روان شناسی و دين

سال پنجم، شماره دوم، تابستان 1391، ص 55 ـ 66

Ravanshenasi-va ـ Din, Vol.5. No.2, Summer 2012

شهنام ابوالقاسمی* / مژده سعیدی**

چکیده

پژوهش حاضر به منظور مقایسة اثربخشی آموزش راهبردهای مقابله با استرس و مانترای اسلامی بر میزان اضطراب امتحان دانش آموزان دبیرستان های دخترانه شهر تنکابن انجام گرفته است. نمونه، شامل شصت دانش آموز بوده که به روش نمونه گیری خوشه ای ساده (تک مرحله ای) انتخاب و سپس به صورت تصادفی به دو گروه آزمایشی و یک گروه کنترل تقسیم شده اند. از هر سه گروه به وسیلة پرسش نامه اضطراب امتحان پیش آزمون به عمل آمده است. آموزش راهبردهای مقابله با استرس و مانترای اسلامی طی هشت جلسه شصت دقیقه ای برای گروه های آزمایشی ارائه شده و بعد از آن هر سه گروه آزمایشی و کنترل به پرسش نامه اضطراب امتحان پاسخ داده اند. پژوهش حاضر از نوع آزمایشی (پیش آزمون ـ پس آزمون با گروه کنترل) بوده و تحلیل داده ها با روش تحلیل کوواریانس یک طرفه در سطح معناداریp=0.001 نشان می دهد که تفاوت معناداری بین سه گروه آزمایشی و کنترل وجود دارد؛ یعنی بین اثربخشی آموزش راهبردهای مقابله با استرس و مانترای اسلامی در مقایسه با گروه کنترل بر کاهش میزان اضطراب امتحان دانش آموزان دبیرستان های دخترانه شهر تنکابن تفاوت وجود دارد و این تفاوت به سود گروه های آموزشی راهبردهای مقابله با استرس و مانترای اسلامی بوده و آموزش راهبردهای مقابله با استرس و مانترای اسلامی بر کاهش اضطراب امتحان دانش آموزان دبیرستان های دخترانه تنکابن مؤثر است.

کلیدواژه ها: آموزش راهبردهای مقابله با استرس، آموزش مانترای اسلامی، اضطراب امتحان.

* استادیاردانشگاه آزاد اسلامی واحد تنکابن                        Dr_shahnam_Abolghasemi@Yahoo.com

** دانشجوی کارشناسی ارشد روان شناسی عمومی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تنکابن

دریافت: 15/10/1390 ـ پذیرش: 11/2/1391

مقدّمه

کودکان و نوجوانان در جریان رشد، انواع گوناگون و طیف وسیعی از اضطراب ها را تجربه می کنند و گاه این اضطراب ها آنچنان شدت دارند، که زندگی روزمره و تحصیلی آنان را دشوار می سازند. یکی از انواع این اضطراب ها، اضطراب امتحان است.1 این پدیده یکی از متغیرهای شناختی ـ هیجانی بسیار مهم است که پژوهش در برابر آن به طور جدی توسط ساراسون و مندلر2 از سال (1952م) شروع شده است.

امتحانات و آزمون، بخش انکارناپذیری از زندگی انسان هاست. نتایج امتحانات تأثیر بسزایی در جنبه های مختلف زندگی دارد.3 اضطراب امتحان، واکنش هیجانی ناخوشایندی به موقعیت ارزیابی است. این هیجان با احساس تنش، تشویش و برانگیختگی دستگاه عصبی خودکار همراه است. اضطراب امتحان، نوعی اشتغال ذهنی است که با خودکم بینی، خودناباوری، تردید دربارة خود و نداشتن اعتماد به نفس همراه است. به طور معمول، وجود مجموعه ای از نشانه های بدنی، مانند سردرد، تپش قلب، عرق کردن، به ویژه کف دست ها، از دست دادن اشتها، بی خوابی، تکرر ادرار، و نشانه های شناختی، مانند اختلال در حافظه، حواس پرتی، نداشتن تمرکز، و نشانه های عاطفی، مانند نگرانی، تنش، بی قراری و دل شوره در افراد مضطرب دیده می شود.4

نتایج پژوهش های میلر5 مؤید این مطلب است که اضطراب امتحان بالا با ناکارامدی تحصیلی، سلامت روان ضعیف و هیجان های ناخوشایند، همبستگی دارد. همچنین اضطراب امتحان به حس منفی، نگرانی، برانگیختگی شناختی و رفتارهای همراه با نگرانی در مورد شایستگی در امتحان اشاره می کند.6

اخیراً شواهد زیادی مبنی بر گذرا نبودن اضطراب و نگرانی به دست آمده است که اگر بررسی و ارزیابی نشود تا دوران بلوغ و بزرگسالی در بیشتر افراد تداوم خواهد داشت.7 به نظر می رسد دلیل افت تحصیلی در بسیاری از دانش آموزان، ناتوانی یادگیری یا ضعف هوشی نبوده، بلکه ممکن است سطح بالای اضطراب امتحان را بتوان دلیل افت یا کارایی در امتحان و تحصیل دانست، همچنین بررسی ها حاکی از آن است که عوامل شخصیتی، خانوادگی و آموزشگاهی در ایجاد اضطراب امتحان، نقش عمده ای دارند.

8 همین طور نتایج پژوهش های مختلف حاکی از آن است که میزان همه گیرشناسی اضطراب امتحان در دختران بیشتر از پسران است و آنها اضطراب امتحان را با شدت بیشتری تجربه می کنند و نزدیک به20 ـ30 درصد موارد افت تحصیلی به علت اضطراب امتحان است.9

بیشتر مطالعات انجام شده (ارجن 10، بنسون 11 و همبری 12) بیانگر این حقیقت است که همبستگی مثبت بین افزایش اضطراب و کاهش عملکرد تحصیلی وجود دارد. اشپیل برگر ووگ13 و زهار14 در پژوهش های خود خاطرنشان کرده اند که دانش آموزان با اضطراب امتحان بالا، در مقایسه با دانش آموزانی که اضطراب امتحان پایین تری دارند، معمولاً گرایش دارند که امتحانات را به صورت موقعیت خطرآمیز یا تهدیدآمیز ادراک کنند.

امروزه الگوهایی ارائه شده است مبنی بر اینکه از طریق آموزش و به کارگیری آنها می توان باعث پرورش و تقویت رفتارهایی در دانش آموزان شد که حاصل آن بهبود عملکرد تحصیلی و اجتماعی فرد و کاهش عوارض حاصل از مسئله اضطراب امتحان است. از طریق برخی از برنامه های آموزشی کوتاه مدت که ضمن کم هزینه بودن، تداخلی نیز با برنامه های درسی دانش آموزان نداشته باشد، می توان برخی از این الگوها را آموزش داد و بدین وسیله کارایی مقابله ای دانش آموزان را افزایش و اسناددهی های منفی آنها را کاهش داد.15

پژوهشگران با بررسی راهبردهای مقابله ای افراد موفق و ناموفق، به نتایج بسیار اساسی دست یافته اند؛ و این مطالعات نشان می دهد کسانی که به طور موفقیت آمیزی با مشکلات مقابله می کنند، افرادی هستند که خود را به مجموعه مهارت های مقابله ای مجهز کرده اند.16 راهبردهای مقابله با استرس عبارت از تلاش های شناختی و رفتاری به منظور تسلط بر تعارض های فشارزا، کاهش یا تحمل آنهاست.17

اثربخشی راهبردهای مقابله با استرس در درمان بسیاری از مشکلات روان شناختی، از جمله مشکلات مرتبط با استرس و اضطراب تأیید شده است. دیویس و لیساکر18 اثربخشی تکنیک های شناختی ـ رفتاری را در بهبود مهارت های فراشناختی افراد مبتلا به اضطراب امتحان، مؤثر نشان داده اند. یکی از دیگر روش های کاهش استرس و آرام سازی، مراقبه مانترا19 است که رایج ترین شکل مراقبه در سراسر جهان می باشد و احساس آرامشی که با آن ایجاد می شود، توانایی مقابله با ناراحتی های جسمی و روانی را نیز بالا می برد. مانترای اسلامی شامل تکرار بلند یا آرام یک کلمه اسلامی یا ذکر، مانند «الله اکبر» و «لا اله الا الله» است که به منظور تمرکز و تخلیة فشار ذهنی و آرامش از آن استفاده می شود. پژوهشگران در سال های اخیر در جوامع اسلامی، مانند ایران و مالزی دست به تجربه های جدیدی در اتخاذ شیوه های روان درمانی بیماران مسلمان مبتلا به اضطراب و افسردگی زده اند و طی آن در بررسی های آزمایشی خود نشان داده اند که به کارگیری روان درمانی مذهبی، مثل ترغیب به دعا و ذکر به عنوان یک نوع از مراقبه، به بهبود بیشتر و سریع تر بیماران کمک می کند.20

بنابراین، با توجه به وجود تعداد زیاد دانش آموزان دارای اضطراب امتحان و پیامد های جسمانی و روانی اضطراب و آثار آن بر پیشرفت تحصیلی، توانایی های ادراکی و یادگیری در دوران حساس نوجوانی، و از طرفی عینی و عملی بودن روش های آموزشی گروهی و راهبردهای مقابله ای، هدف این پژوهش، مقایسه اثربخشی آموزش راهبردهای مقابله با استرس و مانترای اسلامی بر میزان اضطراب امتحان دانش آموزان دبیرستان های دخترانة شهر تنکابن است. بدین منظور، این فرضیه ها تدوین شدند:

1. بین اثربخشی آموزش راهبردهای مقابله با استرس و مانترای اسلامی و گروه کنترل بر کاهش میزان اضطراب امتحان دانش آموزان دختر دبیرستانی تفاوت وجود دارد.

2. آموزش راهبردهای مقابله با استرس بر کاهش اضطراب امتحان دانش آموزان دختر دبیرستانی مؤثر است.

3. آموزش مانترای اسلامی بر کاهش اضطراب امتحان دانش آموزان دختر دبیرستانی مؤثر است.

روش

روش پژوهش آزمایشی از نوع طرح پیش آزمون ـ پس آزمون با گروه گواه بوده است. جامعه آماری، شامل همة دانش آموزان دختر دورة متوسطه شهرستان تنکابن و حجم نمونه شصت نفر بوده که به صورت تصادفی خوشه ای تک مرحله ای انتخاب شده اند. برای انتخاب نمونه از بین دبیرستان های دخترانه شهرستان تنکابن یک دبیرستان انتخاب شده و تمام دانش آموزان به آزمون اضطراب امتحان پاسخ داده اند. از بین آنها شصت دانش آموز که بالاترین نمره را در آزمون اضطراب امتحان کسب کرده بودند، به طور تصادفی انتخاب و در سه گروه بیست نفری آزمایش و کنترل جایگزین شده اند. آزمودنی های گروه آزمایشی به مدت هشت جلسه شصت دقیقه ای تحت آموزش راهبردهای مقابله با استرس و مانترای اسلامی قرار گرفته و گروه کنترل هیچ گونه مداخله ای دریافت نکرده اند. بعد از پایان دوره آموزشی، هر سه گروه مجدداً پرسش نامه اضطراب امتحان را تکمیل کرده اند. تحلیل داده های پژوهش به کمک آزمون آماری تحلیل کوواریانس یک طرفه (ANCOVA) انجام شده است.

ابزار پژوهش

در این پژوهش از پرسش نامه اضطراب امتحان TAI21 استفاده شده است. این پرسش نامه مشتمل بر 25 ماده است که آزمودنی بر اساس مقیاس چهارگزینه ای (هرگز =0، به ندرت =1، گاهی اوقات =2 و اغلب اوقات =3) به آن پاسخ می گوید. کمترین نمره در این آزمون، صفر و بیشترین نمره 75 است. هرچه فرد نمرة بالاتری به دست آورد نشان دهندة اضطراب بیشتر است. برای سنجش همسانی درونی مقیاس TAI، از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شده است. بر اساس نتاج حاصل، ضریب آلفای کرونباخ برای کل نمونة 0.94، برای آزمودنی های دختر 0.95 و برای آزمودنی های پسر0.92 گزارش شده است. همچنین پژوهشگران با مقایسه نمره های آزمودنی های دختر و پسر در مقیاس TAI نتیجه گیری کرده اند که مقیاس TAI شرایط لازم را برای کاربرد در پژوهش های روان شناختی و تشخیص اضطراب امتحان در کودکان ونوجوانان مدارس دارد.

یافته ها

جدول 1: میانگین و میانگین تعدیل یافته و انحراف استاندارد متغیر وابسته اضطراب در مراحل پیش آزمون و پس آزمون در سه گروه

در جدول فوق، میانگین های تعدیل یافته متغیر وابسته اضطراب را می بینیم؛ یعنی اثر متغیرهای تصادفی کمکی به صورت آماری حذف شده است. این میانگین ها به ما می گویند که میانگین گروه های اول و دوم در مقایسه با میانگین گروه کنترل در سطح پایین تری قرار دارند.

جدول 2: خلاصه تحلیل کوواریانس اضطراب در گروه های آزمایشی و کنترل با حذف اثر متقابل

همان طور که ملاحظه می شود، اثر همپراشp=0.01,F(3.56)=331.121 از لحاظ آماری، معنادار و بنابراین، با ملاک مرتبط است. نسبت F برای اثر کاربندی نیز از لحاظ آماری معنادار است 496.657p=0.001,eta=.947).(F(2,56) که نشان می دهد بین سه گروه اثر اختلافی وجود دارد. به عبارت دیگر، تفاوت معناداری بین دو روش آزمایشی در کاهش اضطراب با گروه کنترل وجود دارد. چون مشخصه F از لحاظ آماری معنادار شده است لازم است از آزمون تعقیبی استفاده شود. برای این مقصود از آزمون مقایسه دو به دو تکمیلی با عنوان Costem Hypothesis با فرمان Lmatrix استفاده شده و به منظور معنادار بودن این آزمون ها از روش بونفرونی استفاده شده که نتایج آن در جدول 3 آمده است.

جدول 3: مقایسه دو به دو میانگین های پس تست اضطراب در سه گروه راهبردهای مقابله با استرس، مانترای اسلامی و کنترل

با توجه به داده های جداول 2و3 نتایج به دست آمده در تأیید فرضیه های 2و3 می باشد؛ یعنی هر دو روش آموزشی مقابله با استرس و مانترای اسلامی بر کاهش اضطراب مؤثر هستند.

بحث و نتیجه گیری

بررسی دقیق نتایج به دست آمده از پژوهش حاضر و مشاهده تفاوت معنادار در کاهش میزان اضطراب امتحان دانش آموزان دو گروه آزمایشی در مقایسه با گروه کنترل پس از آموزش راهبردهای مقابله با استرس و مانترای اسلامی به عنوان برنامه های مداخله ای نشان دهندة این است که این راهبردها بر کاهش اضطراب امتحان دانش آموزان دبیرستان های دخترانه تنکاین مؤثر بوده و فرضیه های مورد نظر، تأیید شده است و سودمندی خود را در دستیابی به هدف های تعیین شده نشان می دهند. در این پژوهش، فرضیه: آموزش مانترای اسلامی بر کاهش میزان اضطراب امتحان دانش آموزان دختر دبیرستانی مؤثر است، تأیید شده که با نتایج تحقیقات موشرو هندوال،22 لو وهاندال،23 نریمانی و همکاران24، موسوی اصل،25 ابراهیمی26 پناهی27 همسو بوده و با آیة 28سورة «رعد» همخوانی دارد. در این آیه آمده است: «الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»؛ آگاه باشید که تنها یاد خدا آرام بخش دل هاست. ذکر خدا موجب امیدواری فرد می شود و خوش بینی افراد را افزایش می دهد.

همچنین پژوهش ها نشان داده اند که در بسیاری از مداخله های معنوی، مانند ذکر28، اندیشة معنوی و مدیتیشن29 قدرت شفابخشی وجود دارد.30 از مانترای اسلامی به عنوان روشی برای آرامش و تغییر حالات روانی استفاده شده است و می توان آن را یکی از راه های خود نظم جویانه برای مقابله با استرس و پیامدهای آن شناخت که به عنوان یک نوع مهارت ذهنی بر فرایندهای روان شناختی و فیزیوپاتولوژی بدن تأثیرگذار است و در جریان آن، ضربان قلب و تنفس آرام و سطوح لاکتات خون افت می کند و امواج مغزی آلفا که نشانه آرمیدگی است، افزایش می یابد. افزایش جریان خون مغز، افزایش سطح سروتونین، کاهش هورمون کورتیزول خون و هماهنگی فعالیت الکتریکی در تمامی نواحی مغز از پیامدهای این نوع از مراقبه است. با تمرین مستمر، فرد از الگوهای عادتی افکار و هیجانات فاصله گرفته و حس جدید کنترل تجسمی و ذهنی را ایجاد کرده و گسترش می دهد. تکرار مانترای اسلامی (ذکر) شخص را از افکار آشفته کننده، باز داشته و موجب پایداری آرامش عضلانی می شود.31

فرضیه پژوهشی مبنی بر اینکه آموزش راهبردهای مقابله با استرس بر کاهش میزان اضطراب امتحان دانش آموزان دختر دبیرستانی مؤثر است، نیز تأیید شده است. طبق نظریة لازاروس32 در خصوص الگوی تبادلی استرس،33 استرس حاصل تعامل شناخت فرد و رخداد (محیط) است. در واقع، تفسیر فرد از رخدادها و ارزیابی فرد از موقعیت، نقش کلیدی دارد. استرس زمانی رخ می دهد که موقعیت، تهدیدکننده و چالش برانگیز یا خطرناک ارزیابی شود. همچنین بک34 باور دارد که ارزیابی افراد از رخدادها و موقعیت ها در عملکرد آنها تأثیر می گذارد. عصبی بودن و اضطراب، زمینه را برای عملکرد ضعیف افراد فراهم می کند. بنابراین، با تغییر در سیستم ارزیابی افراد می توان تغییر در سطح استرس ادراک شده را انتظار داشت. به هر حال، نتایج این پژوهش نشان می دهد که ارزیابی شناختی افراد در مقابله با اضطراب و استرس، در پاسخ های هیجانی آنها و سازگاری شان نقش بسیار مهمی دارد.35 آگاهی از استرس و آموزش راهبردهای مقابله با استرس، سازگاری افراد را بالا برده و ارزیابی شناختی نقش شایان توجهی در این زمینه دارد.

فرضیه پژوهشی مبنی بر اینکه بین اثربخشی آموزش راهبردهای مقابله با استرس و مانترای اسلامی و گروه کنترل بر میزان اضطراب امتحان دانش آموزان دختر دبیرستانی تفاوت وجود دارد، مورد آزمون قرار گرفت. نتیجه نشان می دهد که بین دو روش آموزشی مانترای اسلامی و راهبردهای مقابله با استرس و گروه کنترل تفاوت وجود دارد و به بیان ساده تر، دو روش آموزشی بر کاهش میزان اضطراب امتحان در مقایسه با گروه کنترل مؤثرترند.

بنابراین، مدیران و برنامه ریزان آموزشی، مربیان و مشاوران مدارس می توانند با تکیه بر یافته های این پژوهش ها و اجرای برنامه های مداخله گرایانه آموزش راهبردهای مقابله با استرس و مانترای اسلامی، میزان اضطراب امتحان دانش آموزان را کاهش داده و در جهت پیشگیری از بروز ناهنجاری ها و نابسامانی ها حرکت کنند، چراکه اگر این اضطراب ها تداوم و شدت یابند، موجب بروز ناهنجاری های رفتاری و عاطفی برای دانش آموزان، خانواده ها و جامعه شده و موجب هدر رفتن سرمایه های انسانی و اقتصادی کشور در بخش آموزش و پرورش می شوند.

پیشنهادها

به پژوهشگران آینده پیشنهاد می شود که دربارة تأثیر عوامل شخصیتی و خانوادگی و آموزشگاهی و شرایط برگزاری آزمون ها بر اضطراب امتحان، تحقیق و بررسی کنند. پژوهش در سنین و مقاطع تحصیلی مختلف و مقایسه آن با دیگر کشور های اسلامی از دیگر پیشنهادهای نگارنده است.

منابع

ابراهیمی، امرالله، و همکاران، «رابطه بین دعا و ذکر با میزان اضطراب دانشجویان»، دو فصلنامه تحقیقات علوم رفتاری، 1384، دوره 3، ش 2، ص 49-43.

ابوالقاسمی، عباس، ساخت و اعتباریابی پرسش نامه اضطراب امتحان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید چمران اهواز، 1374

اعتمادی، عذرا، «ایمان و معنویت در مشاوره و روان درمانی» فصل نامه حوزه و دانشگاه، 1384، ش 35و36، ص 131-146

بک، جی اس، تیراهنمای گام به گام شناخت درمانی، ترجمة ایرج دوراهگی و محمدرضا عابدی، اصفهان، گل های محمدی، 1380.

بیابانگرد، اسماعیل، اضطراب امتحان، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1386.

پناهی، علی احمد، « نقش نماز در آرامش روان»؛ روان شناسی در تعامل با دین، 1387، ش 21، ص 8-21.

خیر، محمد، و دیبا سیف، « بررسی رابطه مهارت های مقابله با استرس وپیشرفت تحصیلی دانشجویان با توجه به برخی از عوامل جمعیت شناختی»، ماهنامه علمی –پژوهشی دانشگاه شاهد، سال یازدهم، 1383، ش 14، ص 15-27.

صاحبی، علی، و محمدجواد اصغری، « اعتبار یابی مقیاس اضطراب امتحان در بین دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد»، طرح پژوهشی دانشگاه، 1381.

قربانی، نیما، «روان شناسی دین»، فلسفه کلام و عرفان، 1377، ش 8 و9.

کاویانی، حسین و همکاران، « اثر بخشی آموزش کنترل استرس در کاهش اضطرا ب و افسردگی شرکت کنندگان در کلاس کنکور»، تازه های علوم شناختی، سال 9، 1383، ش 2 ، ص 61-68.

کلینکه، کریس ال، مهارت های زندگی، ترجمة شهرام محمدخانی، تهران، اسپند، 1384.

گنجی، مسعود و همکاران، « بررسی مقایسه ای سلامت روانی ومصرف سیگار در دانشجویان دارای رفتار مذهبی و بدون رفتار های مذهبی دانشگاه محقق اردبیلی»، طرح پژوهشی دانشگاه، 1384، ص 18-30.

موسوی اصل، سیدمهدی، « نقش دین در بهداشت روانی»؛ روان شناسی در تعامل با دین، 1387، ش 1، ص 87-114.

نریمانی، محمد و همکاران، « علل اضطراب امتحان در دانشجویان و راه های مقابله با آن»؛ پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی، 1385، ش 39، ص 23-40.

Azhar, M. A & Varma, s.l,(1995). Religios psychotherapyas management of brearment actanpsychiatrica scandinria. P:.22-37.

Bembemutoy, H.(2009). Test anxiety and academic delay gratification .collage student Journal, 43(1): P: 10-12.

Benson ,J.(1989).structural component s of statistical test anxiety in adults : An explanatory model.Journal of Experimental Education, 83, P:.134-139.

Davis w, lysaker L.(2005) .cognitive behavioral therapy and functional and metacognitive out comes in schizo phrnia: Asingle case study: cogen Behav pract.12(3): P: 468-78.

Ergene, T.(2003). Effective interventions on test anxiety reduction : Ametaanalysis. School psychology International , 24,3, P: 313-328.

Hembree, R.(1988). Correlate, causes, and effects of test anxiety. Review of educational Resaerch, 58, P: 47-77.

Hill KT(1984). Debilitation motivation and testing .New York: Academic press

Lazarus, R. s & Folkman, s.(1984). stress, appraisal and coping.New York: springer.

MacDonald , A.The prevalence and effects of Test Anxiety in school children, Educational psychology.2001, 21(1): P: 89-101.

Miller, M(1990). An inventory for measuring clinixcal anxiety psychometric properties. Journal of consulting and clinical psychology. 2(6): P: 15-18.

Morris Lw, Engele WB. Psychodiagnostic processes: 2006, personality intervence.

Mosher, I.P& p.J.Handal (1997), The relation ship between Religion and psychological pistressin Adolescents, Journal of psychology and Thecnology.vol .25, no ,4, P: 449-457.

Sarason, S & Mandler. G(1952) some correlates of test anxiety. Journal of Abnormal and social psychology,vol 74. P: 810-817.

Spilberer,C.D&vagg,PR.(1995).Testanxiety:Atransactionalproceodel.In.c.D.Spilberger&PR.Vagg(Eds) Test Anxiety : Theo Assessment and Treatment (pp.3-14) , Washington , Dc: Taylor Francis.

Srgolzaei M R.(2003) cognitive behavioral approach to planning and control of neural verbal anxiety.Ment HealthJ.17(18): P: 34-47.persion.

Zohar, D.(1998). An additive model of test anxiety: Role of exam –specific expectations. Journal of Educational psychology,90,2, P: 330-340.

1. Hill.

2. Sarason & Mandler.

3. Mcdonald.

4. Morris & Engle.

5. M. Miller, An inventory for measuring clinixcal anxiety psychometric properties. Journal of consulting and clinical psychology.2(6), p: 15-18.

6. Bembemutty.

7. Srgolzaei.

8. علی صاحبی « اعتباریابی مقیاس اضطراب امتحان دربین دانشجویان دانشگاه» طرح پژوهشی دانشگاه، ص 12.

9. اسماعیل بیابانگرد، اضطراب امتحان، ص 54.

10. T. Ergene, Effective interventions on test anxiety reduction: Ametaanalysis. School psychology International ,24,3, p: 313-328.

11. J. Benson, structural component s of statistical test anxiety in adults: An explanatory model. Journal of Experimental Education, 83, p: 134-139.

12. R. Hembree, Correlate, causes, and effects of test anxiety. Review of educational Resaerch, 58, p: 47-77.

13. C. D Spilberer, & P. R. vagg, Testanxiety: Atransactionalproceodel. In.c.D.Spilberger&PR.Vagg(Eds) Test Anxiety: Theo Assessment and Treatment (p.3-14), Washington, Dc: Taylor Francis.

14. D. Zohar, An additive model of test anxiety: Role of exam –specific expectations. Journal of Educational psychology, 90, 2, p: 330-340

15. حسین کاویانی وهمکاران، « اثر بخشی آموزش کنترل استرس در کاهش اضطراب وافسردگی شرکت کنندگان در کلاس های کنکور» تازه های علوم شناختی، ص 61-68.

16. Kleinke.

.17 محمد خیر و دیبا سیف « بررسی رابطه مهارت های مقابله با استرس و پیشرفت تحصیلی دانشجویان با توجه به برخی از عوامل جمعیت شناختی»، ماهنامه علمی –پژوهشی دانشگاه شاهد، ص 27-15.

18. W. Davis, L. lysaker.cognitive behavioral therapy and functional and metacognitive out comes in schizo phrnia: Asingle case study: cogen Behav pract.12(3): P: 468-78.

19. Mantra Meditation.

20. Azhar, M, Varma.

.21 ر.ک: عباس ابوالقاسمی، « ساخت و اعتباریابی پرسش نامه اضطراب امتحان»، پایان نامه کارشناسی ارشد.

22. I. P Mosher, & p. J. Handal, The relation ship between Religion and psychological pistressin Adolescents, Journal of psychology and Thecnology.vol .25, no ,4, p: 449-457.

23. Lo & Handal ، نقل ازمسعود گنجی و همکاران « بررسی مقایسه ای سلامت روانی و مصرف سیگار در دانشجویان دارای رفتار مذهبی و بدون رفتارهای مذهبی»، ص 18-30.

.24 محمد نریمانی و همکاران، « علل اضطراب امتحان در دانشجویان و راه های مقابله با آن»؛ پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی، ش 39، ص 23-40.

25. سیدمهدی موسوی اصل، « نقش دین در بهداشت روانی»؛ روان شناسی در تعامل با دین، ش 1، ص 87-114.

.26 امرالله ابراهیمی و همکاران، «رابطه بین دعا و ذکر با میزان اضطراب دانشجویان»، دو فصلنامه تحقیقات علوم رفتاری، ش 2، ص 49-43.

27. علی احمد پناهی، « نقش نماز در آرامش روان»؛ روان شناسی در تعامل با دین، ش 21، ص 8-21.

28. Mantra.

29. Meditation.

.30 عذرا اعتمادی، « ایمان و معنویت در مشاوره و روان درمانی »، فصل نامه حوزه و دانشگاه، ص 131-146.

31. نیما قربانی، « روان شناسی دین»، فلسفه کلام و عرفان، ص 25.

32. Lazaros.

33. R. s. Lazarus, & s. Folkman, stress, appraisal and coping.

34. بک(Beck)، جی اس، تی، راهنمای گام به گام شناخت درمانی، ترجمة ایرج دوراهگی و محمدرضا عابدی، ص 12.

35. R. s. Lazarus, & s Folkman, opcit.