قلبی و ذهنی انسان به حقایق موجب می‏شود کمتر به تخیّلات رو آرد، واقع‏بین باشد و بیشتر مسرور گردد. اساساً توجّه به این که دارایی فرد از سوی خداست و انسان آن را اظهار می کند، نوعی سپاسگزاری است.71

راه دوم بستر سازی برای سپاسگزاری، این است که انسان به زیر دست خود بیشتر بنگرد و خود را با او مقایسه کند. این تیزبینی باب شکر و سپاس را به روی انسان باز می‏کند.72 نگاه به فرودست‏تر، کرامت کریم را بیشتر هویدا می‏سازد و نگاه به فرادست‏تر، آرزوهای طولانی و غم افزا برای انسان پدید می آورد.

پیامدهای خطاهای شناختی:

به دنبال این خطاها، سبک های زندگی خاصی برای افراد پیش می آید و آنان را به مشکلاتی دچار می سازد که مهم ترین آنها عبارت است از:

1. روان رنجورخویی73

افرادی که دارای خطاهای شناختی هستند، بسیاری از اوقات، احساس درماندگی می‏کنند و به رنجور خویی رو می آورند. از این رو، خود تصمیم نمی‏گیرند و منتظرند دیگران به آنها دستورات خود را دیکته کنند، با دیگران هماهنگ نیستند، اگر مورد احترام دیگران قرار نگیرند، از آنان به شدّت ناراحت می‏شوند، وقتی کارها خوب پیش نمی‏رود، افسرده می‏شوند و کار را رها می‏کنند و غالباً نگران و مضطرب هستند. این دسته، گرچه به ظاهر گاهی رفتارهای سازگارانه نشان می‏دهند، امّا باتوجه به اضطراب، افسردگی، ناهمنوایی با دیگران، درماندگی، خودتحقیری و ناخشنودی از زندگی، تفکّرات خیالی دارند و سبک مقابله‏ای ناسازگارانه با زندگی دارند.

2. مقابله‏ای سرکوبگر74

سبک دیگری که به دنبال خطاهای شناختی پدید می آید، سبک مقابله ای سرکوبگر است. در این سبک، فرد تلاش می‏کند احساسات خود را کنترل کند، از برون‏ریزی احساسات منفی و کج‏خلقی خودداری کند. این‏گونه افراد با خود می‏گویند: «من همیشه باید مؤدب باشم حتی نسبت به افرادی که رفتار خوشایندی ندارند، هرکس با من بی‏ادبی کند، نباید ناراحت و خشمگین شوم، هرگاه تحت فشار قرار گیریم، باید کاملاً آرام و منطقی باشم و عصبانی نشوم. این افراد گرچه به ظاهر به نظر می‏رسد رفتارهایی کاملاً سازگارانه داشته باشند، امّا حقیقت این است که سازگاری راهی است که از درون فرد نشأت می‏گیرد. چنین افرادی به دلیل سرکوب کردن احساسات خود، در مدّت طولانی دچار آسیب می‏شوند؛ زیرا اوّلاً به ظاهر از آرامش برخوردارند، امّا از درون فشارهای روانی زیادی را تحمل می‏کنند و زندگی کردن با فشارهای زیاد بدون برون ریزی آسیب جدی وارد می‏کند. ثانیاً، چنین افرادی بسیار منزوی می‏شوند؛ زیرا همیشه تحت کنترل دیگران هستند و نمی‏توانند ارتباط معنادار و هدفمندی با دیگران برقرار کنند. در برابر این افراد، کسانی که از خطای شناختی به دور هستند، سبک شخصیتی سازگارانه ای دارند.

3. برون‏گرایی افراطی75

سومین سبک برخاسته از خطاهای شناختی، برون گرایی افراطی است. در این سبک، افراد با این احساس که دوست دارند پرانرژی ظاهر شوند، فعّال باشند، با دیگران شوخی کنند و در کنار آنها باشند، زندگی می‏کنند و بیشتر وقت خود را با دیگران می‏گذرانند. این سبک شخصیّتی چنان چه افراطی نبود، می توانست با خودپنداره مثبت فرد همراه و خوش‏بینی، روابط بین فردی مناسب، امید، نشاط، رضایتمندی و عزّت نفس را به‏دنبال داشته باشد. اما چون از حد اعتدال خارج شده است، از مطلوبیت ساقط می شود. این سبک برون گرایی حالت‏های پرخاشگری، خودشیفتگی و رفتارهای ضدّ اجتماعی را به‏دنبال خواهد داشت.

نتیجه گیری

انسان ها به طور طبیعی، به این سو گرایش دارند که از آلام و سختی ها دور باشند و آرامش و راحتی را در زندگی خویش تجربه کنند. این گرایش نه تنها از نگاه روان شناسانه امری طبیعی و هنجار تلقی می شود، بلکه از دیدگاه اسلام نیز تا زمانی که به افراط کشیده نشود و از کنار آن سلب آسایش از دیگران به وجود نیاید، امری مطلوب و مقدس است. با توجه به این که آرامش و راحتی در زندگی اجتماعی، به رفتارهای مناسب و سازگارانه وابسته است و انسان ها بیشترین نمود روابط با دیگران را در رفتارها مشاهده می کنند، باید رفتارها مثبت باشند تا آرامش زندگی انسان را فراگیرد.

از سوی دیگر، رفتارها برخاسته از احساس ها و احساس ها برخاسته از نوع تفکر ماست. چنان چه خطایی در فکر ما وجود داشته باشد، به احساس ما سرایت می کند و به دنبال آن، رفتار ما رنگ منفی به خود می گیرد و از حالت مناسب خارج می شود. برای داشتن رفتار مناسب، ما به احساس مثبت نیاز داریم و این از طریق تفکر مثبت پدید می آید.

برای رسیدن به تفکر مثبت، باید واقع بینانه به رویدادهای زندگی نگاه کنیم و انعطاف پذیر با آن رو به رو شویم. تلاش برای تعادل میان افکاری که باعث افسردگی می‏شود و افکار خوشایند و امیدوار کننده، انسان را به تفکر مثبت نزدیک می‏کند. این نوع تفکر خوشبختی پایدار و قابل پیش بینی به همراه دارد.

امّا چنان که انسان دچار نوعی تفکر منفی در زندگی ‏شود به خوشی‏های لحظه‏ای سوق پیدا می کند که آفت‏های فراوانی دارد، چون اوّلاً پایدار نیست و در لحظه‏ای خاص اتفاق می‏افتد. پس از نظر کمیت قابل توجه نیست. ثانیاً در بسیاری از مواقع، حسرت‏های فراوانی را به دنبال دارد و بی‏توجهی به پیامدهای حسرت‏زا که با پشیمانی مفرط همراه است، امر معقولی نیست. ثالثاً احساس خوشبختی پیشین را از بین می‏برد وقتی کسی به خوشحالی شگفت‏انگیز و زودگذری دست پیدا می‏کند، اثر لذّت‏های دیگر زندگی برای او کم‏رنگ می‏شود. این ها پیامدهای تفکر منفی است.

بعضی فکر می‏کنند عمدتا عوامل بیرونی، خوشبختی و بدبختی ایجاد می‏کند، یعنی یک سری عوامل است که برای هرکس پیش آید، خوشبخت می‏شود و عوامل دیگری وجود دارد که برای هرکس پیش آید، او را بدبخت می‏کند، امّا واقعیت جز این است. درست است که حوادث خوب و بد داریم و وقتی حوادث خوب اتفاق می‏افتد انسان احساس بهتری دارد، همچنین وقتی اتّفاق بدی می‏افتد، انسان احساس بدتری دارد، امّا نوع نگاه شما به مسأله و چگونه جلوه کردن آن برای شما به شدت در احساس آرامش و اضطراب و احساس خوشبختی و بدبختی نقش دارد. احساس شما در باره حادثه‏ای که برایتان اتفاق می‏افتد، در بسیاری از موارد حادثه را برای شما معنادار می‏کند و این جمله به‏جا است که ما با انتظاراتمان زندگی می‏کنیم. به همین جهت است که دو نفر با دو نوع انتظار در برابر یک حادثه دوگونه عمل می‏کنند. انتظارات در بسیاری از موارد برخاسته از نوع تفکر ما است. چنان چه تفکر مثبت باشد احساس آرامش به وجود می آید و چنان چه منفی باشد، به دنبال آن دلهره و ناآرامی پدید می آید.

راه پیدایش تفکر مثبت لطافت فکر است. فکر لطیف فکری است که برخاسته از پندگیری، عبرت‏آموزی و عاقبت اندیشی باشد. در روایتی حضرت امام صادق ع می‏فرماید: فکر خود را لطیف قرار دهید و از عبرت‏ها پند بگیرید. آن گاه در توضیح فکر لطیف، حضرت می‏فرماید: فکری لطیف است که از عقل برخاسته باشد، به آخر و عاقبت هر چیز فکر کند و در حالی که دیگران به ظاهر کار می‏نگرند، او باطن آن را ببیند و در حالی که دیگران به حلاوت و شیرینی زودرس آن می‏اندیشند، او به عاقبت آن بیندیشد و اگر پایان خوشی ندارد به شیرینی نقد آن تکیه نکند.

معنای درست خوشبختی رضایت کلّی از زندگی است. همین‏که انسان فکر می‏کند بسیاری از خواسته‏هایش محقق شده است، اوضاع زندگی خوب است، درصدد برمی آید دیگران را شاد کند، به فکر آینده باشد، سختی‏ها را زمینه آسایش بداند، در راستای آرزوهایش گام بر‏دارد، متناسب با حوادثی که پیش می‏آید برنامه‏ریزی ‏کند و با نشاط به کارهای روزمره بپردازد. این ها نشانه رضایت کلّی شما از زندگی است.

منابع

آمدی، عبد الواحد، غرر الحکم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1366.

ابن ابی الحدید، عبد الحمید آیتی، قم، انتشارات کتابخانه آیت الله نجفی مرعشی، 1404 ق.

پیترسن، رزمری و همکاران، شناخت پیاژه ، تهران، سرمدی، 1381

جمعی از مؤلفان، روان‏شناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1382.

حرانی، حسن بن شعبه، تحف‏العقول، قم، جامعه مدرسین، 1404 ق.

دیلمی حسن ، ارشاد القلوب، قم، شریف رضی، 1412 ق.

سید رضی، نهج البلاغه، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، 1406 ق.

فتی لادن و همکاران، آموزش مهارت‏های زندگی، تهران، دانژه، 1385.

فلسفی، محمدتقی، جوان از نظر عقل و احساسات، تهران، هیئت نشر معارف اسلامی، 1344.

کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365.

مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت ، مؤسسه الوفاء، 1404 ق.

مطهری، مرتضی ، فلسفه اخلاق، قم، صدرا، 1382.

مهرابی‏زاده ، مهناز ، کمال‏گرایی مثبت / کمال‏گرایی منفی، تهران، رسش، 1382.

تبریزی مصطفی و دیگران، فرهنگ توصیفی خانواده و خانواده درمانی، تهران، فرا روان، 1385،

ارونسون الیوت، روان شناسی اجتماعی، ترجمه حسین شکر کن، تهران، رشد، 1387.

جمعی از مؤلفان، روان شناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، تهران، سمت، 1382.

کریمی یوسف، روان شناسی اجتماعی، تهران، ارسباران، 1388.

* استادیار دانشگاه کاشان hoseinzadeh@qabas.net

دریافت: 5/6/1390 ـ پذیرش: 16/10/1390

1. رزمری پیترسن و همکاران، شناخت پیاژه ، ص15.

2. همان، ص32.

3. لادن فتى و همکاران، آموزش مهارت‏هاى زندگى، ص 140.

4. همان

5 . mind reading

6. مصطفی تبریزی و دیگران، فرهنگ توصیفی خانواده و خانواده درمانی، ص 239.

7 . قال رسول‏اللّه‏ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله لا یکون المؤمن عاقلاً حتى یجتمع فیه عشر خصال... العاشرة لا یرى احدا إلا قال هو خیر منى وأتقى إنما الناس رجلان فرجل هو خیر منه وأتقى وآخر هو شر منه وأدنى فإذا راى من هو خیر منه وأتقى تواضع له لیلحق به وإذا لقى الذى هو شر منه وأدنى قال عسى خیر هذا باطن وشره ظاهر وعسى أن یختم له بخیر.

حسن دیلمی، ارشاد القلوب، ج 1، ص 197.

8 محمد باقر مجلسی، بحار الانوار ج 75، ص 336.

9 . جمعى از مؤلفان، روان‏شناسی اجتماعى با نگرش به منابع اسلامى، ص 70.

10 . قال امیرالمؤمنین علیه‏السلام: ضَعْ أمرَ أخیک عَلَى أحسَنِهِ حتّى یأتیک ما یَغلبُکَ مِنْهُ ولا تظُنَّ بِکَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ أَخیکَ سُوءاً وَأَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِى الْخَیْرِ مَحْمِلاً.

محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج 2، ص 362.

11 . قال على علیه‏السلام: إذا استولى الصّلاح على الزّمان وأهله ثمّ أساء رجل الظّنّ برجل لم تظهر منه حوبة فقد ظلم واذا استولى الفساد على الزّمان وأهله فأحسن رجل الظّنّ برجل فقد غرّر. سید رضی، نهج البلاغه، حکمت 114.

12 . قال على علیه‏السلام: من وضع نفسه مواضع التُّهمة فلا یلومنّ من أساء به الظّنّ. سید رضی، همان، ص 108.

13 . وما أقبح سوء الظن إلا أن فیه الحزم. عبد الحمید ابن ابی الحدید، ج 11، ص 279.

14 . mind filter

15. لادن فتی و همکاران، همان، ص140

16 . جمعى از مؤلفان، روان‏شناسی اجتماعى با نگرش به منابع اسلامى، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ص 110.

17 Inattention to Possitive Effect

18. لادن فتی و همکاران، همان ، ص 140.

19 . روى انه مر مع الحواریین على جیفة فقال الحواریون ما انتن ریح هذا الکلب فقال عیسى علیه‏السلام ما اشد بیاض اسنانه. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 14، ص 327.

20 All or Nothing

21. لادن فتی و همکاران، همان، ص 140.

22 . قال علی ع الغفلة ضلال النفوس وعنوان النحوس. عبد الواحد آمدى ، غرر الحکم، ص 263.

23 . قال علی ع إن کنتم للنجاة طالبین فارضوا الغفلة واللهو والزمو الاجتهاد والجد. همان.

24 . قال علی ع الغفلة ضد الحزم. همان.

25 . قال علی ع لا یخف خائف إلا ذنبه. همان.

26 . قال علی ع لا ینغى للعاقل أن یقیم علی الخوف إذا وجد إلى الأمن سبیلا.همان.

27 . prophecy

28. ارونسون الیوت ، روان شناسی اجتماعی، ترجمه حسین شکر کن، ص 323.

29. جمعی از مؤلفان، روان شناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، ص 220.

30 . ولا تقف ما لیس لک به علم، (اسراء: 36.)

31 . قال على علیه‏السلام أتزعم أنّک تهدى إلى السّاعة التى من سار فیها صرف عنه السُّوء وتخوّف من السّاعة الّتى من سار فیها حاق به الضّرّ فمن صدّقک بهذا فقد کذّب القرآن.

سید رضی، همان، ص 105.

32 . قال اللّه‏ تعالى (وما اصابکم من مصیبة فبما کسبت ایدیکم ویعفو عن کثیر) ( شورى: 30.)

33 . من یتق اللّه‏ یجعل له مخرجا... ومن یتوکل على اللّه‏ فهو حسبه. (طلاق: 3 و 4.)

34 Over Generalizating

35 . قال على علیه‏السلام لا ترى الجاهل الاّ مُفْرِطاً أو مُفَرِّطاً.( سید رضی، همان، ص 479.)

36 . affective reasoning

37. لادن فتی و همکاران، همان، ص 140.

38 . قالَ على علیه‏السلام إذا لم یکن ما ترید فلا تبل کیف کنت. ( سید رضی، همان، ص 479.)

39 . prescriptions

40 . لیس للانسان الا ما سعى. ( آل عمران: 39.)

41 . لا تشعر قلبک الهم على ما فات فیشغلک [عن الاستعداد] عما هو آت. عبد الواحد آمدى ، همان، ص211 .

42 . قال على علیه‏السلام یا ابن آدم لاتحمل همّ یومک الذى لم یأتک على یومک الّذى قد أتاک فإنّه إن یک من عمرک یأت اللّه‏ فیه برزقک. (سید رضی، همان، ص 522.)

43 . قال على علیه‏السلام اعلم یقیناً أنّک لن تبلغ أملک... فإنّه ربّ طلب قد جرّ إلى حرب. (عبد الواحد آمدى، همان، ص 315.)

44 . قال علی ع من اتقى اللّه‏ سبحانه جعل له من کل هم فرجا ومن کل ضیق مخرجا. همان.

45 . قال على علیه‏السلام، تجنبوا المنى فإنها تذهب ببهجة نعم اللّه‏ عندکم وتلزم استصغارها لدیکم وعلى قلة الشکر منکم. همان.

46 . قال على علیه‏السلام بئس الشیمة الأمل یفنى الأجل ویفوت العمل. همان

47 . قال على علیه‏السلام حاصل المنى الأسف وثمرته التلف. همان.

48 . محمدتقى فلسفى، جوان از نظر عقل و احساسات، ص 78.

49 stigma

50. لادن فتی و همکاران، همان، ص 140.

51 . مرتضی مطهرى، فلسفه اخلاق، ص66.

52 . لا تحدث الناس بفقرک فتهون علیهم. محمد باقر مجلسی، همان، ج 47، ص 432.

53 . قال علی ع من هانت علیه نفسه فلا ترج خیره. همان، ص 394.

54 . قال رسول الله ص من هانت علیه نفسه فلا تأمن شره. (حسن بن شعبه حرانی، تحف‏العقول، ص 512.)

55 . قال على علیه‏السلام تفأل بالخیر تنجح. (عبد الواحد آمدی، غررالحکم، ص 104.)

56 . informal

57 . مهناز مهرابى‏زاده ، کمال‏گرایى مثبت / کمال‏گرایى منفى، ص 78.

58 . malikalihood

59. یوسف کریمی، روان شناسی اجتماعی، ص 277.

60 . قال على علیه‏السلام: الدنیا خیرها حسرة وشرها ندم. (عبد الواحد آمدی، غررالحکم، ص 144.)

61 . قال على علیه‏السلام: کلما فاتک من الدنیا شى‏ء فیه غنیمة. همان.

62 . قال على علیه‏السلام: کل نعیم الدنیا ثبور. همان.

63 . قال على علیه‏السلام: کونوا قوما علموا أن الدنیا لیست بدارهم فاستبدلوا اجعل همک وجدک لآخرتک. همان.

64 . قال على علیه‏السلام: لا ترفع من رفعته الدنیا. همان.

65 . قال علی ع من لهج قلبه بحبّ الدینا التاط قلبه منها بثلاث هم لا یغبّه وحرص لا یترکه وأمل لا یدرکه. (سید رضی، نهج‏البلاغه، ص 508.)

66 . قال علی ع أحب الناس إلى اللّه‏ سبحانه العامل فیما أنعم به علیه بالشکر وأبغضهم إلیه العامل فى نعمه بکفرها. (عبد الواحد آمدی، همان، ص 277.)

67 . قال علی ع علیکم بدوام الشکر ولزوم الصبر فإنهما یزیدان النعمة ویزیلان المحنة..همان.

68 . قال علی ع (ما حصنت النعم بمثل الشکر)، (ما حرست النعم بمثل الشکر). همان.

69 . قال علی ع شکر النعم عصمة من النقم. (همان، ص280.)

70 . قال علی ع من قل شکره زال خیره. (همان ص 277.)

71 . قال علی ع اظهار الغنى من الشکر. همان

72 . قال علی ع أکثر النظر إلى من فضلت علیه فإن ذلک من أبواب الشکر. همان.

73 . neuroticism

74 . reciprocal

75 . extraversion