روان شناسی و دين

روان شناسى و آسیب شناسى اینترنت

محمدصادق شجاعى¹

چکیده

از اوایل دهه 90 میلادى، پژوهش ها و بررسى هاى بسیارى در زمینه روان شناسى اینترنت و تأثیر آن بر سلامت و رفتار انسان انجام پذیرفته است. امروزه موضوع اینترنت، مسئله مهمى براى بیشتر کشورها، به ویژه کشورهاى در حال توسعه و از جمله کشورهاى اسلامى است. آگاهى از پى آمدهاى اینترنت و در کنار آن، در نظر گرفتن راهبردهاى مناسب براى استفاده درست و پیش گیرى یا کاهش پى آمدهاى احتمالى منفى آن، اهمیت اساسى دارد.

در این مقاله، پس از بیان تاریخچه اینترنت، جنبه هاى روان شناختى و پى آمدهاى مثبت و منفى آن بر سلامت و رفتار انسان بررسى شده است. دست آوردهاى این مقاله که بیانگر بخشى از پژوهش هاى تجربى در این زمینه است، نشان مى دهد افزون بر دست آوردهاى مثبت و انکارناپذیر اینترنت، پى آمدهاى نامطلوبى نیز هم در جنبه هاى فردى و هم در جنبه هاى اجتماعى به همراه دارد.

کلید واژه ها: روان شناسى اینترنت، آسیب شناسى اینترنت، اینترنت و اخلاق، اعتیاد به اینترنت، هرزه نگارى اینترنتى، ارتباط اینترنتى، محورهاى روان شناسى اینترنت.

مقدمه و طرح مسئله

فراگیر شدن رسانه ها در آغاز قرن بیست و یکم و موضوع جدّى نقش اینترنت در شکل دهى به فرهنگ، هویت و باورها و ارزش هاى اجتماعى، اهمیت پژوهش در این زمینه را افزایش داده است. در جامعه امروز ما، گرایش به اینترنت و استفاده از آن چنان رایج شده است که بیشتر خانواده ها، رایانه شخصى دارند و اعضاى خانواده، بخش زیادى از وقت خود را در استفاده از اینترنت سپرى مى کنند. اینترنت در میان همه گروه هاى اجتماعى اعم از زن و مرد، پیر و جوان، بى سواد و باسواد از جذابیت خاصى برخوردار است. گسترش اینترنت، مانند هر نوآورى دیگرى به ایجاد دگرگونى هایى در جنبه هاى مختلف زندگى انجامیده و استفاده از آن، امرى اجتناب ناپذیر شده است؛ به گونه اى که بدون آن زندگى براى کسانى که بدان خوگرفته اند، دشوار مى شود. بسیارى از نظریه پردازان ارتباطات، اینترنت را گام مهمى در پیشرفت کشورهاى در حال توسعه قلمداد مى کنند. از این رو، با توجه به کاربردهاى فراوان اینترنت که با هدف انتقال اطلاعات قصد دارد باورهاى مشخصى را درباره کالاها یا خدمات مرتبط با آن در جامعه رواج دهد، بررسى این پیام ها از نظر مضمون، محتوا و فرم ارائه، اهمیت ویژه اى دارد. از سوى دیگر، چگونگى این پیام ها بر ما پوشیده است. در واقع، بسیارى از کاربران اینترنتى نمى دانند که این رسانه چه نوع شیوه زندگى را معرفى مى کند و داراى کدامین ارزش هاى اجتماعى است؟ آیا مى توان از آثار منفى اینترنت در جنبه هاى فردى و اجتماعى غافل بود و درباره فرهنگ سازى و آموزش هاى بهره مندى درست از آن چشم پوشید؟

این مقاله در پى پاسخ گویى به تمامى این پرسش ها نیست، ولى کوششى براى توصیف روان شناسى اینترنت و تبیین برخى مفاهیم، موضوع ها و نیز پى آمدها و کارکردهاى آن بر سلامت و رفتار انسان ها است. از این رو، امید است بتواند دریچه اى را به سوى این گونه بحث ها بگشاید.

تعریف اینترنت

ارائه تعریفى از اینترنت، دشوار است. در حقیقت، همچنان که ساندرا برمن² (1999م.)اشاره مى کند، کارکردهاى پیچیده اینترنت است که تعریف آن را دشوار کرده است.³ دریک تعریف بسیار کلى مى توان اینترنت را بسان مخزنى از اطلاعات خوب و بد، زشت و زیبا، اخلاقى و غیر اخلاقى دانست. براى اینکه برداشت دقیق ترى از اینترنت داشته باشیم، نخست بررسى روند کلى شکل گیرى و تکامل اینترنت ضرورى مى نماید.

تاریخچه و روند تکامل اینترنت

ایجاد و گسترش شبکه اینترنت در آغاز، تجربه پژوهشى به نسبت محدودى بود که به منظور ارائه فن آورى انتقال بسته اى⁴ اطلاعات از اواخر دهه 1960م. آغاز شد. بهدلیل آنکه این تجربه در آژانس پروژه هاى تحقیقاتى پیشرفته وزارت دفاع امریکا صورت گرفت، به شبکه آرپانت⁵ موسوم گردید. شبکه آرپانت، نخست به دلیلاستفاده از شیوه انتقال 8 بیتى داده ها، تنها مى توانست حداکثر به 64 رایانه متصل گردد. کاربرد اولیه از آرپانت، به سبب پیش برد پروژه هاى نظامى، بسیار سرى بود و در واقع، به منظور ایفاى چنین نقشى در فعالیت هاى نظامى ایالات متحده امریکا پیش بینى شده بود. از همان آغاز، آژانس پروژه هاى تحقیقاتى امریکا دریافته بود که این شبکه به منظور ایجاد ارتباط الکترونیکى، سازوکار مؤثرى را براى دانشمندان مى تواند فراهم کند. از این رو، اندیشه گسترش این شبکه در سطح کلان و فراتر از عرصه هاى نظامى تقویت شد. در سال 1983م. بخش نظامى شبکه «آرپانت» از آن جدا شد و با نام شبکه «میل نت» آغاز به کار کرد. شبکه آرپانت تا سال 1990م. به کار خود ادامه داد و در این سال، جاى خود را به اینترنت داد که در سال 1980م. با هدف اتصال شبکه هاى جهانى با قراردادهاى ارتباطى متفاوت با یکدیگر پدید آمده بود. از آن سال تاکنون، این شبکه با سرعت چشم گیرى از جهت شمار کاربران و پى آمدهایى که بر زندگى و روابط اجتماعى انسان ها مى گذارد، در حال گسترش است. آمارها نشان مى دهد تا سال 1994م. نزدیک به سى میلیون رایانه در 86 کشور جهان به این شبکه پیوسته اند. از سال 1997م. با تجارى شدن اینترنت، خدمات آن به شدت تنوع و فزونى گرفت و هزینه هاى دست رسى به آن نیز به همان نسبت کاهش یافت. بنابر یک پژوهش، شمار برآورد شده رایانه هاى شخصى متصل به اینترنت در سراسر جهان از سال 1996م. تا سال 2000م. به سه برابر افزایش یافت.⁶ در حال حاضر، این رقم چندین برابر شده و استفاده از اینترنت در مرکزتمامى فعالیت هاى بشرى قرار گرفته است. در گذشته، بیشتر استفاده کنندگان از شبکه اینترنت را پژوهشگاه ها و مؤسسه هاى عالى تشکیل مى دادند، اما در سال هاى اخیر، جنبه هاى بازرگانى و سرگرمى این شبکه جهانى، غلبه یافته است. با توجه به رشد روزافزون اینترنت، مى توان پذیرفت که اینترنت و در معناى گسترده تر، رسانه ها از عواملى هستند که مى توانند بر جنبه هاى مختلف زندگى تأثیر بگذارند. ما نیز در این پژوهش، کوشیده ایم تا بر مبناى چنین استنباطى، به بررسى جنبه هاى روان شناختى اینترنت بپردازیم.

روان شناسى اینترنت

روان شناسى اینترنت،⁷ به فرایندهاى ارتباطى، رفتار و حالت هاى روانى افراد در هنگاماستفاده از اینترنت مى پردازد.⁸ ارزیابى ویژگى هاى رفتارى و روانى، یکى از عواملتأثیرگذار در پیدایش روان شناسى اینترنت بوده است. این بررسى ها در درون پژوهش هاى گسترده ترى قرار مى گیرد که از آن به «روان شناسى رسانه هاى گروهی»⁹ یادمى شود. هاى لیس¹⁰ (1992م.)، هیل مس¹¹ (1997م.)، کیتلر¹² (1999م.)، کلوک¹³(1998م.)، ریویس و کلیفورد¹⁴ (1996م.)، سیلور¹⁵ (1998م.) در پژوهش هایشان دربارهرسانه هاى گروهى، به برخى جنبه هاى روان شناختى اینترنت پرداخته اند. اسمیت و کلوک¹⁶ (1999م.) در پژوهشى با عنوان «ارتباط در فضاى مجازی»¹⁷ به طور ویژه،جنبه هاى روان شناختى اینترنت را بررسى کردند.¹⁸ ریوا و گالیمبرتى (2001م.)پژوهش هاى گسترده اى در زمینه روان شناسى اینترنت انجام دادند.¹⁹ استرات، جاکوبسونو گیبسون²⁰ (2003م.) تصریح کردند پیچیدگى اینترنت ایجاب مى کند که ما دیدگاه هایاجتماعى، فرهنگى و رشدى را در نظر داشته باشیم.²¹

ریوا (2001م.) به این موضوع اشاره کرد که روان شناسى اینترنت کار ساده اى نیست؛ زیرا اول اینکه اینترنت رسانه اى است که مى توان آن را از راه هاى متفاوت تجربه کرد. اگرچه رایانه معمولاً واسطه تجربه اینترنتى ما است، راه هاى مختلفى هست که کاربران مى توانند از طریق جست وجو در اینترنت خودنمایى کنند و با استفاده از آن، با دیگران ارتباط برقرار کنند.

دوم اینکه اینترنت فضاى اجتماعى و شناختى است. استفاده از اطلاعات، به فعال سازى روابط اجتماعى کمک مى کند. این فرایند درون فضایى خاص ـ فضاى مجازى ـ رخ مى دهد که ویژگى هاى ساختارى و فرایندى ارتباط را گسترده تر مى کند.

سوم اینکه تجربه اینترنتى، حتى وقتى ما در یک فضاى مجازى گفت وگو مى کنیم، همواره در بافتى ویژه صورت مى گیرد.²²

بسیارى از پژوهش گران حوزه روان شناسى اینترنت، گفته اند ارتباط افراد از طریق اینترنت به شیوه هاى مختلف، در مقایسه با انواع روزمره ارتباط که با حضور جسمانى افراد همراه است، حالتى تقلیل یافته دارد. براى مثال، هیوبرت دریفوس در کتاب در باب اینترنت مى نویسد درک ما از واقعیت، اشیا، افراد و توانایى ما در برقرارى ارتباط مؤثر با آنها به شیوه اى است که بدن ما به گونه اى بى سروصدا در پس زمینه عمل مى کند. توانایى بدن ما در دست یابى به اشیا، فراهم آورنده درک ما از واقعیت است. اینکه چرا روان شناسان به این گونه بحث ها مى پردازند، روشن است؛ زیرا معمولاً گمان مى کنیم بسیارى از پیوندهاى شخصى ما، با تماس چهره به چهره و مستقیم امکان پذیر باشد.

همان گونه که گوردون گراهام²³ و بسیارى دیگر گفته اند، در اینترنت بسیار آسان استکه افراد را با خلق شخصیت هاى کاملاً تخیلى فریب داد؛ کارى که امکان آن در واقعیت، بسیار مشکل تر است. بنابراین، روابط اینترنتى در مقایسه با روابط واقعى و همراه با حضور جسمانى، روابطى ضعیف و در عین حال، پیچیده است.²⁴

همسبرگر (2005م.) در تحلیل جنبه هاى روان شناختى اینترنت، این پرسش را مطرح مى کند که کاربران چگونه از اینترنت براى خودشکوفایى استفاده مى کنند؟ وى گفت در روان شناسى اینترنت و به هنگام تحلیل روابط اینترنتى، نباید از زاویه منفى به موضوع نگریست، بلکه باید توجه داشت که اینترنت نشان دهنده فضاى گروهى و اشتراکى و سرشار از مفاهیم ملموس و فرهنگى نیز هست. این فرهنگ ها که در فضاى لیبرال قرار گرفته اند، مجالى به فعالیت هاى سیاسى و آرمان گرایانه مى بخشند و بستر مناسبى براى پیشرفت کاربران هستند.

ویژگى آزادى بخشى اینترنت، کاربران اینترنتى را به تفکر، تجربه و فعالیت هاى گروهى وا مى دارد تا سرانجام به تعالى و خودشکوفایى برسند.²⁵

پرسش دیگرى که در روان شناسى اینترنت بررسى شده این است که ما خود را چگونه در فضاى مجازى ادراک مى کنیم؟ وقتى به صورت رو در رو یا آن لاین با دیگران تعامل داریم، مى کوشیم با مشاهده خود از دیدگاه دیگران، بر تأثیرى که روى دیگران مى گذاریم نظارت کنیم. در این صورت، در صورت نیاز، از سازوکارهاى مختلف «مدیریت تأثیر» بهره مى گیریم تا با ارائه اطلاعات گلچین شده، ادراک دیگران از خود را دگرگون کنیم. ارتباط از طریق رایانه، هم مدیریت تأثیر و هم چگونگى ادراک ما را در نظر دیگران، به چالش مى کشد. مدیریت تأثیر در اینترنت، همانند قایق رانى با دو پارو در رودخانه هاى طوفانى است.²⁶

اینها برخى از موضوع هایى است که در قالب روان شناسى اینترنت ارائه شده است. در این میان، برخى کوشیده اند جنبه هاى گوناگون روان شناسى اینترنت را کامل تر نمایش دهند و محورهاى اصلى و ریز موضوع هاى مربوط به آنها را در چشم انداز نظرى و تجربى بیان کنند. براى مثال، جوینسون²⁷ (2003م.) روان شناسى اینترنت را شاملموضوع هایى از این دست مى داند:

1. بررسى ماهیت و فرایند روابط اینترنتی؛ 2. فریب کارى و پرهیز از خودافشایى در روابط رو در رو؛ 3. آرمان گرایى در ارتباط از طریق اینترنت؛ 4. خیانت و حقه بازى در اینترنت؛ 5. پرخاش گرى و هرزه نگارى در اینترنت؛ 6. پى آمدهاى اینترنت در سلامت روانى و رفتار؛ 7. حمایت اجتماعى و اینترنت؛ 8. جنسیت و الگوهاى ارتباط؛ 9. جنبه هاى مثبت میانْ فردى رفتار اینترنتی؛ 10. اینترنت و هویت یابی؛ 11. روابط خیالى در اینترنت؛ 12. اینترنت و کیفیت زندگی.²⁸ وى سپس به طور دقیق ترى، هر یک از اینموضوع ها را بررسى مى کند و توصیه هایى نیز ارائه مى دهد.

پاتریشیا والاس²⁹ (2007م.) نیز با اهتمامى که به روان شناسى اینترنت دارد، در کتابیبه همین عنوان، جنبه هاى روان شناختى اینترنت را بررسى کرده است. آنچه سبب توجه والاس به روان شناسى اینترنت شده است، اهمیت اینترنت در ایجاد و انتقال الگوها و ارزش هاى اجتماعى است. اینترنت، ابزارى است که افراد از طریق آن با دیگران ارتباط برقرار مى کنند و نظریه هاى خود را با دیگران در میان مى گذارند.³⁰

موضوع هاى مهمى که والاس در روان شناسى اینترنت به آنها پرداخته است، عبارتند از: 1. بررسى اینترنت در بافت روان شناختی؛³¹ 2. روان شناسى شکل گیرى نمایشرسانه ای؛ 3. نقاب هاى آن لاین³² و فریب کاری؛³³ 4. پویایى هاى گروه در فضاى مجازی؛³⁴5. تعارض و همکارى گروهی؛³⁵ 6. برافروختگى و دعوا؛³⁶ پرخاش گرى در شبکه؛³⁷ 7. دوستداشتن و عشق در شبکه؛³⁸ 8. روان شناسى جاذبه میان فردی؛ 9. جنبه هایروان شناختى هرزه نگارى³⁹ اینترنت؛ 10. موضوع جنسیت در شبکه؛ 11. نوعدوستى در شبکه؛ 12. روان شناسى کمک کردن؛ 13. اینترنت و اتلاف وقت؛ 14. بارور کردن زندگى در اینترنت.⁴⁰

در حال حاضر، بحث هاى این موضوع (روان شناسى اینترنت) به طور فزاینده اى در حال گسترش است. در زمینه اینترنت پژوهش هاى زیادى شده است؛ از جمله، بررسى رفتار در فضاى مجازى (همبورگر،⁴¹ 2005م.)؛ روابط آن لاین (بارنیس،⁴² 2001 و2003م.)؛ عشق شبکه، هیجان و روابط اینترنتى (زیو،⁴³ 2004م.)، سوء استفاده جنسیاز کودکان در اینترنت (کوپر،⁴⁴ 2002م.)، سکس مجازى (دیلمونیکو،⁴⁵ 2001م.)،روان شناسى ارتباط آن لاین (ویتى،⁴⁶ 2006م.) و دنیاى پنهان سکس در اینترنت (یانگ،⁴⁷2001م.).

این یافته ها به طور کلى نشان مى دهند رسانه هاى گروهى و از جمله اینترنت، چونان تیغ دو دم هستند که هم مى توانند کارکردهاى مثبت داشته باشند و هم به ایجاد زمینه هاى منفى در زمینه هاى سلامت و بهداشت روانى کمک کنند.⁴⁸ بنابراین، گسترهروان شناسى اینترنت دو حوزه کلى را دربرمى گیرد:

1. جنبه ها و پى آمدهاى مثبت؛

2. کارکردها و پى آمدهاى منفی.

این گونه مرزبندى در روان شناسى اینترنت، بسیار مبهم و کلى است، ولى با توجه به هدف ما در این مقاله، مى تواند تا حدود زیادى آموزنده باشد. در ادامه، به بررسى این دو محور مى پردازیم.

الف) کارکردهاى مثبت اینترنت

در جنبه هاى مثبت، اینترنت جزء جدایى ناپذیر نهادهاى اجتماعى، سیاسى، آموزشى، اقتصادى و خانوادگى به شمار مى آید. کارکردهاى مثبت اینترنت را مى توان در چند محور طبقه بندى کرد:

1. توسعه اقتصادى؛ اینترنت، هزاران شغل براى کارکنان صنایع رسانه اى فراهم ساخته و به صورت غیرمستقیم، براى میلیون ها خانواده دیگر شرایطى فراهم آورده است که زندگى خود را از طریق فعالیت هاى مربوط به اینترنت تأمین کنند.

2. رشد فرهنگى؛ هرچه گردش اطلاعات در جامعه بیشتر باشد، به همان اندازه جامعه فعال تر مى شود و خلاقیت ها بیشتر مى گردد. اینترنت به سبب نقش ویژه اى که در انتقال و انتشار فرهنگ ها دارد، مى تواند به رشد و اعتلاى هرچه بیشتر فرهنگى در جامعه بینجامد.

3. هم گرایى اجتماعى؛ اینترنت از منظر روان شناسى اجتماعى، به ایجاد فضاى سالمى براى گفت وگو، ایجاد رابطه بین کشورها و در نتیجه، کاهش تنش هاى فرهنگى و هم گرایى اجتماعى کمک مى کند. در این حالت، به تعبیر لرنر در جوامع انسانى، پدیده اى به نام «همدلی» شکل مى گیرد.⁴⁹

4. دانش و کسب مهارت هاى جدید؛ کاربردهاى اینترنت در پژوهش و کسب مهارت هاى زندگى نیز بسیار چشم گیر است. ما براى دسترسى به انواع اطلاعات، به اینترنت مراجعه مى کنیم. محیط اینترنت، فضاى گسترده اى از اطلاعات است که افراد مى توانند از آن براى پژوهش هاى خود در موضوع هاى گوناگون بهره گیرند. ارتباط اینترنتى، به گسترش و تقویت مهارت هاى اجتماعى نیز کمک مى کند. بر اساس برخى یافته ها، افراد از طریق اینترنت با فرهنگ هاى گوناگون آشنا مى شوند و مهارت هاى اجتماعى را فرا مى گیرند.⁵⁰

ب) کارکردهاى منفى اینترنت

با وجود کارکردهاى مثبتى که براى اینترنت برشمردیم، سوى دیگر آن، تاریک است. بر اساس پژوهش ها، گسترش اینترنت مانند هر نوآورى دیگر، به ایجاد دگرگونى هایى در جنبه هاى مختلف زندگى انجامیده است و در کنار دست آوردهاى انکارناپذیر مثبت در زمینه هاى گوناگون، پى آمدهاى نامطلوبى نیز به همراه داشته است.⁵¹ گریفتیز (1998م.)در پژوهشى به منظور بررسى نقش اینترنت در حالت هاى روانى افراد، نشان داد که اینترنت یکى از راه هاى دانش اندوزى، آگاهى افزایى و برقرارى ارتباط دوستى با دیگران است. اما چون اینترنت، انبوهى از اطلاعات مثبت و منفى را ارائه مى دهد، خطرهاى بالقوه آن به ویژه براى نسل جوان بسیار نگران کننده است.⁵² میشل جى منو (1999م.) نیزدر پژوهشى با عنوان «بررسى تأثیر اینترنت در برخى موضوع هاى روش شناختى و ادراکی»، به این نتیجه رسید که نفوذ و گسترش اینترنت در چارچوب هاى بیرون از نهادهاى علمى و پژوهشى، از مهم ترین عوامل تهدید کننده بهداشت روانى به شمار مى آید.⁵³ اکنون که با جنبه هاى کلى و روند رشد اینترنت آشنا شدیم، مى توانیم جنبه هایروان شناختى اینترنت را دقیق تر بررسى کنیم.

1. اینترنت و سلطه فرهنگى

در روان شناسى اینترنت و در بررسى کارکردهاى منفى آن، پیش از همه در نظر گرفتن انگیزه هاى پلید نهفته در پشت صحنه اینترنت و هدف هایى که گردانندگان آن دنبال مى کنند، اهمیت ویژه اى دارد. یکى از حوزه هاى پژوهشى در این زمینه، رویکردى است که با عنوان «امپریالیسم فرهنگی» یا «امپریالیسم رسانه ای» شهرت دارد. بر اساس این رویکرد، یکى از کارکردهاى منفى رسانه ها، سلطه فرهنگى است. سلطه فرهنگى عبارت است از مبادله یک جانبه عناصر و پدیده هاى فرهنگی.⁵⁴ بر اساس این نظریه، رسانه هاى گروهى از جمله اینترنت، از سیاست دقیقى پیروى مى کنند که قدرت هاى سیاسى و اقتصادى تدوین کرده اند. در میان پژوهش گران علوم ارتباطى که به پژوهش در زمینه رسانه هاى گروهى و سلطه فرهنگى توجه خاصى داشته اند، هربرت شیلر⁵⁵ مقامبرجسته اى دارد. وى در یکى از مهم ترین آثار خود با عنوان ارتباطات و سلطه فرهنگى، به پى آمدهاى فرهنگى رسانه هاى گروهى پرداخته است. به باور وى از سال هاى جنگ جهانى دوم، در همان حال که ایالات متحده امریکا با کمک نظامى به انگلستان و فرانسه براى از پا درآوردن آلمان هیتلرى و به دست گرفتن رهبرى قدرت جهانى تلاش مى کرد، سیاست هایى را نیز براى استیلاى فرهنگى و ارتباطى بر جهان تدارک مى دید. در این زمینه، استفاده از نظریه «جریان آزاد اطلاعات» به منظور گسترش نفوذ فرهنگى و آسان سازى سلطه جویى بر جهان و به کار گرفتن نظریه «توسعه اقتصادى و اجتماعى از طریق رسانه هاى گروهی»، براى جلوگیرى از رشد غیرسرمایه دارى کشورهاى جهان سوم اهمیت فراوانى داشت. حتى مى توان گفت این دو نظریه، پایه هاى اساسى ایدئولوژى امپریالیسم فرهنگى و ارتباطى را تشکیل مى دهد. هربرت شیلر، در فصل اول کتاب خود در تعریف امپریالیسم فرهنگى مى گوید:

واژه امپریالیسم فرهنگى، نشان دهنده نوعى نفوذ اجتماعى است که از طریق آن، کشورى اساس تصورها، ارزش ها، معلومات، هنجارها، رفتارها و سبک زندگى خود را به کشورهاى دیگر تحمیل مى کند.⁵⁶

بگدیکیان (1990م.) در اثر معروف خود با عنوان انحصار رسانه ها مى نویسد: «رسانه هاى عمده نظیر روزنامه ها، مجلات، شبکه هاى رادیو ـ تلویزیونى معتبر و ارتباطات عمومى همیشه به عنوان مبلغان قابل اعتماد ارزش ها و اخلاق مورد نظر شرکت ها و قدرت هاى بزرگ عمل کرده اند».⁵⁷

بگدیکیان که از روزنامه نگاران و منتقدان سرشناس امریکاست، با بررسى روند رو به رشد انحصار و سلطه در میان رسانه هاى گروهى و با دیدى انتقادى، مسیر تحولات رسانه هاى گروهى را از آغاز تا عصر حاضر بازگو کرده است. انتقادهاى مشابهى را نیز مى توان در نوشته هاى دیگر نظریه پردازان رسانه هاى گروهى یافت.⁵⁸ این مسیر انتقادى، نشان مى دهد الگوى «امپریالیسم فرهنگی» یک مسئله اساسى در رسانه هاى گروهى از جمله اینترنت است و به همگن سازى مى انجامد. جریان بین المللى اطلاعات بنا به نظر منتقدانه مولانا (1371ه . ش) جریانى است مرکز ـ پیرامونی؛ از شمال و غرب به سوى جنوب و شرق، و از کشورهاى توسعه یافته به سوى کشورهاى در حال توسعه، جریان دارد. در واقع این جریان یک سویه، عمودى، تحقیرگر، منفى گرا و سلطه جویانه است.⁵⁹ بر اساس این دیدگاه، اینترنت در جهت سلطه فرهنگى و ترغیب ارزش ها و هنجارهاى عمدتا غیرمذهبى عمل مى کند. مشکل دیگر فرهنگى اینترنت، غلبه زبان انگلیسى و نبود منابع غنى به زبان هاى دیگر است.⁶⁰ بنابراین، اینترنت در عمل، سلطه زبان انگلیسى و الگوهاى رفتارى ناسازگار با فرهنگ هاى بومى را تقویت مى کند.⁶¹

قدرت هاى مهم سیاسى و اقتصادى به ویژه امریکا، برنامه هاى حساب شده اى را در بهره گیرى از اینترنت براى نفوذ و سلطه سیاسى ـ فرهنگى بر کشورهاى دیگر دارند. کاخ سفید در پنجم ژانویه 2000م. بیانیه اى را با عنوان «استراتژى امنیت ملى در قرن جدید» منتشر کرد؛ در این بیانیه، افزون بر یادآورى منافع حیاتى امریکا، از اینترنت به مهم ترین ابزار دیپلماسى مردمى⁶² نام برده و تصریح شده است که «برنامه ریزى ما باید به گونه ایباشد که توانایى ما را براى اطلاع رسانى و تأثیرگذارى بر ملل کشورهاى دیگر در جهت منافع امریکا تقویت کند. توسعه اینترنت در داخل و استفاده از آن براى تأثیرگذارى بر دیگران، بخش مهمى از سیاست هاى استراتژیک امریکاست».⁶³

بى گمان این سیاست مى تواند آسیب هایى را براى ملت هاى جهان، به ویژه کشورهاى اسلامى در پى داشته باشد. نخستین و مهم ترین آسیبى که امروزه کشورهاى اسلامى را تهدید مى کند، فرهنگ حاکم بر امریکاست؛ زیرا بسیارى از مردم آنچه را در اینترنت مى بینند، به عنوان ملاک و معیار مى پذیرند. از این رو، اینترنت سبب مى شود افراد زندگى در غرب را الگو قرار داده و بر اساس آن عمل کنند. شاید یکى دیگر از مهم ترین مسائل مربوط به روان شناسى اینترنت، پى آمدهاى استفاده از آن است. در ادامه، به برخى از این پى آمدهاى منفى اشاره مى کنیم.

2. اینترنت و پى آمدهاى منفى آن بر سلامت و رفتار انسان ها

بنابر پژوهش هاى روان شناسان در زمینه اینترنت، فرهنگ حاکم بر اینترنت، پى آمدهاى منفى بر سلامت و رفتار انسان ها دارد.

الف) افسردگى و انزواى اجتماعى

امروزه روش هاى ارتباطى با دیگران از طریق اینترنت افزایش یافته است. پست الکترونیک، پیام هاى کوتاه، چت روم ها، وب پایگاه ها و بازى ها، روش هایى براى گسترش و حفظ روابط اجتماعى شده اند. روزانه نزدیک به چهارصد میلیون نفر در سراسر دنیا از اینترنت استفاده مى کنند و یکى از کاربردهاى اصلى اینترنت، برقرارى ارتباط اجتماعى با دیگران است. اما بسیارى از گزارش ها نشان مى دهند شیوه هاى گوناگون ارتباط از طریق اینترنت، در پایین ترین سطح قرار مى گیرند. شاید عیب اصلى ارتباط هاى اینترنتى آن است که ارتباط در فضاى مجازى، اساسا بر متن استوار است و بنابراین، از نشانه هاى بصرى و شنیدارى در تعامل هاى رو در رو بى بهره است.⁶⁴ کیسلر و همکارانش (2001م.) معتقدند این موضوع که آیا اینترنت تأثیر اجتماعى مثبت و یا منفى دارد، چه بسا به چگونگى بهره گیرى از اینترنت و آنچه را که افراد از دست مى دهند تا به اینترنت بپردازند، بستگى دارد. از این رو، بسیارى از روان شناسان این نگرانى را داشته اند که آسانى ارتباط هاى اینترنتى، چه بسا افراد را وا دارد تا زمان بیشترى را به تنهایى بگذرانند؛ به صورت آن لاین با غریبه ها صحبت کنند و ارتباط سطحى برقرار سازند و این کارها را به قیمت از دست دادن گفت وگوهاى رو در رو و ارتباط هاى فامیلى و دوستانه انجام دهند. بنابر برخى پژوهش هاى پیمایشى، ارتباط هاى اجتماعى از طریق اینترنت، ضعیف تر از ارتباط هاى واقعى است و در درازمدت، به انزواى اجتماعى فرد مى انجامد.⁶⁵

کرات و همکارانش (1998م.) در یک پژوهش درازمدت دو ساله درباره کاربران اینترنت، به این نتیجه دست یافتند که استفاده فزاینده از اینترنت با کاهش ارتباط خانوادگى و شرکت در محافل اجتماعى محلى همراه است. افزون بر این، شرکت کنندگان در این پژوهش، به انزواى اجتماعى و افسردگى دچار شده بودند.⁶⁶

کریستوفر⁶⁷ و همکارانش (2000م.) در پژوهشى با عنوان «نقش استفاده از اینترنت درافسردگى و انزواى اجتماعى نوجوانان» بر روى 89 دانش آموز سال آخر دبیرستان، محورهاى زیر را ارزیابى کردند:

الف) میزان استفاده از اینترنت؛

ـ کم (کمتر از یک ساعت در روز)

ـ متوسط (بین یک تا دو ساعت در روز)

ـ زیاد (بیش از دو ساعت در روز)

ب) ارتباط با پدر، مادر و همسالان. در این پژوهش، گروه هایى از کاربران که زیاد و کم از اینترنت استفاده مى کردند، مقایسه شدند. نتایج نشان داد کاربران کم مصرف اینترنت، در مقایسه با کاربران زیاد آن به طور چشم گیرى از نظر روابط اجتماعى با یکدیگر تفاوت داشتند.⁶⁸

ب) هرزه نگارى و تحریک جنسى

یکى از پى آمدهاى منفى اینترنت، اشاعه فحشا، بى بندوبارى اخلاقى و تحریک جنسى است. مارک لاسر معتقد است در حال حاضر، اینترنت به دلیل داشتن سه ویژگى، به یکى از مهم ترین منابع اشاعه هرزه نگارى⁶⁹ تبدیل شده است. این سه ویژگى عبارتند از:

1. قابلیت دست رسى آسان به آن؛

2. توانایى داشتن همگان در پرداخت بهاى آن؛

3. ناشناس ماندن کاربران آن.⁷⁰

برخى از پایگاه هاى اینترنت، صحنه هاى جنسى را در عریان ترین، صریح ترین و غیراخلاقى ترین وجه ممکن به نمایش مى گذارند. در گذشته، براى دست یابى به مجله هاى هرزه نگارى و یافتن مسائل سکسى، افراد مى بایست به مکان هاى ناسالم و نکبت بار مراجعه مى کردند، ولى امروزه با وجود اینترنت، دست رسى به این موارد بسیار آسان شده است و هرساله بر حجم این گونه هرزه نگارى ها افزوده مى شود.

لاسر با اشاره به پى آمدهاى منفى هزره نگارى اینترنتى بر بهداشت روانى مى گوید:

این امکان وجود دارد که کودکان به واسطه دیدن مطالب و تصویرهاى مستهجن، رفتارهاى سکسى از خود بروز دهند. در مورد بزرگ سالان نیز، هرزه نگارى اینترنتى مى تواند به بروز رفتارهاى جنسى نامعقول و یا گاهى اعتیاد جنسى بینجامد.

رواج استفاده از هرزه نگارى در اینترنت

پژوهش ها، از روزافزون شدن استفاده از پایگاه هاى اینترنتى ویژه سکس حکایت مى کنند. در سال 1998م. دکتر کوپر با معالجه صدها کاربر متصل به طور هم زمان، پى برد که 15 درصد آنان، به یکى از پایگاه هاى سکسى متصل بودند. همچنین پژوهشى در سال 1999م. نشان داد که 31 درصد از کاربران متصل به اینترنت در یک زمان، به پایگاه هایى اتصال داشتند که به سکس اختصاص داشت. نیز پژوهشى که زیر نظر مؤسسه بازپرورى معتادان به سکس در لوس آنجلس انجام شده، نشان داد که هر هفته 25 میلیون نفر امریکایى به پایگاه هاى اینترنتى ویژه سکس متصل مى شوند. و اینکه اساسا 6 درصد از بازدیدکنندگان هر گونه پایگاه اینترنتى، در پى موضوع هاى مربوط به سکس هستند.⁷¹

کوپر،⁷² شررز،⁷³ بویز⁷⁴ و گوردون⁷⁵ در سال 1998م. امور جنسى در اینترنت را باارزیابى آن لاین 177/1 کاربر وب بررسى کردند و گدین فیلد⁷⁶ در سال 1999م.، نزدیکبه 18000 کاربر وب را به منظور بررسى سوء استفاده هاى اینترنتى مطالعه کرد. پژوهش ها نشان داد که شبکه اینترنت، محیطى براى توسعه و اجراى گونه هاى مختلف رفتار جنسى است.

یافته ها نشان مى دهد اتصال به پایگاه هاى اینترنتى ویژه سکس، افزون بر کاربران خانگى، از معضلات جدّى در محیط هاى کارى نیز هست.

بر اساس پژوهش هایى در مورد 500 شرکت تجارى روشن شد که کارمندان مرد، 62 درصد از زمان کارى خود در پشت رایانه را، در دیدن پایگاه هاى ویژه سکس سپرى مى کنند.⁷⁷

پى آمدهاى هرزه نگارى اینترنتى مى تواند بسیار خطرناک باشد. بسیارى افراد به خاطر استفاده از پایگاه هاى سکس اینترنتى، کار، فرصت شغلى و زندگى زناشویى خود را به مخاطره انداخته اند. اشنایدر در پژوهشى بر روى 91 زن که شوهرانشان به این عمل دچار شده اند، پى برد همه آنها احساس مى کنند که به آنان خیانت شده و ایشان آسیب دیده اند. 68 درصد آنان اعلام کردند که شوهرانشان به خاطر تماشاى سکس اینترنتى، به ایشان بى علاقه شده اند. 2/32 درصد از آنها نیز، علت جداشدن از همسرانشان را اینترنت مى دانستند.

به باور برخى، اینترنت این توان را دارد تا به گونه اى بنیادین، اعمال، آداب و فرهنگ جنسى افراد را تغییر دهد و تعریف از رفتار جنسى را دگرگون سازد.⁷⁸

برخى از مؤلفان بر آنند که بسیارى افراد به دلیل تماشاى سکس هاى اینترنتى، به مشکلات جنسى آلوده شده اند که در صورت نبود اینترنت این اتفاق نمى افتاد.⁷⁶ برخى پژوهش ها، از استفاده روزافزون از پایگاه هاى اینترنتى ویژه سکس و پى آمدهاى فردى و اجتماعى ناشى از آن خبر مى دهند. در حال حاضر، پایگاه هاى اینترنتى ویژه سکس، صنعتى است که به سرعت در سراسر جهان در حال گسترش است و عامل آن، تا حدودى شرایط آزاد و بى قید و شرط در اینترنت است.

نظر به همین شرایط آزاد و بى قید و شرط در اینترنت، به تازگى شاهد شکل گیرى نوعى رابطه هاى عاشقانه و جنسى از طریق اینترنت هستیم که در اصطلاح از آن به «سکس مجازی» یاد مى شود. سکس مجازى، موضوع جدیدى است که افراد مى توانند همدیگر را در فضاى اینترنت ببینند و بدون تماس جسمانى، رابطه عاشقانه و سکسى را تجربه کنند. بى شک شکل گیرى چنین شرایطى در فضاى مجازى اینترنت مى تواند نقطه آغازى براى انقلاب دیگرى در عرصه اخلاق جنسى باشد.⁸⁰ بر اساس برخى پژوهش ها،سکس مجازى مى تواند به کابوسى تبدیل شود و افراد را وا دارد تا خانه و کاشانه خود را در جست وجوى فرد دل باخته اش رها کند.⁸¹ با وجود چنین شواهدى است که مى تواناینترنت را عامل ترویج انحراف هاى اخلاقى در جامعه به ویژه براى نسل جوان دانست.

بازدارى زدایى در اینترنت

یکى از کارکردهاى اینترنت، بازدارى زدایى است. دو اصطلاح بازدارى و بازدارى زدایى، در نظریه روان تحلیل گرى فروید مطرح شده است. در این دیدگاه، به مهار تکانه هاى غریزى «بُن» توسط «فرامن» بازدارى گفته مى شود. بُن مرکب از غریزه ها، گرایش ها و خواسته هاى شخص است. اصرار بُن بر ارضاى بدون قید و شرط این غریزه ها و گرایش ها است. بُن افزون بر اینکه انسان را براى رفع نیازهاى اساسى برمى انگیزد، داراى جنبه هاى منفى و خواسته هاى نامقبول نیز هست. فرامن، نقطه مقابل بُن و تابع ارزش هاى اخلاقى است. فرامن مى کوشد ارضاى نیازها و گرایش هاى بُن را محدود ساخته و از خواسته هاى غیراخلاقى بازدارى کند.

در حالت عادى و به ویژه در موقعیت هایى که فرد در حضور دیگران است، بُن تحت مراقبت فرامن قرار مى گیرد؛ یعنى از بروز این تکانه هاى غریزى بازدارى مى شود، ولى در مواقع خاص این مراقبت کم رنگ تر شده و بازدارى زدایى صورت مى گیرد. یکى از موقعیت هایى که زمینه بازدارى زدایى را فراهم مى کند، اینترنت است. در اینترنت، افراد اعمالى را انجام مى دهند و چیزهایى مى گویند که به طور عادى و در دیدارهاى رو در رو آنها را انجام نمى دهند. پژوهش گران این وضعیت را ناشى از اینترنت مى دانند.⁸²

در اثر بازدارى زدایى، چه بسا افراد به جست وجوى مطالب و تصویرهاى هرزه نگارى بپردازند و به جاهایى که احتمال این گونه مطالب را مى دهند، سربزنند؛ جاهایى که هرگز در جهان واقعى و حضور دیگران بازدید نخواهند کرد.

علل بازدارى زدایى در اینترنت چیست؟ در اینترنت چه چیزى هست که فرد را از قید و بندهاى روانى و اخلاقى آزاد مى کند و سبب مى شود قفل نیازها و احساسات درونى شکسته شود؟

یافته ها نشان مى دهد «گمنامی» و «نامرئى بودن»، دو عامل اصلى بازدارى زدایى در اینترنت است. در بسیارى از محیط هاى اینترنتى، افرادِ دیگر نمى توانند شما را ببینند. نامرئى بودن این جرئت را به افراد مى دهد که به جاهایى بروند و کارهاى بکنند که در خارج از اینترنت نمى کردند. نامرئى بودن با گمنامى هم پوشى دارد. در ارتباط هاى متنى، دیگران نمى توانند شما را ببینند، یا صداى شما را بشنوند و شما نیز نمى توانید صداى آنها را بشنوید و آنها را ببینید. افراد در این گونه ارتباط ها، نگران این نخواهند بود که از سوى کسى تهدید شوند؛ زیرا هر کارى که انجام دهند، گمنام خواهند ماند.⁸³

یانگ⁸⁴ در گزارش خود مى گوید زنانى که نشانه هایى از اختلال به اینترنت را بروزمى دهند، از دانستن اینکه کسى آنها را نخواهد شناخت، آرامش مى یافتند.⁸⁵

خلوت اینترنت و انحراف هاى اخلاقى

جداى از آشفتگى هاى روانى، اینترنت از نظر اخلاقى نیز مشکل ساز است. در پژوهش ها به برخى ویژگى هاى اینترنت همچون دست رسى آسان، ناشناس ماندن مصرف کنندگان آن و... اشاره شد. بر اساس مفاهیم و آموزه هاى دینى، مى توانیم اصطلاح «خلوت اینترنت» را در اینجا به کار ببریم. وقتى در قلمروى که فرد در آن قرار دارد، کس دیگرى حضور نداشته باشد و رفتار او از چشم دیگران مخفى بماند، آن قلمرو را مى توان خلوت شخصى نامید. انسان از برخى کارها در آشکار و حضور دیگران پرهیز مى کند، ولى چه بسا به محض دور شدن از چشم دیگران مرتکب آن شود؛ زیرا اساسا خلوت آسیب زا است. یکى از مصداق هاى بارز خلوت، «خلوت اینترنت» است. اینترنت با توجه به ماهیت، محتوا و شرایط و ویژگى هایى که دارد، زمینه را براى انواع انحراف هاى اخلاقى آسان مى کند. شیطان در همه حال وسوسه انگیز است، ولى قدرت وسوسه انگیزى و تأثیر وسوسه هاى او در خلوت و در فضایى که فرد بدون آگاهى دیگران، به راحتى امکان دست رسى به انواع تصویرها و محتواهاى جنسى مستهجن را دارد، بیشتر مى گردد.

بنابراین، ماهیت اینترنت، ماهیت شیطانى و وسوسه انگیز است و در بسیارى از روایت هاى اسلامى از خلوت کردن، به ویژه در موقعیت هایى که زمینه گناه فراهم است ـ مانند خلوت کردن با نامحرم ـ نهى شده است.⁸⁶

همان گونه که روشن است، با توجه به محتواى اینترنت و گرایش بسیارى از کاربران آن، خطرى بالقوه به شمار مى آید.

در پژوهشى که برسون، فرون و آفتاب⁸⁸ انجام دادند، یک دختر نوجوان اظهار داشت«ارتباط از طریق اینترنت، مانند نقابى در برابر دنیا است؛ مى توانید هرچیزى مى خواهید بگویید و هر کارى مى خواهید انجام دهید و هرگز هم کسى شما را نمى شناسد و از کار شما آگاهى نمى یابد».⁸⁹ این اظهار نظر، هرچند سخن یکى از پاسخ دهندگان به پژوهشیدرباره گمنامى اینترنتى است، یکى از مسائل مهم روان شناسى اینترنت، یعنى تأثیرهاى گمنامى را بر بروز اعمال غیراخلاقى از سوى کاربران اینترنت اثبات مى کند. ماهیت گمنام اینترنت مى تواند سبب شود افراد کارهایى بکنند و چیزهایى بگویند که در خارج از آن نمى کنند. در پژوهش برسون، فرون و آفتاب، هنگامى که از دختران نوجوان مورد پژوهش، پرسیده شد که آیا هرگز در اینترنت کارى انجام داده اند که در زندگى واقعى از آنان سر نمى زند، 60% آنها گزارش دادند در برخى از انواع سکس هاى مجازى شرکت داشتهاند.⁹⁰

گرینفیلد⁹¹ (1999م.) در پژوهشى، رفتار اینترنتى خود گزارشى نزدیک به 18 هزارنفر را که به نظرسنجى شبکه خبرى ABC پاسخ داده بودند، بررسى کرد و به این نتیجه رسید که اینترنت عاملى بالقوه خطرناک است و به دلیل وجود حوزه هاى محتوایى ویژه، مانند تصویرهاى جنسى، قمار، بازار بورس و سکس مجازى از آن سوء استفاده مى شود. در این پژوهش، چندین عامل تحریک کننده دیگر نیز در اینترنت بازشناسى شده است که زمینه سوء استفاده از اینترنت را فراهم مى آورد. این ویژگى ها عبارتند از:

1. نزدیکى مضاعف؛ در میان همه شرکت کنندگان زن و مرد، هنگامى که در داخل خط بودند، نزدیکى مضاعفى (41درصد) گزارش شد و در میان الزام هاى اینترنتى، این شاخص به 75 درصد رسید؛

2. بى قید و بندی؛ 43 درصد از آزمودنى ها، تجربه اى از بى قید و بندى را گزارش کردند؛

3. نبود محدودیت ها؛ 39 درصد از کاربران آن لاین، به نبود نظارت و محدودیت در استفاده از اینترنت اذعان کردند؛

4. ویژگى فرازمانی؛ بیشتر آزمودنى ها در این پژوهش، فرازمانى بودن اینترنت را یکى از عوامل خطرساز دانسته اند؛

5. خارج از کنترل بودن؛ بسیارى از آزمودنى ها، احساس خارج از کنترل بودن خود را به هنگام استفاده از اینترنت تأیید کردند.⁹²

بر اساس این پژوهش ها، چه بسا افراد به ویژه جوانان و نوجوانان در نتیجه اتصال به اینترنت و نبود مراقبت از سوى خانواده و دیگر نهادهاى مسئول، در موقعیت هاى خطرناک قرار بگیرند.

بولن و هاره (2000م.) در پژوهشى با عنوان «اینترنت؛ پى آمدهاى آن بر سلامت و رفتار»، از پنج عامل به عنوان آسیب هایى که کاربران اینترنت را تهدید مى کند، نام برده اند. این عوامل عبارتند از:

1. ماهیت سانسور نشده اینترنت و ناتوانى افراد در ارزیابى دقیق اطلاعاتى که با آن مواجه مى شوند؛

2. پى آمدهاى منفى دیدن هرزه نگارى ها و محتواهاى جنسى و غیراخلاقی؛

3. پى آمدهاى تحریک جنسی؛ در این فضاى مجازى، این احتمال هست که افراد به طور ناخودآگاه از داده ها و تصویرها تأثیر پذیرند. از نظر روان شناسى، ما مى توانیم محرک هایى را ثبت کنیم که از ادراک آنها ناآگاهیم. در واقع، مى توانیم به نوعى یادگیرى و تأثیرپذیرى از محرک هاى جنسى در اینترنت معتقد باشیم که آگاهانه نیست و افراد بدون قصد و آگاهى به ثبت آن اقدام مى کنند. این گونه یادگیرى، در اصطلاح «یادگیرى پنهان»⁹³ نامیده مى شود.⁹⁴

4. خطرهاى بالقوه ناشى از فراهم شدن دیدارهاى شخصى آن لاین با افراد گوناگون؛

5. پى آمدهاى مواجهه با پایگاه ها یا منابع آزار دهنده و تهدید کننده.⁹⁵

امروزه درباره اینکه چه فرد یا افرادى مسئول نهایى ایمنى و سلامت روانى جوانان و نوجوانان به هنگام اتصال به اینترنت هستند، اختلاف نظر وجود دارد. آیا این مسئولیت بر عهده قانون گذاران، مربیان و نهادهاى اجتماعى و خانواده است یا شرکت ها و افرادى که داده هایشان را روى اینترنت مى فرستند؟

در زمینه مدیریت اینترنت، به منظور پیش گیرى از آسیب هاى فرهنگى و روان شناختى و روشى که باید به کار برده شود، دیدگاه ها و راهکارهاى مختلفى (آموزشى، مداخله دولت، نرم افزارهاى فیلتر کردن، برنامه هاى جاى گزین و...) ارائه شده که از گستره بحث ما در این مقاله خارج است.

3. اعتیاد به اینترنت

اگر بپذیریم که هر چیزى مى تواند جنبه اعتیادآور و بیمارگونه به خود بگیرد، در این صورت کاملاً منطقى خواهد بود که از اعتیاد به اینترنت سخن بگوییم.

توجه زیادى که امروزه روان شناسان و روان پزشکان درباره اعتیاد به اینترنت دارند، نشان مى دهد این موضوع همچنان مهم و بحث برانگیز است.

تاریخچه بحث اعتیاد به اینترنت

اگرچه مفاهیمى مانند اعتیاد به تکنولوژى یا رایانه را شاتون⁹⁶ در سال 1991م. بررسیکرده بود، ولى اعتیاد به اینترنت (IAD) اصطلاحى بود که چند سال بعد، اورلى⁹⁷(1996م.) گریفیث⁹⁸ (1997م.) و یانگ⁹⁹ (1996، 1998م.) رواج دادند.¹⁰⁰

تشخیص صحیح این نوع اعتیاد، بسیار دشوار است؛ به گونه اى که در ویرایش چهارم «راهنماى تشخیصى و آمارى اختلال هاى روانی»، هنوز اختلالى با این عنوان گنجانده نشده است. اورزاک (1999م.) اعتیاد به اینترنت را نوعى اختلال مى داند که فرد صفحه رایانه را جذاب تر از واقعیت زندگى روزمرّه مى بیند. به نظر او، هر کس رایانه دارد، در معرض اعتیاد است، ولى افراد خجالتى، تنها و بى حوصله آسیب پذیرى بیشترى دارند.¹⁰¹

نبود روابط پایدار و صمیمى با دیگران، نداشتن اعتماد به نفس و به طور کلى، شکست در عرصه هاى گوناگون زندگى، زمینه را براى اعتیاد افراد به اینترنت فراهم مى کند. نتایج پژوهش یانگ (1997م.) در این زمینه نشان داد یکى از دلایل مهم اعتیاد به اینترنت در افرادى که روابط عمومى کمترى دارند، به دست آوردن حمایت هاى اجتماعى است.¹⁰² پژوهش یانگ، یکى از معدود پژوهش هاى تجربى است که انگیزهافراد را از اعتیاد به اینترنت به طور همه جانبه ارزیابى کرده است. این پژوهش نشان داد یکى از انگیزه هاى اصلى این نوع ارتباط ها، به دست آوردن حمایت هاى اجتماعى است.¹⁰³ حمایت اجتماعى با ارتباط هاى اینترنتى زودتر و آسان تر به دست مى آید. با ورود به اتاق «گپ زدن» میان اعضا در فضاى اینترنت، نوعى همسانى و آشنایى پدید مى آید که داراى ارزش ها، معیارها، زبان، نشانه ها و نوآورى هاى ویژه است و همگان با این هنجارها هم نوایى مى کنند. در این فضا، بسیارى از اطلاعات شخصى، میان افراد رد و بدل مى شود، بدون اینکه احساس ترس، طرد شدن و در معرض داورى بودن وجود داشته باشد. ایجاد این نوع ارتباط، پویایى گروهى و حمایت اجتماعى پدید مى آورد. به ویژه نیازهاى اساسى کسانى را که در این زمینه مشکل دارند، برآورده مى کند. به ویژه کسانى که شرایط محیطى و موقعیتى آنها ایجاب مى کند که در منزل بیشتر بمانند (ناتوانان جسمى، بازنشسته ها، خانه دارها و...). این گونه حمایت هاى اجتماعى در گذشته با شبکه همسایگى و پیوندهاى دوستانه به دست مى آمد، ولى امروزه به دلیل شرایط جدید زندگى به ویژه در شهرها و موقعیت هاى آپارتمان نشینى تا حد زیادى از دست رفته است. از این رو، افراد مى کوشند آن پیوندها را از طریق سرگرم شدن به اینترنت و روابط اینترنتى جبران کنند. البته آسیب پذیرى در این گونه شرایط بیشتر است و با گذشت زمان، چه بسا اعتیاد به اینترنت را در پى داشته باشد.

برخى پژوهش ها، پى آمدهاى اعتیاد به اینترنت را بررسى کرده اند. ایوان گلدبرگ¹⁰⁴(1995م.) اعتیاد به اینترنت را یکى از آسیب هاى روان شناختى بسیار زیان بخش مى داند که کنش ورى بهنجار و سلامت روانى فرد را در جنبه هاى مختلف مختل مى کند. برخى پى آمدهاى منفى اعتیاد به اینترنت بر اساس یافته هاى گلدبرگ عبارتند از:

1. دگرگونى هاى شدید در سبک زندگى به منظور گذراندن زمان بیشترى در شبکه؛

2. کاهش کلى فعالیت هاى بدنی؛

3. بى توجهى به سلامت فردى و در نتیجه، پرداختن به سرگرمى هاى اینترنتی؛

4. دور شدن از فعالیت هاى مهم زندگی؛

5. کمبود خواب و یا تغییر الگوهاى خواب، براى گذراندن زمان بیشترى در شبکه؛

6. کاهش معاشرت و در نتیجه، از دست دادن دوستان؛

7. غفلت از خانواده؛

8. بى توجهى به مسئولیت هاى شغلى و شخصی.¹⁰⁵

پژوهش هاى جدیدتر نشان مى دهد افزون بر اینکه وابستگى رفتارى یا اعتیاد به اینترنت،¹⁰⁶ نوعى بیمارى یا آسیب روانى است، همچنین پدیده اى مزمن و فراگیرشمرده مى شود که با خسارت هاى جدّى جسمانى، خانوادگى، شغلى، اجتماعى و روانى همراه است. مهم ترین پى آمدهاى اعتیاد به اینترنت باتوجه به شدت آن، عبارتند از: اختلال افسردگی؛ گوشه گیرى و انزوا؛ اختلال در میزان خواب و زمان آن؛ خستگى بیش از حد؛ فشارهاى روانی؛ از دست دادن فرصت هاى شغلی؛ اختلال در روابط میان فردی؛ اختلاف هاى خانوادگى، مشکلات درسى، افکار پرخاشگرانه و میل جنسى زود رس.¹⁰⁷

نتیجه گیرى

با توجه به آنچه گذشت، اینترنت در کنار دست آوردها و کاربردهاى انکارناپذیر و مثبتى که در زمینه هاى گوناگون دارد، پى آمدهاى نامطلوبى نیز به همراه دارد که مى بایست مورد توجه والدین، مربیان و همه مسئولان امر تعلیم و تربیت و برنامه ریزان فرهنگى جامعه قرار بگیرد. در اینجا، تنها به چند توصیه کلى بسنده مى کنیم.

ـ والدین باید پى آمدهاى منفى استفاده بیش از حد از اینترنت و آسیب هاى اخلاقى ناشى از آن را به فرزندان خود بازگو کنند.

ـ آنها باید بر رفتار فرزندان شان در استفاده از اینترنت نظارت کنند و روش هاى استفاده درست و مفید از اینترنت را به آنها آموزش دهند.

ـ از قرار دادن رایانه در اتاق هاى شخصى فرزندان و پشت درهاى بسته بپرهیزند.

مسئولان و نهادهاى فرهنگى ـ اجتماعى نیز وظیفه دارند فرهنگ استفاده درست و سالم از اینترنت را به افراد جامعه به ویژه جوانان و نوجوانان که بیشتر در معرض آسیب هستند، آموزش دهند.

باید دانست فیلتر کردن هرچند لازم است و به طور موقت مى تواند جلوى سوء استفاده از اینترنت را بگیرد، ولى آنچه در شرایط کنونى لازم است و باید دولت روى آن سرمایه گذارى کند، ایمن سازى، تقویت باورهاى دینى و بارور کردن روحیه تقوا و خوددارى است.

تنها در این صورت است که فرهنگ استفاده درست از اینترنت در جامعه نهادینه مى شود و از آسیب ها و خطرهاى منفى آن جلوگیرى مى شود.

فهرست منابع

الف) فارسى و عربى

1. احمد امیدوار و على اکبر صارمى، اعتیاد به اینترنت، تهران، انتشارات تمرین، 1381.

2. احمد محمد صالح، ثقافة مجتمع الشبکه، دمشق، دارالفکر، 2004م.

3. ام هوور، استوارت، بازاندیشى درباره رسانه دین و فرهنگ، ترجمه: مسعود آریایى نیا، تهران، سروش، 1382ه . ش.

4. بگدیکیان، بن اچ، انحصار رسانه ها، ترجمه: داوود حیدرى، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، 1374ه . ش.

5. تامپسون، جان ب، رسانه ها و مدرنیته، ترجمه: مسعود اوحدى، تهران، انتشارات سروش،1380ه . ش.

6. على سعیدى و ابوالقاسم شکیبا، روان شناسى و آسیب شناسى ارتباطات اینترنتى، تهران، انتشارات سنبله، 1384ه . ش.

7. گروه نویسندگان، رسانه ها و ثبات سیاسى، انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردى، تهران، 1381ه . ش.

8. مولانا، حمید، جریان بین المللى اطلاعات؛ گزارش و تحلیل جهانى، ترجمه: یونس شکرخواه، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، 1371 ه . ش.

ب) لاتین

1. Bulleu,P and Harre.N. the internet: Its Effects on sofety and behavior, 2000. http:// net safe. orgnz/DOC Library, Patbullen.

2. Smith, M and Kollock. P(1999) Communities in cyberspace: London, Routledge.

3. Riva, G and Galimberti, C (2001) Towards cyberpsychology: Mind, cognition, andSociety in the internet age. Amsterdam: IOS Press.

4. Strate, L (2003) Communication and Cyberspace: social interaction in an electronic environment. cresskill, . NJ: Press.Hampton

5. http://www.find articles.com/p/articles/mim.2248.

6. Sanders,c and field. T.m. and Diego.M and Kaplan, M. The Relation ship of internetuse to Depression and Socil Isolation Among Adolescents. Internet: http://www.findarticlis.com/p/Articles/mim2248/is 13835/ai.

7. Lasser.M.R. Pornography in Internet. http://galenet.Grale group.com.

8. Lasser. M.R. Pronography in Internet. http://galenet.gale group.com.

9. Pornography in internet. http://galenet Galegroup.com.

10. Suler,J. psychology of cyberspace_addiction to cyberspace why is this thing eating my life? www.selfhelp magazine.com.

11. Liebert.M.A. cyber psychology and beheavior: V:8 Namber 2005.

12. Suler,J. Computer and Cyberspace Addiction 2004. http://www.planet psych.com/z psychology 101/cyber addiction.htm.

13. Briggs. R.G. Psychological Parameters of Internet Addiction. http://library.albany.edu/briggs/addiction.html.

14. Patricia wallace (2007), the psychology of the internet, cambridge university press.

پى نوشت ها

1 کارشناس ارشد روان شناسى بالینی.

2. sandra.B.

3. Internet: http://www.dgz.org.br/dez99/Art06.htm.

4. Packet Switching.

5. Advanced Research Project Agency Network (ARPANET).

6. Bulleu,P and Harre.N. the internet: Its Effects on sofety and behavior, 2000. http:// net safe. orgnz/DOC Library, Patbullen.

7. The Psychology of the internet.

8. Riva,G and Galimberty,C (2001). Towards cyberpsychology: Mind, cognition. and society in the Internet age. Amsterdam: IOS Press .

9. Psychology of Mass Communication.

10. Hayles, K.

11. Hilmes, M.

12. Kittler, F.

13. Kollock, P.

14. Reeves, B and Clifford, N.

15. Silver, D.

16. Smith, M and Kollock, P.

17. Communities in cyberspace.

18. Smith, M and Kollock, P(1999) Communities in cyberspace: London, Routledge.

19. Riva, G and Galimberti, C (2001) Towards cyberpsychology: Mind, cognition, and Society in the internet age. Amsterdam: IOS Press.

20. Strate, L. Jacobson, R and Gibson, s. B.

21. Strate, L (2003) Communication and Cyberspace: social interaction in an electronic environment. cresskill, NJ: Hampton Press.

22. Riva, G (2001) cyber hpsycology and behavior the Mind over the web: the guest for the definition of a metnod for internet reserch. P:1.

23. Graham, G.

24. Stangroom, Jeremy, Human Relationship By Internet. http://www.philosophers.co.uk/Jermy.

25. Creative cyborgs: How consumers use the internet for self_ realization: http://www.bilfin.at/marketing/content.

26. Sherman, R (2003) The minds eye in cyberspace: on line perceptions of self and others. www.vepsy.com/ communication/ book 2/2 sectio 04.pdf.

27. Joinson, A.

28. Joinson. Adam.N (2003) Understanding the psychology of internet behavior, palgrave Maccmillan Published.

29. Patricia wallace.

30. Patricia wallace (2007) the psychology of the internet, cambridge university press.

31. The internet in a Psychological context.

32. online masks.

33, masquerade.

34. Group dynamics in cyberspace.

35. Group conflict and cooperation.

36. flaming and fighting.

37. aggression on the net.

38. Liking and loving on the net.

39. psychological aspects of internet pornography.

40. nurturing life on the internet.

41. Hamburger, A.y.

4266. Barnes, S.B.

43. Zeev, A.

44. Cooper, A.

45. Delmonico, D.L.

46. Whitty, M.T.

47. Young, K.S.

48. Internet: http://construct.haifa.ac.il/~azy/refbooks.htm1.

49. خانیکى، مثلث رشد اقتصادى، اعتلاى فرهنگى و عدالت اجتماعى، مجموع گزارش مقالات و سخنرانى هاى فرهنگى، ج 1، معاونت پژوهشى وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1372، ص 98.

50. على سعیدى و ابوالقاسم شکیبا، روان شناسى و آسیب شناسى ارتباطات اینترنتى، انتشارات سنبله، 1384، ص 43ـ46.

51. http://www.ontario.cmha.ca/content/about_illness/mass_Media_appendix_b.asp.

52. Griffiths. M.D.Internet Addiction: do it reality exist?

53. Menow. J.M. Impact of the Internet: Some Conseptual and Methodologecal issues, 1999. http://www.dgz.org.br/dez 99/art.6htm.

54. مهدى نوید، فرهنگ و مقاومت فرهنگى، انتشارات فلق، 1374، ص 18.

55. Herbert Schiller.

56. ر.ک: تامپسون، جان ب، رسانه ها و مدرنیته، ترجمه: مسعود اوحدى، تهران، انتشارات سروش، 1380، ص 203 ـ 206.

57. بگدیکیان، بن اچ، انحصار رسانه ها، ترجمه: داوود حیدرى، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، 1374، ص 104.

58. ر.ک: تامپسون، جان ب، رسانه ها مدرنیته؛ حمید مولانا، جریان بین المللى اطلاعات؛ استوارت ام هوور، بازاندیشى درباره رسانه، دین و فرهنگ.

59. حمید مولانا، جریان بین المللى اطلاعات، ص 60ـ66.

60. گروهى از نویسندگان، رسانه ها و ثبات سیاسى، انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردى، 1381، ص 218.

61. ر.ک: احمد محمد صالح، ثقافة مجتمع الشبکه، دمشق، دارالفکر، 2004م.، ص 229ـ236.

62. Public diplomacy.

63. رسانه ها و ثبات سیاسى، ص 219.

64. على سعیدى و ابوالقاسم شکیبا، روان شناسى و آسیب شناسى ارتباطات اینترنتى، ص 38.

65. Internet Evolution and Socil impacts.

66. http://www.find articles.com/p/articles/mim.2248.

67. christophere,s.

68. Sanders,c and field. T.m. and Diego.M and Kaplan, M. The Relation ship of internet use to Depression and Socil Isolation Among Adolescents. Internet: http://www.findarticlis.com/p/Articles/mim2248/is 13835/ai.

69. Pornography؛ هرچیزى که محتواى جنسى داشته باشد، صرف نظر از ابزار مورد استفاده آن عکس، فیلم، گزارش و...، هرزه نگارى نامیده مى شود.

70. Lasser.M.R. Pornography in Internet. http://galenet.Grale group.com.

71. Lasser. M.R. Pronography in Internet. http://galenet.gale group.com.

72. cooper.

73. scherer.

74. Boies.

75. Gordon.

76. Greenfield.

77. Pornography in internet. http://galenet Galegroup.com.

78. Pornography in internet, http://galenet.galegroup.

79. همان.

80. http://www.dostan.net/viw.asp?id.

81. Suler,J. psychology of cyberspace_addiction to cyberspace why is this thing eating my life? www.selfhelp magazine.com.

82. روان شناسى و آسیب شناسى ارتباطات اینترنتى، ص 57.

83. روان شناسى و آسیب شناسى ارتباطات اینترنتى، ص 58ـ59.

84. Young, K.

85. Liebert, M.A.Cyber Psychology and behavior: v:5. N2005.

86. قال رسول اللّه صلى الله علیه و آله: «لا یخلونَّ رجلٌ بأمرأةٍ فان ثالثهما الشیطان». مستدرک الوسائل، ج 14، ص 266؛ «ایاکم و محادثة النساء فانه لا یخلو رجلٌ بأمرأةٍ لیس لها محرمٌ الاّ همَّ بها». (کنزالعمال، ج 5، ص 327)

88. Berson, Ferron and Aftab.

89. The Internet: Its Efects on Safety and Behavior.

90. همان.

91. Greenfeild.

92. Greenfield, D. Virtual Addiction: Some tims New Technology can Create New Problems. http://www.psychheaitnet.com / Greenfield vesume.

93. Latent Learning.

94. آتکینسون، ریتا. ل و همکاران، زمینه روان شناسى، ج 1، ص 302.

95. The Internet: Its Effects on Safety and behavior.

96. Shotton. M.A.

97. O`Rleilly.M.

98.Griffiths,M.D.

99. Young.K.

100. Liebert.M.A. cyber psychology and beheavior: V:8 Namber 2005.

101. Orzack, M.H. Computer addiction: Is it real on virtual? New york, John wiley and sons, 1999.

102. Suler, J. Computer and Cyberspace Addiction. http://www.planet psych.com/z psychology 101/cyber addiction.htm.

103. احمد امیدوار، على اکبر صارمى، اعتیاد به اینترنت، تهران، انتشارات تمرین، 1381، ص 73.

104. Goldberg. Ivan.

105. Suler,J. Computer and Cyberspace Addiction 2004. http://www.planet psych.com/z psychology 101/cyber addiction.htm.

106. Internet Behavior Dependence.

107. Briggs. R.G. Psychological Parameters of Internet Addiction. http://library.albany.edu/briggs/addiction.html.