روان شناسی و دين

سال پنجم، شماره دوم، تابستان 1391، ص 83 ـ 98

Ravanshenasi-va ـ Din, Vol.5. No.2, Summer 2012

زهرا خاکساری* / زهره خسروی**

چکیده

پژوهش حاضر با هدف بررسی رابطة تصور مثبت و منفی از خدا با عزّت نفس و سلامت روانی انجام شد. در این پژوهش، 300 دانش آموز دبیرستانی از رشته های تحصیلی گوناگون با روش نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب شدند و به پرسش نامة تصور از خدا، پرسش نامة عزّت نفس کوپر اسمیت و پرسش نامة سلامت روانی (G.H.Q.28) پاسخ دادند. داده ها با شاخص های آماری همچون «همبستگی»، «واریانس چند متغیری» و «رگرسیون گام به گام» تحلیل شدند. نتایج نشان داد بین تصور مثبت از خدا با سلامت روان و عزّت نفس، همبستگی مثبت وجود داشت. همچنین نتیجة آزمون «رگرسیون گام به گام» نشان داد اولین عاملی که سهم تعین کننده ای در پیش بینی سلامت روان دارد عامل عزّت نفس و دومین عامل تصور منفی از خداست.

کلیدواژه ها: خدا، تصور، عزّت نفس، سلامت روان.

* عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور میناب zahra_khaksari@yahoo.com

** دانشیار دانشگاه الزهرا(س) zohreh_khosravi@yahoo.com

دریافت: 4/12/1390 ـ پذیرش: 21/5/1391

مقدّمه

موضوع سلامت روانی جنبه ای از مفهوم کلی سلامتی است و با وجود تلاش هایی که از سوی پیش گامان سلامت روانی در جهان به منظور تأمین هرچه بیشتر سلامتی به عمل آمده است، می توان گفت: هنوز در ابتدای راه هستیم1 و مشکلات بهداشت روانی از جمله گرفتاری های مهم رو به افزایش جوامع است. از سوی دیگر، هر روزه بر شمار افرادی که باور دارند «معنویت» درمان روان رنجوری ها و درماندگی روحی آنهاست، همچنین متخصصانی که برای درمان بیماری های روانی و بهداشت روان بر باورها و رفتارهای مذهبی متمرکز می شوند، افزوده می شود.2 ارتباط بین مذهب و سلامت روانی مسئله ای مهم است و مطالعات بسیاری ارتباط بین این دو را به اثبات رسانده است.3 به نظر ادوناهو،4 این مسئله غیر قابل اجتناب است که مذهب و معنویت در قلب روان درمانی قرار دارد. شواهد فزاینده ای وجود دارد که نشان می دهد اعمال و مداخله های معنوی می تواند بیماران را در تلاششان برای مقابله و درمان یاری کند.5 اما با توجه به اینکه موضوع خدا از جمله تفکرات اساسی مذهبی است و در رأس موضوعات مذهبی قرار دارد، در بین روان شناسان گرایش هایی پیدا شده است مبنی بر اینکه در ایمان به خدا، نیروی خارق العاده ای وجود دارد که نوعی قدرت معنوی به انسان متدین می بخشد و در تحمّل سختی های زندگی او را کمک می کند و مردم را از نگرانی و اضطرابی که بسیاری اکنون در معرض ابتلای آن هستند، دور می سازد. یکی از پیش گامانی که این مسئله را مطرح کرد ویلیام جیمز بود. وی می گوید: میان ما و خداوند رابطه ای ناگسستنی وجود دارد. اگر ما خود را تحت اشراف خداوند درآوریم و تسلیم او شویم تمام آمال و آرزوهای ما محقق خواهد شد.6

ریچاردز و برگین7 در تحقیقی گزارش کردند: مراجعانی که ایمان به خداوند داشتند و از منابع معنوی در زندگی شان استفاده می کردند، در طول درمان روان شناختی، از قدرت بیشتری برای مقابله برخوردار بودند. اما یکی از عواملی که بر رابطة افراد با خداوند تأثیر می گذارد، نوع تصوری است که افراد از خداوند دارند.8

خداوند در قرآن دو سیمای متفاوت از خود نشان می دهد که به صورت اساسی مقابل یکدیگر قرار گرفته اند. البته برای عقل متّقی مؤمن، این دو سیما چیزی جز دو جانب خدای یگانه نیست، ولی برای عقل معمولی، این دو متضاد به نظر می رسند. در یکی از این دو سیما، خدا خود را خدای خیر و نیک خواهی بی پایان و خدای محبت و رحمت نامتناهی و بخشنده و آمرزنده نشان می دهد. در جایی دیگر، خدا سخت گیر در دادگستری و داور نرم نشدنی در روز داوری و سخت کیفر (شدیدالعقاب) و تلافی کننده است که غضب وی بر هر که فرود آید او را از پا درمی آورد.9

بنابراین، برای منطق عقل معمولی، تصوری که از خدا در افراد شکل می گیرد به تصور مثبت و منفی تقسیم می شود. در تصور مثبت، خدا به صورت مهربان، حمایتگر و راهنما تصور می شود که می تواند نقش آرامش بخش داشته باشد. در تصور منفی، خدا با اصطلاحات منفی همچون طردکننده، نامهربان، سخت گیر و مانند آن تصور می شود که موجب نومیدی، تنفّر و خلق منفی در افراد می شود.10

البته توجه به این نکته مهم است که به طور کلی، اصطلاح «تصور خدا» می تواند به عنوان شناخت هیجانی افراد از خدا تعریف شود و بیشتر بر پایة تجارب هیجانی و عاطفی فرد مبتنی است.11 پارگامنت12 نیز ضمن پذیرش قاطعانة مذهب به عنوان یک عامل مؤثر در رسیدن به سلامت روانی، می نویسد: «آنچه باید مهم تلقّی شده و روی آن تمرکز شود نوع برداشت و تعریفی است که افراد از مذهب و خدای خود دارند.»13 وی تأکید می کند وقتی به افراد خیلی نزدیک می شویم، می بینیم دریافت ها و برداشت های مشخص و چندگانه ای از مذهب در ذهن و دل خود دارند که برخی از آنها یاریگر و مفید، و برخی دیگر نومیدکننده و مضر هستند.

وی دریافت که تقریباً تمام تعاریف و دریافت های مردم از خدا در دو الگوی کلی جای می گیرد: در الگوی اول، افراد خدا را به صورت منبعی از خشم، قهر و انتقام محض می شناسند و انسان را گناه کاری مبتلا به هبوط و اسیر در پنجه های این خدای خشمگین تصور می کنند. شناخت خدا در این الگو، خواسته یا ناخواسته هراس آور و اضطراب برانگیز است. مردمی که بر اساس این الگو با خدا رابطه برقرار کرده اند، روز به روز از سلامت روانی خود بیشتر فاصله می گیرند. در نقطة مقابل این گروه، افرادی هستند که از الگوی دوم در اتباط با خدا پیروی می کنند. آنها در این الگو، خداوند را بخشنده و دوست خود می دانند و با او از طریق برقراری یک رابطة عاشقانه، ملاقات صمیمانه و گرم به عمل می آورند. در این الگو، خدا خیلی به انسان نزدیک است. این گروه بسیاری از دشواری ها و رنج ها را فرصت هایی برای رشد و تعالی بیشتر می دانند. افرادی که از این الگو پی روی می کنند بهداشت روانی پایدارتری را تجربه می کنند و از زندگی خود بیشتر لذت می برند.

از سوی دیگر، بیشتر صاحب نظران برخورداری از «عزت نفس» را به عنوان عامل مرکزی و اساسی در سازگاری عاطفی اجتماعی فرد می دانند و چون میزان عزّت نفس در سلامت روانی نقش بسزایی دارد بر اهمیت آن تأکید دارند. بدین روی، برخی همچون براون14 در سال 1997 ادعا می کند عزّت نفس مثبت ارزشمندترین نیاز روان شناختی ماست و پیش نیازی برای سلامت روانی به شمار می رود.15 این در حالی است که اسپیلکا و همکاران او16 در سال 1975 گفتند: تصور از خدا با عزّت نفس رابطه دارد و بر اساس نظریة «هماهنگی شناختی»، تصور افراد از خودشان بر اینکه آنها خداوند را چگونه ببینند تأثیر می گذارد. فرض این نظریه آن است که داده هایی که به طور ضمنی با ادراک خود واقعی افراد مخالف است، ناهماهنگی شناختی ایجاد می کند. برای کم کردن آشفتگی روان شناختی ایجاد شده توسط این ناهماهنگی، افراد ممکن است از فنونی همچون انکار، تحریف یا درک گزینشی برای اطمینان یافتن از اینکه اطلاعات هماهنگ با تصور خود آنهاست، استفاده کنند. بنابراین، تصور از خود، می تواند بر توانایی افراد برای دیدن خدا به عنوان پرورش دهنده، پذیرنده، طردکننده، و حمایت کننده تأثیرگذار باشد.

علاوه بر این، در تحقیقاتی که رابطة مذهب و سبک های اسنادی بررسی گردیده است، مشاهده گردیده هنگامی که افراد درگیر وقایع بحرانی می شوند این اتفاقات را نسبت به وقایع معمولی، بیشتر به خدا و جنبة قهّاریت آن نسبت می دهند.17

حال با توجه به اینکه اندیشة خدا از جمله تفکرات اساسی مذهبی است،18 و از سوی دیگر، می بینیم که موضوعات عشق و ترس در ارتباط با خدا، در کتب مقدّس دایم تکرار شده و هر دو موضوع کاملاً اساسی و مهم هستند، به این دلیل، این دو بعد برای این مطالعه انتخاب شده است. اما این گونه فرض نشده که این تصاویر خداوند کاملاً دو قطبی است، بلکه ارجحیت نسبی هریک از این تصاویر در ذهن پاسخ دهندگان در این نقطة زمانی و رابطة آن با سلامت روان و عزّت نفس مورد بررسی قرار گرفته و بر این اساس، فرضیه های ذیل تدوین و بررسی شده است:

1. بین تصور مثبت از خدا با سلامت روان همبستگی مثبت معنادار وجود دارد.

2. بین تصور مثبت از خدا با عزّت نفس همبستگی مثبت معنادار وجود دارد.

3. تصور از خدا و عزّت نفس نقش تعیین کننده ای در پیش بینی سلامت روان دارد.

روش جامعة آماری و روش نمونه گیری؛ جامعة آماری این پژوهش تمام دانش آموزان دبیرستان های دولتی شهر میناب است که در سه رشتة تحصیلی «علوم انسانی»، «علوم تجربی» و «ریاضی ـ فیزیک» مشغول به تحصیل بودند. با استفاده از جدول برآورد حجم نمونه، بر اساس جدول کرجسی و مورگان، 300 نفر (149 دختر و 151 پسر) به صورت «نمونه برداری تصادفی ساده» انتخاب شدند و به پرسش نامه ها پاسخ دادند.

ابزار های پژوهش؛ در پژوهش حاضر، از ابزارهای ذیل استفاده شد:

1. پرسش نامة سلامت روانی گلد برگ ( 28 ـ G.H.Q  )19

این پرسش نامه در سال 1972 به وسیله گلد برگ ارائه شد و می توان آن را به عنوان مجموعه پرسش هایی در نظر گرفت که از پایین ترین سطوح نشانه های مشترک مرضی، که در اختلالات روانی وجود دارد، تشکیل شده و منظور اصلی آن ایجاد تمایز بین بیماری روانی و سلامت است.20 اطلاعات مربوط به مقیاس علایم جسمانی، اضطراب، اختلال در کارکرد اجتماعی و افسردگی از این پرسش نامه قابل حصول است. نمره گذاری پرسش نامه به روش لیکرت چهار گزینه از0 تا 3 از سمت راست تعلّق می گیرد که در این شیوة نمونه گذاری، نمره های بالاتر نشان دهندة سلامت عمومی ضعیف تر و نمره های پایین تر نشان دهندة سلامت عمومی بهتر است.

یعقوبی ضریب پایایی کلی این پرسش نامه را 88 /0 و ضریب پایایی خرده آزمون ها را بین 50/0 تا 81/0 گزارش کرده است. 21

تقوی در روش «آزمون ـ آزمون مجدّد»، ضریب پایایی کلی این پرسش نامه را 73 /0 و ضریب پایایی خرده مقیاس ها را بین 57/0 تا 68/0 به دست آورد.22

در پژوهش حاضر، ضریب آلفای کرونباخ برای کل پرسش نامه 90/0، و برای خرده مقیاس های علایم جسمانی ، اضطراب و بی خوابی ، اختلال در کارکرد اجتماعی و افسردگی، به ترتیب 77/0، 80 /0  ، 63 /0 و 85 /0 به دست آمد. همچنین همبستگی بین این خرده مقیاس ها با نمرة کلی اختلالات روانی، به ترتیب 80 /0، 84 /0، 70/0 و 85 /0 به دست آمد.

2. پرسش نامة عزّت نفس کوپر اسمیت

کوپر اسمیت پرسش نامة عزّت نفس خویش را بر اساس تجدید نظری که بر مقیاس خودمفهومی راجرز و دیموند انجام داد، تدوین نمود. این مقیاس دارای 58 سؤال بود که 8 ماده سؤال آن دروغ سنج است. این پرسش نامه شامل 4 خرده مقیاس عزّت نفس کلی، عزّت نفس اجتماعی، عزّت نفس خانوادگی و عزّت نفس تحصیلی می شود. نمره گذاری این پرسش نامه به صورت صفر و یک است؛ به این معنا که در سؤالاتی که حاکی از عزّت نفس بالاست، پاسخ «بلی» یک نمره و پاسخ «خیر» صفر می گیرد و بقیة سؤالات به صورت برعکس نمره گذاری می شود.

ذوالفقاری23 برای بررسی روایی سازة پرسش نامه از دو روش استفاده نمود: ابتدا همبستگی پرسش نامة با پرسش نامه همنام آن، یعنی پرسش نامة آیزنک را محاسبه کردند که ضریب همبستگی به دست آمده را برابر 84/0 گزارش نمودند. در روش دوم، در تعیین سازه ای که پرسش نامة آن را می سنجد، از روش «تحلیل عاملی» استفاده کردند که برای انجام تحلیل عامل در این پژوهش، ابتدا میزانKMO 24، که نشان دهندة میزان کفایت نمونه برداری است، محاسبه شد که مقدار آن را برابر 83/0 گزارش کردند. سپس از آزمون بارتلت25 استفاده کردند که مقدار آن برابر 07/6363 به دست آمد که از لحاظ آماری معنادار بود و انجام تحلیل عاملی را توجیه می کرد. در تحلیل عاملی، از دو روش تحلیل مؤلّفه های اصلی (PC)26 و بیشینة احتمال(ML)27 استفاده کردند که با توجه به روش PC تسلط یک عامل کلی بر پرسش نامه مسجّل شد که این عامل کلی همان سازة عزّت نفس است. ضریب آلفای این پرسش نامه را نیز 85/0 به دست آورد.

در پژوهش حاضر، ضریب آلفای کرونباخ پرسش نامة عزّت نفس کوپر اسمیت 80/0 به دست آمد.

3. پرسش نامه تصور از خدا

در این پرسش نامه، عوامل خاصی که مربوط به خداوند بود از پرسش نامة «وضعیت مذهبی» (RSI)28 انتخاب و به کار گرفته شده است. این پرسش نامه شامل 27 سؤال و سه خرده مقیاس «حضور خدا در زندگی»،29 «مراقبت خداوند»30 و «تصور منفی از خدا» است که در نهایت، خرده مقیاس های «حضور خدا در زندگی» و «مراقبت خداوند» با یکدیگر ترکیب شده و مقیاس «تصور مثبت از خدا»31 را تشکیل می دهند. در این پژوهش، از ترجمة فارسی این پرسش نامه، که توسط خسروی در سال 1384 انجام شده، استفاده گردیده است.

نمره گذاری این پرسش نامه به شیوة «لیکرت» است، به این صورت که سؤالات 4، 6، 8، 9 و 11 از سمت راست از 1 تا5 و بقیه سؤالات به صورت معکوس نمره گذاری می شوند.

کلاین32 پایایی درونی سه خرده مقیاس «حضور خدا در زندگی»، «مراقبت خداوند» و «تصور منفی از خدا» را به ترتیب 86/0، 82/0 و 69 /0 به دست آورده است و آنرا نشانة پایایی درونی خوب این پرسش نامه می داند.33

علوی پایایی پرسش نامه را با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ در خصوص عامل «حضور خدا در زندگی» 77/0، «مراقبت خداوند» 89/0، «تصور مثبت از خدا» 86/0 و «تصور منفی از خدا» 57/0 به دست آورد.34

در پژوهش حاضر، پایایی پرسش نامه با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ در خصوص عامل «حضور خدا در زندگی» 60/0، «مراقبت خداوند» 64/0، «تصور مثبت از خدا» 61/0 و «تصور منفی از خدا» 58/0 به دست آمد. در ضمن، همبستگی عامل «حضور خدا در زندگی» و «مراقبت خداوند» (زیرمجموعه های «تصور مثبت از خدا») با «تصور مثبت از خدا»، به ترتیب 77/0 و 72/0 به دست آمد.

خسروی و فیض آبادی پایایی پرسش نامه را با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ برای زیرمجموعه های «تصور منفی از خدا» 76/0، «تصور مثبت از خدا» 85/0، «حضور خدا در زندگی» 83/0 و برای کل پرسش نامه 79/035 و نتیجة آزمون و آزمون مجدّد را 79/0گزارش می کنند. همچنین برای بررسی روایی پرسش نامه ، از روش «روایی همزمان» استفاده نمودند و همبستگی پرسش نامة «تصور از خدا» را با پرسش نامه «نگرش های مذهبی خدایاری» فرد محاسبه کردند و ضریب همبستگی به دست آمده را برابر 67/0 گزارش نمودند که معنادار است.

علاوه بر این، روایی صوری و محتوایی پرسش نامه تصور از خدا توسط سه تن از متخصصان روان شناسی مورد تأیید قرار گرفته است.

یافته ها

در این پژوهش ، از ضریب همبستگی پیرسون و «رگرسیون گام به گام» استفاده شده است.

جدول شماره 1:آزمون همبستگی بین متغیرهای اختلالات روانی، تصور از خدا و عزت نفس در افراد گروه نمونه:

مبستگی معنادار در سطح 01/0 *                                                                                         گروه نمونه :300 نفر

همبستگی معنادار در سطح 001/0 **

نتایج جدول (1) نشان می دهد بین نمرة «تصور مثبت از خدا» و نمرة کل پرسش نامة سلامت روانی و زیرمجموعه های سلامت روانی ـ بجز زیرمجموعة اضطراب ـ همبستگی معناداری مشاهده می شود؛ بدین معنا که هر قدر «تصور مثبت از خدا» بیشتر باشد، سلامت روانی بالاتر و احتمال بروز اختلالات روانی کمتر می شود. دلیل همبستگی منفی آن است که هرقدر نمرة فرد در آزمون سلامت روان بالاتر باشد، نشان دهندة آن است که فرد از سلامت روانی کمتری برخوردار است و بعکس، هرقدر نمرة فرد در این مقیاس کمتر باشد از سلامت روانی بیشتری برخوردار است.

بین نمرة «تصور مثبت از خدا» و نمرة «عزّت نفس» نیز ارتباط معناداری وجود دارد. به این معنا که هرقدر نمرة «تصور مثبت از خداوند» بالاتر باشد، نمرة «عزّت نفس» هم بالاتر می شود.

جدول (2): نتایج به دست آمده از ضرایب همبستگی متغیّر «اختلالات روانی»، «عزّت نفس» و «تصور منفی از خدا» در گام اول و دوم

همان گونه که در جدول (2) ملاحظه می شود، همبستگی بین «اختلالات روانی» و «عزّت نفس» 53/0 بوده و همبستگی بین «اختلالات روانی» با «عزّت نفس» و «تصور منفی از خدا» 54/0 بوده است.

جدول (3): نتایج به دست آمده از ضریب مربوط به رگرسیون اختلالات روانی از روی «عزّت نفس» و «تصور منفی از خدا»

بر پایه نتایج واریانس و شاخص آماری «رگرسیون گام به گام»، بین «اختلالات روانی» و «عزّت نفس» و «تصور منفی از خدا»، میزان t به دست آمده در جدول3 معنا دار است.

جدول (4): نتایج به دست آمده از تحلیل واریانس مربوط به پیش بینی اختلالات روانی از روی «عزّت نفس» و «تصور منفی از خدا»

001/0 ** همان گونه که در جدول (4) مشاهده می شود، هنگامی که در گام دوم هر دو متغیّر پیش بینی کننده یعنی «عزّت نفس» و «تصور منفی از خدا» در رگرسیون وارد شده اند، f به دست آمده در سطح 01/0 معنا دار بوده است و می توان این گونه نتیجه گرفت که «عزّت نفس» و «تصور منفی از خدا» می توانند اختلالات روانی را پیش بینی کنند.

بحث و نتیجه گیری

در پژوهش حاضر، همبستگی بین «تصور از خدا» (مثبت و منفی) و سلامت روان، معنادار به دست آمده است. نتایج آزمون همبستگی نشان می دهد که بین «تصور مثبت از خدا» و سلامت روان همبستگی مثبت معناداری وجود دارد. نتایج این آزمون در جهت کار محققانی همچون فیلیپس و همکاران اوست.36 که در تحقیقی دریافتند وقتی افراد خدا را به عنوان خدای طردکننده، سختگیر، و متقاضی (تصور منفی) در نظر می گرفتند، این عامل سلامت روانی پایین را نشان می داد. نتایج این آزمون در جهت نظر پارگامنت نیز هست که بیان نمود: افرادی که خدا را به عنوان منبعی از خشم، قهر و انتقام محض می شناسند و انسان را گناه کاری مبتلا به هبوط و اسیر در پنجه های این خدای خشمگین تصور می کنند دچار هراس و اضطراب می شوند و روز به روز از سلامت روانی خود فاصله می گیرند. اما در الگویی که افراد خداوند را بخشنده و دوست خود می دانند و با او از طریق برقراری یک رابطة عاشقانه ارتباط برقرار می کنند، خداوند را اولین مددکاری می دانند که در مشکلات به یاری آنها می آید و افراد وابسته به این بینش، بهداشت روانی پایدارتری را تجربه می کنند. بنابراین، می توان نتیجه گرفت: زمانی که افراد از خداوند تصور منفی دارند به صورت تلویحی، ترس از تنبیه و طرد از سوی خدا توسط افراد مدّ نظر قرار می گیرد و این افراد خدا را بیشتر به عنوان منبعی از درد و تنبیه در نظر می گیرند تا منبعی از عشق و محبت. این در حالی است که وقتی از خداوند تصور مثبت دارند یک معنای مبتنی بر یک رابطة عاشقانه با خدا نیز همراه آن است. کسی که خود را در هاله ای از لطف پروردگار رحمان و رحیم می یابد و او را همواره به خویش نزدیک و حتی به تعبیر قرآن، از رگ گردن به خود نزدیک تر می بیند هیچ گاه احساس بی پناهی و طردشدگی نمی کند و این طرز تلقّی به انسان احساس آرامش می دهد که او را از گسیختن رشته های تعادل روانی و امنیت درون باز می دارد.

در بررسی فرضیة دوم مبتنی بر رابطة «تصور مثبت از خدا» و «عزّت نفس» نیز از آزمون «همبستگی» استفاده شد که نتیجة بررسی حاکی از وجود همبستگی مثبت معنادار بین تصور مثبت از خدا و عزّت نفس است. طبق نتایج آزمون، افرادی که عمدتاً تصوری مثبت از خدا نشان می دهند، از عزّت نفس بالاتر، و افرادی که تصوری منفی از خدا بیشتر نشان می دهند از عزّت نفس پایین تری برخوردارند. بنسون و اسپیلکا نیز بیان کردند که عزّت نفس بالا به طور مثبت، با تصورات خدای مهربان همبستگی مثبت، اما با تصورات منفی از خداوند همچون طردکنندگی، سرد بودن، انتقام جو و کنترل کننده بودن همبستگی منفی دارد.37 رابرتس نیز نشان داد که یک نگرش پذیرنده از خود و دیگران به اعتقاد به یک خدای پذیرنده مربوط می شود.38 ریچتر نیز شواهدی یافت مبنی بر اینکه تصور خدا به مقدار زیاد از عزّت نفس و تصور خود متأثر می شود.39 در تبیین یافته ها، می توان نظیر اسپیلکا و بنسون،40 از نظریة «هماهنگی شناختی» استفاده کرد. بر اساس این نظریه، تصور افراد از خودشان در اینکه آنها خداوند را چگونه ببینند، تأثیر می گذارد. داده هایی که به طور ضمنی با ادراک خود واقعی افراد مخالفند ، ناهماهنگی شناختی ایجاد می کنند. برای کم کردن این آشفتگی روان شناختی ایجاد شده توسط این ناهماهنگی، ممکن است افراد از فنونی همچون «تحریف یا درک گزینشی برای اطمینان یافتن از اینکه اطلاعات هماهنگ با تصور خود آنهاست»، استفاده کنند.

بر این اساس، اگر افراد تصورشان از خودشان منفی باشد، تصور مثبت از خدا برای آنها آشفتگی روان شناختی ایجاد می کند؛ زیرا یا این تصور را انکار می نمایند و یا از تحریف و درک گزینشی برای هماهنگ کردن اطلاعات با تصور خود استفاده می کنند، و در صورتی که عزّت نفس فرد بالا باشد این از نظر شناختی، به یک تصور مهربان و پذیرنده از خدا با یک تصور تنبیه گرانه از خدا همخوان تر است. از سوی دیگر، افرادی که خود را از نگاه طرف دیگر رابطه ارزیابی می کنند بر اساس نظر راجرز، در صورتی که احساس کنند دوست داشتنی نیستند و طرف مقابل رابطة آنها را نمی پذیرد مجبور به تحریف تصور خود واقعی می شوند، و اگر تصور فرد از خدا، خدایی باشد که انسان ها را به صورت بی قید و شرط پذیراست و خدایی که او را دوست دارد، طبیعی است که فرد برای خود ارزشی در نظر بگیرد و تصویر مطلوبی از خود ارائه دهد و از عزّت نفس بالاتری برخوردار گردد.41 همچنین التویس مطرح می کند که نقص در عزّت نفس منجر به تکبّر، خودپسندی و خودبینی می شود و منجر به انحراف از تصدیق عشق خدا به خود می گردد.42

در فرضیة سوم، سهم تعیین کنندة «تصور از خدا» و «عزّت نفس» در پیش بینی سلامت روان مورد بررسی و تحقیق قرار گرفت. این فرضیه از طریق آزمون «رگرسیون» بررسی شد. نتایج آزمون نشان داد که هرچند هر دو متغیر «عزّت نفس» و «تصور منفی از خدا» به طور معناداری در پیش بینی سلامت روانی افراد مؤثرند، ولی اولین عاملی که سهم مهم تری در پیش بینی سلامت روانی افراد دارد عامل «عزّت نفس» است که واریانس بیشتری به خود اختصاص داده است، و دومین عامل می تواند «تصور منفی از خدا» باشد. در تبیین این یافته که «عزّت نفس» نقش پیش بینی کننده ای در سلامت روانی افراد دارد، می توان به اهمیتی که بسیاری از نظریه پردازان به بحث «عزّت نفس» قائل بوده اند اشاره کرد. کارل راجرز ریشة بسیاری از ناراحتی های عصبی را در تجربة فرد از این واقعیت می داند که بی ارزش است و کسی او را نمی پذیرد.43

براون بیان می کند که یک درک مساعد و مطلوب از خود، یعنی عزّت نفس مثبت، ارزشمندترین نیاز روان شناختی ماست. یک احساس خوب از خود، یک شرط لازم (پیش نیاز) برای سلامت روانی است، در حالی که فقدان عزّت نفس نتیجة ناسازگاری روان شناختی است.44

در این فرضیه، همچنین نقش پیش بینی کنندگی تصور منفی از خدا در اختلالات روانی مدّ نظر قرار گرفته و تأیید شده است. در تبیین این یافته می توان گفت: وقتی انسان تصور منفی از خدا دارد؛ یعنی احساس کند خدا از او مراقبتی به عمل نمی آورد، در بهبود زندگی اش نقشی ندارد، هدایتی از جانب او دریافت نمی کند، مجازات کننده و سخت گیر و بی علاقه نسبت به اوست، رابطة انسان با خدا در فضای چنین تجربة خوف انگیزی، رابطة ارباب و رعیتی خواهد بود؛ یعنی خداوند را مالک مطلقی می داند که همه چیز انسانِ بی چیز را در قبضة تصرّف قاهرانة خویش دارد و می تواند با این انسان خفیف و بی مقدار، هرچه می پسندد انجام دهد و این می تواند مقدّمه ای برای سوق دادن انسان به سمت اختلالات روانی گردد.

یکی از محدودیت های مطالعه حاضر را می توان چنین بیان کرد که گاهی در میان مؤمنین حالتی رخ می دهد که نسبت به خدای متعال بهره مندی از هر دو نوع جلال و جمال الهی و حالت خوف و رجاء است که در عین توجه به رحمانیت و رحیمیت خدا به واسطه اعمال خود فرد ممکن است غصب و سخط الهی نیز دامنگیر شود که این خود بحث جداگانه ای را می طلبد.

1. ر.ک: سیامک خدارحیمی، مفهوم سلامت روانشناختی.

2. رضا شجاعیان و افشین زمانی منفرد، «ارتباط سلامت روانی و عملکرد شغلی کارکنان فنی صنایع مهمات سازی»، اندیشه و رفتار، ش 2، ص 39-33.

3. H. Koenig," religion and mental health in later life" , religion and mental health , p: 177.

4. W. Odonohue," the bolder model :the clinical psychologist as metaphysician –scientist –practioner" , american psychologist ,V 44,P68.

5. C.F. Richards, P and A.Bergin ,"Religious diversity and psychotherapy ",conclusions,recommendations,and future directions.

6. ر.ک: محمد عثمان نجاتی، قران و روانشناسی.

7. C.f. Richards, P and A.Bergin, Op.cit.

8. H.Schaap-jonker et al ,"images of god and personality pathology".journal of mental health ,religion and culture.V5 ,P: 55.

9. توشیهیکو ایزوتسو، خدا و انسان در قرآن، ترجمة احمد آرام.

10. A.Greenway  et al ," Personality variables, self-esteem and depression and an individual’s perception of God" Journal of Mental health, religion & culture, V6, P: 45.

11. H.Schaap-jonker et al , Op.cit, P: 55.

12. Pargament.

13. ر.ک: مهدی پور رضائیان، « نقش دین در رواندرمانی امروز جهان»، اصلاح و تربیت، ش 75 و 76.

14. Brown.

15. C.f. D.  Kramer, M. Moor, Happy is the man that fearth always: psychology VS. Religion.

16. B . spilka et al, "parents , self and god : A test of competing theories of individual – religion relationships" , Review of religious research, V16,P154.

17. R.L.Gorsuch,C.S. Smith, "Attribution of responsibility to god : An interaction of religious beliefs and outcomes" , journal for the scientific study of religion.V22,P340.

18. J. Janssen et al , "Images of God in adolescence",Journal for the Psychology of Religion,V4,P105.

19. General Health Questionnaire (G.H.Q).

20. ر.ک: پریرخ دادستان ، تنیدگی یا استرس.

.21 نورالله یعقوبی، بررسی همه گیری شناسی اختلالات روانی در مناطق شهری و روستای صومعه سرا، پایان نامه کارشناسی ارشد.

22. ر.ک: محمدرضا تقوی، « بررسی روایی و اعتبار پرسش نامه سلامت عمومی»، روان شناسی، ش 20.

23. اکرم السادات ذوالفقاری، بررسی روایی، اعتبار و نرم یابی پرسش نامه عزت نفس کوپراسمیت در دبیرستان های اصفهان، پایان نامه کارشناسی ارشد.

24. Kaiser-Meyer-Olkin measure of  sampling adequacy.

25. Bartlett’s test of sphericity.

26. principal component.

27. maximum likelihood.

28. religious  status inventory.

29. God in life.

30. God cares.

31. Positive Image of God.

32. Kline.

33. C.f. Greenway, A.P., Milne, L.C & Clarke, V. ," Personality variables, self-esteem and depression and an individual’s perception of God" Journal of Mental health, religion & culture.

34. زهرا علوی، بررسی احساس گناه مرضی و تصور از خدا با افسردگی و امیدواری در بیماران سرطانی، پایان نامه کارشناسی ارشد.

.35 ر.ک: زهره خسروی و سلیمه فیض آبادی،« سبک دلبستگی و تصور از خدا در بین زنان متاهل خواهان طلاق و غیر خواهان طلاق شهر کاشان»، اندیشه های نوین تربیتی، ش 19.

36. R.E .Phillips et al , "Self-Directing Religious Coping: A Deistic God, Abandoning God, or no God at all? "Journal for the scientific Study of Religion,V 43, P: 409.

37. L.J. Francis  et al ," God images and self-worth among adolescents in Scotland",Journal of Mental health, religion & culture,V 4, P: 103.

38. C.W. Roberts," Imagining God: who is created in whose image?" Review of  Religious Research, V 30 , P: 375.

39. R.J. Richter ,"Correlation of Psychological Well-being and Christian spiritual Well- being at a small Christian liberal Arts collage in the urban" Midwest.journal  of psychology and theology, V28 , P: 322.

40. C.f. Spilka, B., Addison, J., Rosenson, M.," Parents, Self and god: A test of competing theories of individual – religion relationships",Review of  Religious Research.

41. C.f.  W.R. Clough,"To be loved and to love" Journal of psychology and theology, V 34, P: 23.

42. J.H. Olthuis,"With-ing: A psychotherapy of love" Institute for the Christian studies.www.EBSCO.ar.ir

43. C.f.  W.R. Clough, Op.cit.

44. C.f. D.  Kramer, M. Moor, Op.cit.

منابع

ایزوتسو، توشیهیکو، خدا و انسان در قرآن، ترجمة احمد آرام، تهران، بهمن ،1361.

پور رضائیان، مهدی، « نقش دین در رواندرمانی امروز جهان»، اصلاح و تربیت، ش 75 و 76 ، سال 1380، ص 28-26.

تقوی، محمدرضا، « بررسی روایی و اعتبار پرسش نامه سلامت عمومی»، روان شناسی، ش 20، سال 1380، ص 398 - 381.

خدارحیمی، سیامک، مفهوم سلامت روانشناختی، مشهد، جاودان خرد، 1374.

خدایاری فرد، محمد، « گزارش نهایی طرح پژوهش تهیه مقیاس اندازه گیری اعتقادات و نگرش مذهبی »، تهران، دانشگاه تهران، 1384.

خسروی،زهره و سلیمه فیض آبادی، «سبک دلبستگی و تصور از خدا در بین زنان متاهل خواهان طلاق و غیر خواهان طلاق شهر کاشان»،  اندیشه های نوین تربیتی، ش 19، سال 1388، ص 54- 37.

دادستان، پریرخ، تنیدگی یا استرس، تهران، رشد، 1377.

ذوالفقاری، اکرم السادات، بررسی روایی، اعتبار و نرم یابی پرسش نامه عزت نفس کوپراسمیت در دبیرستان های اصفهان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، 1377.

ساکی، بهزاد، بررسی رابطه بین ناهماهنگی مولفه های خود -پنداشت با اضطراب و افسردگی در دبیران شهرستان اهواز، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی، 1383.

شجاعیان، رضا و زمانی منفرد، افشین، «ارتباط سلامت روانی و عملکرد شغلی کارکنان فنی صنایع مهمات سازی»، اندیشه و رفتار، ش 2، سال1381، ص 39- 33.

علوی، زهرا، بررسی احساس گناه مرضی و تصور از خدا با افسردگی و امیدواری در بیماران سرطانی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا، 1385.

نجاتی، محمد عثمان، قرآن و روان شناسی، ترجمة عباس عرب، مشهد، آستان قدس رضوی، 1367.

یعقوبی، نورالله، بررسی همه گیری شناسی اختلالات روانی در مناطق شهری و روستای صومعه سرا، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم پزشکی ایران، 1374.

Clough, W.R. , "To be loved and to love",Journal of psychology and theology,  2006,34(1):23-31.

Francis, L.J., Gibson, H.M., Robbins, M," God images and self-worth among adolescents in Scotland", Journal of Mental health, religion & culture,2001,4(2):103-110.

Gorsuch,R.L.,Smith,C.S.,"Attribution of responsibility to god : An interaction of religious beliefs and outcomes", journal for the scientific study of religion,1983,22(4)340-352.

Greenway, A.P., Milne, L.C & Clarke, V. ," Personality variables, self-esteem and depression and an individual’s perception of God" Journal of Mental health, religion & culture,2003, 6(1):45-57.

Janssen, J., Dehart, J., Gerardts, M.," Images of God in adolescence",Journal for the Psychology of Religion,1994, 4(2): 105-121.

Koenig,H.,"aging and god : religion and mental health in later life " religion and mental health ,1994pp.177-88.

Kramer,D., Moore, M.," Happy is the man that fearth always" psychology VS. Religion.2005 .

Odonohue,W.,"the bolder model :the clinical psychologist as metaphysician –scientist –practioner" , american psychologist ,1989,44(12):146-68.

Olthuis, J.H., With-ing: A psychotherapy of love, Institute for the Christian studies,2006.

Phillips, R.E., Pargament, K.I., Lynn, O.K., crossley, C.D. ,"Self-Directing Religious Coping: A Deistic God, Abandoning God, or no God at all?", Journal for the scientific Study of Religion,2004, 43(3):409-418.

Richards ,P and Bergin . A. , Religious diversity and psychotherapy :conclusions,recommendations,and future directions ,(eds.)2000.

Richter R.J. ," Correlation of Psychological Well-being and Christian spiritual Well- being at a small Christian liberal Arts collage in the urban", Midwest.journal  of psychology and theology ,2000,28(2):322-330.

Roberts, C.W.," Imagining God: who is created in whose image?" Review of  Religious Research, 1989,30(4):375-385.

Schaap – Jonker, H., Eurelings – Bontekoe, E., Verhagen, P.J., Zock, H.," Images of God and personality pathology: an exploratory Study among psychiatric patient"  , Journal of Mental health, Religion & culture 2000, 5(1):55-71.

Spilka, B., Addison, J., Rosenson, M.," Parents, Self and god: A test of competing theories of individual – religion relationships",Review of  Religious Research,1975,16(3): 154-165.