پیش‌بینی میزان تحقق انسان کامل اسلامی بر اساس خودمهارگری و استحکام من
/ استادیار گروه روان‌شناسی، دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران. / s.a.hosseini@alzahra.ac.ir / دانشیار گروه روان‌شناسی، دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران. / a.f.bidjari@alzahra.ac.irArticle data in English (انگلیسی)
- Baumeister, R. F., Vohs, K. D. & Tice, D. M. (2007). The Strength Model of Self-Control. Association for Psychological Science, 16(6), 351-355.
- Baumeister, R. F., Wright, B. R. E. & Carreon, D. (2018). Self-control “in the wild”: Experience sampling study of trait and state self-regulation. Self and Identity, 1-36.
- Besharat, M. A., Ramesh, S. & Moghimi, E. (2018). Spiritual health mediates the relationship between ego-strength and adjustment to heart disease. Health Psychology Open, 1-8.
- Bouchard, G. & Thériault, V. J. (2003). Defense mechanisms and coping strategies in conjugal relationships: An integration. International Journal of Psychology, 38, 79–90.
- Bukchin-Peles, S. & Ronen, T. (2022). Linking Self-Control, Hope, Positivity Ratio, Anxiety and Handwashing Habits during the Coronavirus Outbreak. Int. J. Environ. Res. Public Health, 19, 1-13.
- Caspi, A., Houts, R. M., Belsky, D.W., Harrington, H. Hogan, S., Ramrakha, S. & et al. (2016). Childhood forecasting of a small segment of the population with large economic burden, Nat. Hum. Behav. 1 (1).
- Chhansiya, B. M. & Jogsan, Y.A. (2015). Ego Strength and Anxiety among Working and Non-working Women. The International Journal of Indian Psychology, 2, 16-23.
- Chui, W. H. & Chan, H. C. (2013). Self-control and the fear of death among adolescents in Hong Kong. Journal of Youth Studies, 16(1), 1-16. 10.1080/13676261.2012.697134.
- Clark, D., Kamhöfer, D., Dahmann, S. & Hörisch, H. S. (2021). The Predictive Power of Self-Control for Life Outcomes. Institute of Labor Economics, 1-58.
- Damirchi, E.S., Mohammadi, N.Z. & Amir, S.M.B. (2019). The role of thwarted belongingness, perceived burdensomeness, self-efficacy and ego strength in predicting suicidal ideation of nurses. Emergencies and Disasters Quarterly, 4, 85-92.
- De Ridder, D. T. D., Kroese, F. M. & Gillebaart, M. (2018). Whatever happened to self-control? A proposal for integrating notions from trait self-control studies into state self-control research. Motivation Science, 4, 39–49.
- Fradelos, E.C., Latsou, D., Mitsi, D., Tsaras, K., Lekka. D., Lavdaniti, M. & et al. (2018). Assessment of the relation between religiosity, mental health, and psychological resilience in breast cancer patients. Contemp Oncol, 22(3), 172-177.
- Friese, M. L., Schweizer, A., Arnoux, F. & Wänke, M. (2014). Personal Prayer Counteracts Self-Control Depletion. Consciousness and Cognition, 29, 90-95.
- Fujita, K. (2011). On conceptualizing self-control as more than the effortful inhibition of impulses. Personality and Social PsychologyRe vi ew, 15(4), 352-366.
- Galatzer, I. & Bonanno, G. (2013). Heterogeneous patterns of stress over the four years of college: associations with anxious attachment and ego-resiliency. Journal of Personality, 81, 476–488.
- Gillebaart, M. & Adriaanse, M. A. (2017). Self-control Predicts Exercise Behavior by Force of Habit, a Conceptual Replication of Adriaanse 2014. Frontiers in Psychology, 8(190), 1–6.
- Gokalp, Z. S. & KOÇ, H. (2022). Adaptation of Turkish Version of Two Different Self-Control Scales. Bartın University Journal of Faculty of Education, 11(2), 338-350.
- Harmon, M.H. (1980). The Barron Ego Strength Scale: A study of personality correlates among normal. Journal of Clinical Psychology, 36, 433-436.
- Hidayah, R. (2021). Students’ Self-Adjustment, Self-Control, and Morality. Journal of Social Studies Education Research, 12 (1), 174-193.
- Hofmann, W., Luhmann, M., Fisher, R.R., Vohs, K.D. & Baumeister, R.F. (2014). Yes, but are they happy? Effects of trait self-control on affective well-being and life satisfaction. J.Pers, 82 (4), 265–277.
- Hofmann, W., Meindl, P., Mooijman, M., Graham, J. (2018). Morality and Self-Control: How They Are Intertwined and Where They Differ. Association for psychological science, 286-291.
- Kelly, W. & Daughtry, D. (2018). Shorter Short Version of Barron's Ego Strength Scale. 1-6. https://www.researchgate.net/publication/325813206.
- Kelly, W. E. (2020). Nightmares and ego strength revisited: Ego strength predicts nightmares above neuroticism and general psychological distress. Dreaming, 30(1), 29–44.
- Killgore,W. D., Taylor, E. C., Cloonan, S. & Dailey, (2020). Psychological resilience during the COVID-19 lockdown. Psychiatry Research, 291, 1-2.
- Kim, K. H. & Park, S. Y. (2016). The Effects of Young Children Teachers' Ego-strength and Self-efficacy on Problem Solving. The Journal of the Korea Contents Association, 16, 638-648.
- Lazarus, R. S. & Folkman, S. (1984). Stress, appraisal, and coping. New Yourk: Springer.
- Li, X., Li, W., Liu, M., Xiao, W. & Zhou, H. (2022). How Does Shyness Affect Chinese College Students’ Tendency to Mobile Phone Addiction? Testing the Mediating Roles of Social Anxiety and Self-Control. Frontiers in Public Health, 10, 1-8.
- Lopez, C.R. & Snyder (2007). Handbook of Positive Psychology. Oxford University Press.
- Macapagal, P. M. (2019). self-esteem, intimacy and ego-strength of male college students with multiple sex partners in university belt-manila. British Journal of Education, Learning and Development Psychology, 2(1),. 31-67.
- Magen, E. & Gross, J. (2010). Getting our act together: Toward a general model of self-control. Self-control in society, mind and brain. Journal of Consumer Psychology, 335-353.
- McCullough ,M. E & Willoughby, B. (2009). Religion, Self-Regulation, and Self-Control: Associations, Explanations, and Implications. Psychological Bulletin, 135(1), 69-93.
- Mpaata, E., Koske, N. & Saina, E. (2022). Does self-control moderate financial literacy and savings behavior relationship? A case of micro and small enterprise owners. Current Psychology, 1-16.
- Omara, S. A. (2018). Brain for Business –A Brain for Life, Cham, Switzerland. The Neuroscience of Business.
- Piquero, A.R., Jennings, W. G., Farrington, D. P., Diamond, B. & Gonzalez, J. M. R. (2016). A meta-analysis update on the effectiveness of early self-control improvement programs to improve self-control and reduce delinquency. Journal of Experimental Criminology, 12(2), 249-264.
- Pirutinsky, S. (2014). Does Religiousness Increase Self-Control and Reduce Criminal Behavior? A longitudinal Analysis of Adolescent Offenders. Criminal Justice and Behavior, 41 (11), 1290-1307.
- Prout, T. A., Gottdiener, W. H., Camargo, A. & Murphy, S. (2018). The relationship between defense mechanisms and religious copingدusing a new two-factor solution for the Defense Style Questionnaire-40. Bulletin of the Menninger Clinic, 82(3), 224-252.
- Rachlin, H. (2000). The science of self-control. Harvard University Press.
- Ravenscroft, I. (2020). Terrorism, religion and self-control: An unexpected connection between conservative religious commitment and terrorist efficacy. Journal homepage, Terrorism and Political Violence, 1-17.
- Rodriguez, J. E., Holmes, H. L., Alquist, J. L., Uziel, L. & Stinnett, A. J. (2021). Self-controlled responses to COVID-19: Self-control and uncertainty predict responses to the COVID-19 pandemic. Current Psychology, p. 3-15.
- Rounding, Kevin, Albert Lee, Jill A. Jacobson, and Li-Jun Ji. (2012). Religion replenishes self-control. Psychological Science, 23, 635–642.
- Serrano, S., Atherton, O. E., Robins, R. W. & Damian, R. I. (2022). Whose self-control development suffers or benefits in the face of adversity? A longitudinal study of Mexican-origin youth followed from age 10 to 16. European Journal of Personality, 36(4), 653–664.
- Sheppard, V.B., Llanos, A.A., de Mendoza, A.H., Taylor, T.R. & Adams-Campbell, L.L. (2013). Correlates of depressive symptomatology in African American breast cancer patients. Journal of Cancer Survivorship, 7, 292-299.
- Singh, N. & Anand, A. (2015) Ego-strength and selfconcept among adolescents: A study on gender differences. The International Journal of Indian Psychology, 3, 46-54.
- Sumer, C. & Buttner, O. (2022) l’ll Do It – After One More Scroll: The Effects of Boredom Proneness, Self-Control, and Impulsivity on Online Procrastination. Frontiers in Psychology, 13, 1-11.
- Tian, A. D., Schroeder, J. Häubl, G., Risen, J. L., Norton, M. I., & Gino, F. (2018). Enacting rituals to improve self-control. Journal of Personality and Social Psychology, 114(6), 851–876.
- Unger, A., Bi, C., Xiao,Y,Ybarraet, O. (2016). The revising of the Tangney Self-Control Scale for Chinese students. PsyCh Journal, 5(2), 101–116.
- Vazsonyi, A.T., Mikuška, J., Kelley, E. L. (2017). It’s time: a meta-analysis on the self control-deviance link. J. Crim. Justice, 48, 48–63.
- Vohs, K. D. & Baumeister, R.F. (2017). Handbook of self-regulation: Research, theory, and applications (3rd ed.). Guilford Press.
- Watterson, Kaylyn, and R. Brian Giesler. (2012). Religiosity and self-control: When the going gets tough, the religious get self-regulated. Psychology of Religion and Spirituality, 4, 193–203.
- Willems, Y. E., Boesena , N., Li, j., Finkenauera, c. & Bartels, M. (2019). The heritability of self-control: A meta-analysis. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 324-334.
- Zautra, A. J., Hall, J. S. & Murray, K. E. (2010). Resilience: A new definition of health for people andcommunities. In Reich, J, W., Zautra. A. J. & Hall, J. S. Hnadbook of adult resilience. The Guilford Press. New York: London.
- Ziadni, M. F., Jasinski, M. J., Labouvie-Vief, G. & Lumley, M. A. (2016). Alexithymia, Defenses, and Ego Strength: CrossSectional and Longitudinal Relationships with Psychological Well-Being and Depression. J Happiness Stud, p. 1-15.
مقدمه
انسـان که پيچيده‌تريـن موجـود هسـتي است، همـواره موضـوع مورد مطالعة علـوم بشـري بـا گرايـش‌هـاي گوناگـون بوده است. دانشمندان با گسترش علوم با محوريت انسان به دنبال نشان دادن عظمت وجودي انسان هستند. از طرفي، دين اسلام به همة ابعاد وجودي انسان توجه کرده و انسان را در جايگاه حقيقي خود در نظر گرفته است (ملک و ديگران، 1398). انسان صرفاً در بُعد مادي خلاصه نمي‌شود و حيوان اقتصادي، حيوان اجتماعي، حيوان سياسي و حتي حيوان ناطق نيست. پس ديدگاه مادي‌گرايان دربارة انسان، بخش کوچکي از وجود اوست. بنابراين مکاتب فکري به دنبال شناخت انسان و رساندن او به بالاترين درجات کمال بوده‌اند. در دين اسلام نيز هدف از آفرينش انسان، رسيدن به کمال بيان شده است و شناخت انسان کامل پس از توحيد و خداشناسي، يکي از مهم‌ترين وظايف ديني است (بشيري و ديگران، 1399). تعبير «انسان کامل» امروزه در اروپا نيز رواج دارد، اما براي اولين بار اين تعبير براي انسان، در اسلام به‌کار رفته است (ر.ك. مطهري، 1400).
دو واژة انسان و کامل، تشکيل‌دهندة انسان کامل هستند. واژة انسان از ريشة انس گرفته شده که به‌معناي اُلفت گرفتن است و او را انسان ناميده‌اند؛ زيرا آفرينش او به شکلي است که قوام آن جز با انس گرفتن انسان‌ها با يکديگر حاصل نمي‌شود؛ يا از اين جهت که با هرچه که مألوف شود، انس مي‌گيرد؛ يا از ريشة نسيان گرفته شده و به‌اين‌جهت انسان ناميده شده که عهد الهي را از ياد برده است. کامل هم‌معنا با تام، به‌معناي تکميل شدن اجزا معرفي شده و به تعبير ديگر منتهي شدن چيزي، بهطوريکه به بيرون از خود نياز نداشته باشد را تام شدن آن و فعليت يافتن ظرفيت‌ها و محقق شدن هدف آفرينش آن را کامل شدن آن معنا کرده‌اند (بشيري، 1398، ص22).
از ديدگاه اسلام، انسان کامل کسي است که همة ابعاد وجود و کرامات انساني‌اش، به‌گونه‌اي هماهنگ و در حد کمال رشد کرده و نهايي‌ترين نقطة انساني و الهي را طي کرده است (بشيري و ديگران، ۱۳۹۹). پس انسان کامل اسلامي، مفهومي ذهني نيست؛ جلوه همين موجودي است که ما آن را بهعنوان انسان مي‌شناسيم و در درون احساس مي‌کنيم. اما چون دربارة کمال واقعي و نهايي انسان، ديدگاه‌هاي نظري متفاوتي وجود دارد، ارائة تعريفي که مورد قبول همه باشد، مشکل است. اين تفاوت‌ها مربوط به اصل موضوع نيست، مربوط به برداشت هر فرد از کمال حقيقي انسان است؛ چون انسان يعني همين موجودي که فعاليت مي‌کند، استراحت مي‌کند، با ديگران تعامل مي‌کند و همه او را با همين نام مي‌شناسند. منظور از کمال نيز فعليت يافتن توانايي‌ها و استعدادهاي اوست (بشيري، 1398، ص22).
پژوهش دربارة انسان کامل در روان‌شناسي نيز مورد توجه قرار گرفته و يکي از دغدغه‌هاي روان‌شناسان کشف و پرورش انسان‌هاي نخبه است (لوپز و اشنايدر، 2007)؛ بهعنوان مثال اريک فروم، انسان خودانگيخته، کارل راجرز، انسان با کنش کامل و مزلو انسان خود شکوفا را انسان کامل مي‌دانند (بشيري و ديگران، 1399). تحقق انسان کامل اسلامي نيازمند تلاش و ممارست و غلبه بر مشکلات و نيز نيازها و خواهش‌هاي نفساني است. بر اين اساس مي‌توان گفت برخي ويژگي‌هاي انساني مي‌تواند ياريگر فرد در رسيدن به کمال باشد يا آن را با مانع روبه‌رو سازد. تحقيقات نشان مي‌دهد که دين‌داري با خودمهارگري (self-control) بيشتر مرتبط است (راندينگ و همکاران، 2012؛ مک کالوخ و ويلوگباي، 2009؛ واترسون و گيزلر، 2012).
گرايش به نيکي‌ها، ميل به قرب و رضاي الهي و توانايي خودمهارگري در برابر گناهان به‌طور فطري در انسان قرار داده شده است. انسـان با داشتن تقـواي الهي و استفاده از عقل و پرهيز از آن چيزي که انسان را به سمت زشتي‌ها سوق مي‌دهد، خود را کنترل مي‌کند و در مسير رضاي الهي پيش مي‌رود (ملک و ديگران، 1398). ازآنجايي‌که تحقق کمال نيازمند غلبه بر نفس و خواهش‌هاي نفساني است، به نظر مي‌رسد خودمهارگري در آن نقش مؤثري داشته باشد.
در دين اسلام به موضوع خودمهارگري در بخش‌هاي مختلف فردي و اجتماعي به‌گونه‌اي کامل‌تر پرداخته شده است و مي‌توان آن را با مفاهيمي همچون صبر، تقوا، خوف، رجا، محاسبة نفس و... بررسي کرد. خودمهارگري اسلامي، توانايي شخص براي مهار و تنظيم پيوسته و آگاهانة اميال نفس در حوزههاي هيجانات، افکار و رفتار براي دست يافتن به کمال الهي از راه شناخت و نظارت بر خود، شناخت هدف اصلي و نهايي و ايمان به آن و سپس عمل بر پاية انگيزشهاي الهي است (رفيعي‌هنر، ۱۳۹۵، ص290). مکاتب تربيتي ـ فلسفي و روان‌شناسي نيز خودمهارگري در برابر تمايلات زودگذر براي رسيدن به لذت‌ها و اهداف عالي‌تر را از عوامل بسيار مهم موفقيت مادي و معنوي مي‌دانند (رام و ديگران، 1396). براي خودمهارگري در روان‌شناسي نيز تعاريف مختلفي ارائه شده است. خودمهارگري مفهوم ويژه‌اي است که به انسان کمک مي‌کند تا بتواند زندگي خود را هدايت کند و با علاقه نشان دادن به يک پاداش بزرگ‌تر در آينده، ارضا را به تعويق بيندازد (آمارا، 2018؛ ريونسکرافت، 2020).
خودمهارگري انسان‌ها را قادر مي‌سازد تا به اهداف خود عمل کنند، و بر مشکلات مربوط به افکار، احساسات و رفتارها غلبه کنند. به افراد اين امکان را مي‌دهد که آگاهانه تصميم بگيرند و مسئوليت رفتار خود را بر عهده بگيرند (بوکچين پلس و رونن، 2022). خودمهارگري توانايي تغيير تکانه‌ها و رفتارهاي ناخواسته براي تطابق دادن آنها با استانداردهاي دروني و بيروني (سرانو و ديگران، 2022؛ ويلمز و ديگران، 2019)، پايداري در برابر وسوسه (امپاتا و ديگران، 2022؛ ماگن و گروس، 2010)، توانايي ناديده گرفتن يا تغيير پاسخ‌هاي دروني، و همچنين قطع تمايلات رفتاري نامطلوب (مانند تکانه‌ها) و خودداري از عمل کردن بر اساس آنها (تانجني و همکاران، 2004، به نقل از: هافمن و همکاران، 2018؛ لي و همکاران، 2022) است. خودمهارگري به‌طور گسترده بهعنوان احتمال اولويت دادن به اهداف بلندمدت، زماني که با اهداف يا خواسته‌هاي فوري در تضاد هستند، تعريف مي‌شود (دريدر و همکاران، 2018؛ رودريگز و همکاران، 2021، سومر و بوتنر، 2022؛ فوجيتا، 2011). به‌طورکلي، خودمهارگري ويژگي متمايزکنندة انسان از ساير گونه‌هاي حيواني است و توانايي مهار ارادي بر روي ابعاد زندگي فردي و اجتماعي را به انسان مي‌دهد (رفيعي‌هنر و همکاران، 1393).
همچنين ظرفيتي پوياست که با تمرين‌هاي آگاهانه در طول زمان، قابل تغيير است (پيروتينسکي، 2014؛ پيکرو و همکاران، 2016). اين نيروي دروني منجر به بازداري و عدم پذيرش رفتارهايي است که از باورهاي اخلاقي، مذهبي، معيارهاي والديني و اجتماعي مغاير باشند (گيلبرت و آدريانز، 2017). بنابراين هدف از خودمهارگري ايجاد حالتي در فرد است که او را به انجام وظايفش متمايل مي‌کند، بي‌آنکه نيرويي بيروني کنترلش کند (نوابي‌فر و همکاران، 1400). اين توانايي براي زندگي امري لازم است و به‌گفتة برخي تنها کليد سعادت و خوشبختي انسان است (راخلين، 2000؛ ريونسکرافت، 2020). امـروزه تقريباً مشـکلات شخصي و اجتماعي افراد مستلزم نوعي شکست در خودمهارگري اسـت (رفيعي‌هنر و ديگران، 1393). خودمهارگري بالا براي موفقيت در بسياري از جنبه‌هاي زندگي ضروري است (گوکالپ و کوک، 2022) و به افراد کمک مي‌کند تا بر انگيزه‌هاي فوري خود غلبه کنند، در برابر وسوسه مقاومت کنند و در نتيجه به اهداف بلندمدت خود دست يابند (کلارک و همکاران، 2021). افراد با خودمهارگري بالا در طيف وسيعي از نتايج زندگي؛ ازجمله موفقيت در مدرسه و کار، روابط بين‌فردي، سلامت رواني و جسمي بهتر عمل ميکنند (باميستر و همکاران، 2018).
اين افراد در مقايسه با افرادي که خودمهارگري پاييني دارند، سوءمصرف مواد کمتر و ورزش کردن بيشتر (وهس و باميستر، 2017)، تمايل بيشتر به کمک به ديگران، پايبندي بيشتر به هنجارها و تصميم‌گيري‌هاي اجتماعي (تيان و ديگران، 2018؛ وهس و باميستر، 2017) و در نوجواني و بزرگسالي زندگي شادتر و سالم‌تر دارند (هافمن و همکاران، 2014). از سوي ديگر، خودمهارگري پايين با عدم موفقيت در مدرسه، روابط و بازار کار همراه است (کاسپي و همکاران، 2016؛ وازسوني و همکاران، 2017). افرادي که خودمهارگري پاييني دارند از رشد باز مي‌مانند و بالاترين آرزو براي اين افراد رسيدن به منافع شخصي است. در نتيجه خودمهارگري راه تعالي را براي فرد هموار مي‌کند. پس مانع اصلي رشد و کمال انسان، ضعف در خودمهارگري است (سيدحسيني و ديگران، 1399). مذهب از آن جهت که قواعد روشني به افراد ارائه مي‌دهد، خودمهارگري را هموار مي‌کند. باورها و اعمال مذهبي مي‌توانند باعث رشد و ارتقاي خودمهارگري در افراد شوند و با ايجاد آرامش و اميد، حتي در مواقعي که انجام اين رفتارها آسان نيست، به حفظ اين رفتارها در افراد کمک کنند (باميستر و همکاران، 2007؛ فرايز و همکاران، 2014).
هيدايا (2021) در پژوهشي به اين نتيجه رسيد که خودمهارگري نقش مؤثري در اخلاق و رفتار اخلاقي دارد. بشيري و ديگران (1399) نيز بر اين باورند که خودمهارگري نقش مؤثري در تحقق انسان کامل اسلامي دارد و آن را مؤلفه‌اي کليدي در اين زمينه مي‌دانند. بنابراين به نظر مي‌رسد در روان‌شناسي اسلامي، يکي از مهم‌ترين مؤلفه‌هاي مؤثر در تحقق انسان کامل اسلامي، خودمهارگري اسلامي است که هدف آن خويشتن‌داري براي قرب الهي و با نيت الهي است.
منشأ خودمهارگري اسلامي بعد روحاني انسان و حيطة اثرگذاري آن هم بر بعد جسماني و هم بعد روحاني است. همچنين حوزة کنش‌وري آن از طريق وحي الهي تعيين مي‌شود. از طرفي در روان‌شناسي متعارف نيز به خودمهارگري پرداخته شده؛ اما صرفاً خويشتن‌داري براي دستيابي به کاميابي و موفقيت بيشتر بدون در نظر گرفتن نيت الهي و قرب الهي است. در روان‌شناسي متعارف منشأ خودمهارگري بعد جسماني و حيطة اثرگذاري آن نيز بر بعد جسماني انسان است. هدف از خودمهارگري در روان‌شناسي متعارف لذت‌هاي طولاني مدت دنيوي است. همچنين حوزة کنش‌وري آن از طريق تجربه و هنجارهاي انسان ساخته جامعه تعيين مي‌شود (رفيعي‌هنر، 1395، ص283). اين مفهوم تحت عنوان استحکام من مطرح شده است، در نتيجه يکي ديگر از عوامل مرتبط در زمينة تحقق انسان کامل اسلامي، استحکام من است. استحکام من ريشه در نظريات فرويد دارد و يک عامل شخصيتي مهم در تقسيم‌بندي سه‌گانة فرويد در روان انسان است (گلتزر و بنانو، 2013).
اين مفهوم توانايي من در مواجهه با تعارض‌هاي بن و فرامن و شرايط محيط و همچنين مديريت اين شرايط است و فرد را براي حفظ ثبات و پايداري هيجاني در شرايط استرس‌زا ياري مي‌کند (سينگ و آناند، 2015؛ کيم و پارک، 2016؛ فهميده و ديگران، 1397؛ ماکاپاگال، 2019). استحکام من، نشان‌دهندة نگرش نسبت به مشکلات، واکنش غالب نسبت به نااميدي و توانايي سازگاري با عواطف مختلف فرد است (کلي، 2020). استحکام من، مجموعه‌اي از توانمندي‌هاي دروني فرد است که در تعامل با محيط اجتماعي و ديگران آن را نشان مي‌دهد. درواقع اين مفهوم عملکرد رواني فرد در تعامل با خود و محيط است (گلتزر و بنانو، 2013).
داشتن يک «من» قدرتمند و با اقتدار در شخصيت فرد، لازمة سلامت و کمال انسان است (بشارت و ديگران، 2018). مني که توانايي مديريت مطالبات، نيازها و مشکلات فردي و اجتماعي را داشته باشد (بشارت و ديگران، 1400). بنابراين اين سازة مرکزي شخصيت عنصر مهمي در رشد شخصيت، براي برقراري روابط صميمانه (منصوري و ديگران، 1398)، افزايش شاخص‌هاي سلامت روان (افزايش آسايش روان‌شناختي و کاهش درماندگي روان‌شناختي)، افزايش سازگاري (بشارت و ديگران، 1400ب)، تحمل ناکامي‌ها، احساس هويت خود (بشارت و همکاران، 1396)، افزايش توانايي انطباق و رابطة سالم با خود و ديگران است (بشارت و ديگران، 1400الف). همچنين از مشخصههاي من توانمند، مهار عمدي تکانه‌ها، خودنگهداري از ارضاي سريع اميال و انجام رفتارهاي معطوف به هدف است (کاهانسيا و جوگسان، 2015).
بنابراين معيارهاي استحکام من منعکس‌کنندة سازگاري خوب و سلامت روان کلي است؛ بهعنوان مثال استحکام من بالاتر با نمرات پايين‌تر در افسردگي (شپرد و ديگران، 2013؛ کلي و دتري، 2018) و افکار خودکشي (داميرچي و ديگران، 2019)، عزت نفس بيشتر، اضطراب مرگ کمتر، نمرات بالاتر برون‌گرايي و وظيفه‌شناسي، نمرات پايين‌تر روان‌رنجورخويي (کلي و دتري، 2018)، تحمل بيشتر خود و ديگران، تدبير، ارزش ادراک‌شده و برابري با ديگران (هارمون، 1980)، جهت‌گيري رشد شخصي، هدف در زندگي، پذيرش خود (زيادني و ديگران، 2016)، احساس ارتباط اجتماعي (داميرچي و ديگران، 2019)، و توانايي درک‌شده براي کنار آمدن با موقعيت‌هاي استرس‌زاي زندگي همراه است. اين افراد تمايل کمتر به گزارش عاطفة منفي و اختلالات روان‌رنجور و روان‌پريشي کمتري دارند (کلي، 2020).
از طرفي شکل‌گيري مشکلات روان نيز با ضعف من ارتباط دارد (بشارت و ديگران، 1395). افرادي که استحکام من پايين‌تري دارند، انگيزة لازم براي غلبه بر موانع را ندارند و اين از الگوي تفکر آنها ناشي مي‌شود که باعث شکل‌گيري باور ناکارآمدي در آنان مي‌شود. همچنين اين افراد رويکرد اجتنابي دارند و به هنگام انتقاد احساس تحقير ميکنند (بشارت و ديگران، 1396). همچنين استفاده از سازوكارهاي دفاعي رشدنايافته و ضعف در مديريت هيجان‌ها و نشانه‌هاي اضطرابي با ضعف من ارتباط دارد (بشارت و ديگران، 1395).
بنابراين با افزايش استحکام من، فرد مهارت‌ها و توانايي‌هاي طبيعي‌اش را براي نپذيرفتن نيروهاي ناراحت‌کننده استفاده مي‌کند. وقتي اين کار به‌درستي انجام شود، قدرت تحمل بالا مي‌رود. همچنين هنگامي که افراد در سازش با تعارضات موفق مي‌شوند، من آنها مستحکم‌تر و قوي‌تر مي‌شود (زند کريمخاني و شمس اسفندآباد، 1397، به نقل از: هارتمن، 1985). بنابراين در اين افراد تحمل احساسات ناخوشايند، خودهدايتي و تماس با واقعيت بيشتر است (کلي و دتري، 2018). استحکام من با افزايش تاب‌آوري من، تقويت مهار من و استفاده از سازوکارهاي دفاعي رشديافته و راهبردهاي مقابله‌اي سودمند، رسيدن به سلامت روان و کمال را در انسان تقويت مي‌کند (بشارت و ديگران، 1400ب).
نکتة حائز اهميت اين است که تمايز ميان خودمهارگري اسلامي و خودکنترلي در روان‌شناسي معاصر، در هدف فرد در اين مهار است. در خودمهارگري اسلامي هدف خداخواهي است، اما در خودکنترلي در روان‌شناسي معاصر، هدف رسيدن به خواسته‌هاي عميق‌تر دنيوي است؛ پس اين دو مفهوم کاملاً با يکديگر متفاوت‌اند و در جهت تکميل پژوهش که هم شامل متغيري بسيار مهم در روان‌شناسي اسلامي و هم متغيري بسيار مهم در روان‌شناسي متعارف شود، هر دو متغير اضافه شده‌اند.
در زمينة ارتباط استحکام من و تحقق انسان کامل اسلامي نتايج پژوهش بشارت و ديگران (1398 و 1400الف) نشان داد که بين کمال‌گرايي معنوي/ مذهبي و استحکام من رابطة مثبت معنادار وجود دارد و استحکام من نقش مؤثري در کمال‌گرايي معنوي/ مذهبي دارد. منظور از کمال‌گرايي مذهبي تمايل و تلاش براي تحقق معيارهاي متعالي معنوي و مذهبي است. به‌طورکلي تا جايي که محقق بررسي کرده است، پژوهشي به بررسي تأثير خودمهارگري و استحکام من در انسان کامل اسلامي نپرداخته است. ازآنجايي‌که نقش خودمهارگري و استحکام من در انسان کامل اسلامي بسيار مهم است، در اين پژوهش به دنبال پاسخ اين پرسش هستيم که خودمهارگري و استحکام من تا چه حد مي‌توانند تحقق انسان کامل اسلامي را پيش‌بيني کنند؟
روش پژوهش
پژوهش حاضر توصيفي از نوع همبستگي است و از روش آماري مدل‌سازي معادلات ساختاري استفاده شده است. در اين پژوهش متغيرهاي خودمهارگري و استحکام من، بهعنوان متغيرهاي پيش‌بين (مکنون برون‌زا) و متغير انسان کامل اسلامي، بهعنوان متغير ملاک (مکنون درون‌زا) در نظر گرفته شده است. جامعة آماري پژوهش کلية زنان و مردان که در سال 1401 در بازة سني 18ـ60 سال بودند. کلاين (2015) براي حجم نمونه در مدل‌سازي معادلات ساختاري، 200 نفر را مقبول، 300 نفر را مناسب و 500 نفر را خيلي خوب مي‌داند. از طرفي با شيوع ويروس کرونا و لزوم رعايت قرنطينه و پروتکل‌هاي بهداشتي، امکان دسترسي حضوري به افراد وجود نداشت. بنابراين در اين پژوهش پرسشنامة الکترونيکي با گوگل فرم طراحي شد و به روش نمونه‌گيري در دسترس از طريق فضاي مجازي و به اشتراک گذاشتن لينک پرسشنامه توزيع شد و 300 نفر بهعنوان نمونه انتخاب شدند.
۱. پرسشنامة انسان کامل اسلامي (PIH)
پرسشنامة انسان کامل بر اساس قرآن کريم و روايات اهل‌بيت و با تأکيد بر الگوي انسان کامل (بشيري، ۱۳۹۸) پيامبر اکرم معرفي شده است، به‌منظور سنجش نزديکي افراد با ويژگي‌هاي چنين الگويي طراحي شده است. به اين جهت ابتدا آيات و روايات مرتبط با ويژگي‌هاي پيامبر اکرم بهعنوان انسان کامل مورد مطالعه، دسته‌بندي و مفهوم‌سازي قرار گرفت. نمره‌گذاري اين پرسشنامه به‌صورت ليکرت چهار درجه‌اي با گزينه‌هاي کاملاً موافقم= ۴، موافقم= ۳، مخالفم= ۲ و کاملاً مخالفم= ۱ طراحي شده است. در اين پرسشنامه به سؤالات ۱۵، ۱۸، ۲۳، ۲۴، ۲۵، ۳۰، ۳۲، ۳۷، ۳۸، ۴۰، ۴۶، ۵۲، ۵۵، ۵۶، ۵۷، ۵۸، ۶۱، ۶۲، ۶۴ نمرة معکوس تعلق مي‌گيرد. ميانگين نمرات به‌دست‌آمده در اجرايي نهايي پرسشنامة انسان کامل ۲۲/۲۰۰ با انحراف استاندارد ۰۵/۱۵ مي‌باشد. در اين پرسشنامه حداقل نمره (۱۴۲) نشان‌دهندة دوري از انسان کامل اسلامي بودن و حداکثر نمره (۲۳۳) نشان‌دهندة نزديکي به انسان کامل اسلامي است (بشيري و ديگران، ۱۳۹۹).
براي بررسي روايي وابسته به محتوا در دو مرحلة مجزا از ديدگاه کارشناسان علوم اسلامي (دروس خارج حوزة علميه) و روان‌شناسي (تحصيل در دورة دکترا) استفاده شد. بنابراين از ۱۲ نفر از کارشناسان حوزوي که تحصيلات عالية روان‌شناسي داشتند، خواسته شد تا نظر خود را در زمينة مطابقت هر مؤلفه و خرده‌مؤلفه و مستندات ديني را در يک مقياس چهار درجه‌اي اعلام نمايند. همچنين در مرحلة دوم از ۱۳ کارشناس با مشخصات فوق خواسته شد، ميزان ضرورت هر گويه را با توجه به مستندات مشخص کنند و بنابراين شاخص نسبت روايي محتوايي (CVR) و شاخص روايي محتوايي (CVI) بررسي شد. براي بررسي روايي ملاکي به صورت هم‌زمان از پرسشنامة انسان کامل (صالحي و ديگران، ۱۳۹۲) استفاده شده است. نتايج به‌دست‌آمده از وجود همبستگي مثبت ميان اين دو پرسشنامه ۵/. r=حکايت دارد. جهت سنجش اعتبار پرسشنامه محقق با اجراي فرم اولية پرسشنامة ۷۲ سؤالي در نمونة ۴۰ نفري از طلاب و دانشجويان، به بررسي آزمايشي پرسشنامه پرداخت و بعد از تحليل و بررسي آماري، ۴ سؤال به‌خاطر عدم همبستگي با سؤالات ديگر حذف گرديد و در نتيجه فرم جديد ۶۸ سؤالي پرسشنامة انسان کامل براي اجراي نهايي تدوين شد. مقايسة اجراي مقدماتي و اجراي نهايي همبستگي بالاي آنها و در نتيجه پايايي قوي آزمون را نشان مي‌دهد (۶۶/.r=). در نهايت در اجراي نهايي 6 عامل مشخص شد (بشيري و ديگران، ۱۳۹۹). ضريب آلفاي کرونباخ در مرحلة آزمايشي برابر با ۶۳۵/. و در مرحلة نهايي ۶۵۸/. بود، که بيانگر همساني دروني مناسب پرسشنامه مي‌باشد. ضريب دو نيمه‌سازي نيز نشانگر اعتبار قوي اين پرسشنامه است، که در مرحلة آزمايشي ۶۱۵/. و در مرحلة اجراي نهايي برابر با ۲۱۰/. بود (بشيري و ديگران، ۱۳۹۹).
۲. پرسشنامة خودمهارگري اسلامي (ISC)
اين پرسشنامه با استفاده از آيات قرآن کريم و روايات اسلامي براي تبيين مؤلفه‌هاي سازة خودمهارگري انساني توسط رفيعي‌هنر (۱۳۹۰) به‌منظور اندازه‌گيري خودمهارگري افراد بزرگسال ساخته شده است. از دو شيوة توصيفي و پيمايشي براي ساخت اين پرسشنامه استفاده شده است. شيوة نمره‌گذاري اين مقياس به صورت ليکرت چهار درجه‌اي با گزينه‌هاي کاملاً موافقم=۴، موافقم=۳، مخالفم=۲، و کاملاً مخالفم=۱ طراحي شده است. به سؤالات ۲، ۳، ۴، ۵، ۶، ۷، ۸، ۹، ۱۰، ۱۱، ۱۲، ۱۴، ۱۵، ۱۸، ۲۰، ۲۲، ۲۳، ۲۴، ۲۸، ۳۰، ۳۶، ۴۱، ۴۵، ۵۳، ۵۶ و ۶۱ نمرة معکوس تعلق مي‌گيرد. در اين مقياس حداقل نمره (۶۴) نشانگر خودمهارگري پايين و حداکثر نمره (۲۵۶) نشان‌دهندة خودمهارگري بالا مي‌باشد (سيدحسيني و ديگران، 1399).
آموزه‌هاي اسلام در روش توصيفي جمع‌آوري و تحليل شده و ارزيابي و اعتبار مقياس در روش پيمايشي در نمونة ۳۳۵ نفري بررسي شده است. ضريب همبسـتگي نظـرات کارشناسـان در بررسـي روايـي محتـوايي بـالاتر از ٠/٩۶ و ضريب تطابق کندال ۲۵۷/. که در سطح ۰۱/. معنادار بـوده اسـت. روايـي ملاکـي بـا محاسـبة ضريب همبستگي مقياس حاضر و دو مقياس هم‌ارز (مقيـاس خودمهـارگري (تـانجني، ۲۰۰۴) و خرده‌مقياس اعتدال از پرسشنامة توانمندي خود (پترسون، ۲۰۰۴))، به ترتيـب ۵۷۸/. و ۳۰۴/. و در سطح ۰۱/. معنادار است. نتيجة بررسي روايي سازه به شيوة تحليل عاملي با ارزش ويژه بيش از ۲/. و استخراج پنج عامل با بار عاملي بالاتر از ۳/. بود، که در مجموع ۳۱۵/۳۴ درصد واريـانس کل مقياس را برآورد مي‌کند. همبستگي بين عوامل و کل مقياس در سطح ۱/. معنادار است. عوامل اين پرسشنامه عبارت‌اند از: انگيزش خودمهارگري، خودنظارتگري، مهار رفتاري، خودمهارگري هيجاني ـ رفتاري، خودمهارگري جنسي و هدف‌پذيري. در بررسي اعتبار مقياس، ضريب آلفاي کرونباخ در دو مرحلة آزمايشي و نهايي به ترتيب ۹۴۲/. و ۰۹/. و ضرايب آلفاي عوامل پنج‌گانـه، همگـي بـالاتر از ۶۶۶/. بوده اسـت و همبستگي بين دو نيمه مقياس برابر با ۷۵۳/. مي‌باشد. ضريب همبستگي آزمون باز آزمون برابر ۶۹۲/. بوده است و در سطح ۰۰۰۱/. معنادار مي‌باشد (سيدحسيني و ديگران، ۱۳۹۹).
۳. پرسشنامة استحکام من (ESS)
پرسشنامة استحکام من (بشارت، 1386) يک ابزار ۲۵ گويه‌اي است، که با اقتباس از ابزارهاي سنجش مهار من، تاب‌آوري من، سازوكارهاي دفاعي و راهبردهاي مقابله‌اي براي اندازه‌گيري ميزان توانمندي من در مهار و مديريت موقعيت‌ها و شرايط دشوار زندگي ساخته و هنجاريابي شده است. اين مقياس واکنش‌هاي فرد به موقعيت‌هاي دشوار زندگي را در اندازه‌هاي پنج درجه‌اي از ۱ (خيلي کم) تا ۵ (خيلي زياد) برحسب پنج زيرمقياس مهار من، تاب‌آوري من، سازوكارهاي دفاعي رشديافته، راهبردهاي مقابلة مسئله‌محور و راهبردهاي مقابلة هيجان‌محور مثبت مي‌سنجد. حداقل و حداکثر نمرة آزمودني در هريک از زيرمقياس‌هاي استحکام من به ترتيب ۵ و ۲۵ است. از مجموع نمرة پنج زيرمقياس آزمون، نمرة كل فرد براي استحکام من از ۲۵ تا ۱۲۵ محاسبه مي‌شود (بشارت و ديگران ، 1400الف).
ويژگي‌هاي روان‌سنجي مقياس استحکام من در چندين پژوهش که در خلال سال‌هاي ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۳ در نمونه‌هاي بيمار ۳۷۳=n و بهنجار ۱۳۵۷=n انجام شده‌اند، مورد بررسي و تأييد قرار گرفته‌اند. در اين پژوهش‌ها ضرايب آلفاي کرونباخ براي پرسش‌هاي هريک از زيرمقياس‌هاي استحکام من براي مهار من از ۷۳/. تا ۷۹/.، براي تاب‌آوري من از ۸۰/. تا ۸۶/.، براي سازوكارهاي دفاعي رشديافته از ۷۰/. تا ۸۳/.، براي راهبردهاي مقابلة مسئله‌محور از۸۱/. تا ۹۰/. براي راهبردهاي مقابلة هيجان‌محور مثبت از ۱۶۹/. تا ۸۵/. و براي نمرة کل مقياس استحکام من از ۸۹/. تا ۹۳/. به‌دست آمد. اين ضرايب همساني دروني مقياس استحکام من را تأييد ميکنند. پايايي باز‌آزمايي مقياس استحکام من براي نمونه‌هاي بيمار ۱۲۲=n و بهنجار ۲۷۴=n در دو نوبت با فاصله‌هاي ۲ تا ۶ هفته براي مهار من از ۶۵/. تا ۷۳/.، براي تاب‌آوري من از ۷۰/. تا ۸۴/.، براي سازوكارهاي دفاعي رشديافته از ۷۳/. تا ۸۵/.، براي راهبردهاي مقابلة مسئله‌محور از ۷۱/. تا ۷۸/.، براي راهبردهاي مقابلة هيجان‌محور مثبت از ۶۷/. تا ۸۱/. و براي نمرة کل مقياس استحکام من از ۸۳/. تا ۸۸/. به‌دست آمد. اين ضرايب که همه در سطح۰۰۱/۰>p معنادار هستند، پايايي باز آزمايي مقياس استحکام من را تأييد ميکنند (بشارت و ديگران ، 1400ب).
روايي همگرا و تشخيصي (افتراقي) مقياس استحکام من از طريق اجراي هم‌زمان مقياس سلامت رواني (28-MHL بشارت، ۱۳۸۸)، مقياس دشواري تنظيم هيجان (DERS گرتز و رومر، ۲۰۰۴) و فهرست عواطف مثبت و منفي (PANAS واتسون، کلارک و تلگن، ۱۹۸۸) در مورد نمونه‌هاي مختلف از دو گروه بيمار و بهنجار محاسبه شد و نتايج نشان داد که اين متغير با روان‌درستي روان‌شناختي داراي همبستگي ۳۷/. و با درماندگي روان‌شناختي داراي همبستگي ۳۷/.- است. به همين صورت اين متغير با عواطف مثبت داراي همبستگي۳۷/. و با عواطف منفي داراي همبستگي۳۵/. – است، که اينها تأييد‌کنندة روايي واگرا و همگرا اين مقياس مي‌باشند. اين ضرايب در سطح۰۰۱/۰>p معنادار بودند. نتايج تحليل عاملي اکتشافي و تأييدي نيز با تعيين پنج عامل (مهار من، تاب‌آوري من، سازوكارهاي دفاعي رشديافته، راهبردهاي مقابلة مسئله‌محور و راهبردهاي مقابلة هيجان‌محور مثبت)، روايي سازة مقياس استحکام من را مورد تأييد قرار داد. ميزان آلفاي کرونباخ ۷۹/. محاسبه شد (بشارت و ديگران، 1400الف).
براي تجزيه و تحليل داده‌ها تمامي آزمون‌هاي آماري و شاخص‌هاي توصيفي توسط نرم‌افزار SPSS نسخة ۲۱ و مدل‌سازي معادلات ساختاري توسط نرم‌افزار AMOS نسخة ۲۱ اجرا و گزارش گرديد. در اين مطالعه سطح معني‌داري آزمون‌هاي آماري به ميزان ۰۵/۰ در نظر گرفته شد.
يافته‌هاي پژوهش
در مطالعة حاضر ۳۰۰ نفر شرکت نموده‌اند که شامل 7/88٪ زن و 3/11٪ مرد مي‌باشند. ميانگين سني شرکت‌کنندگان در اين مطالعه 8/28 با انحراف معيار 8/9 سال در دامنة سني 18-60 سال مي‌باشند. وضعيت تأهل در 1/46٪ مجرد و 5/51٪ متأهل و سطح تحصيلات نيز 7/24٪ ديپلم و زيرديپلم، 7/4٪ فوق ديپلم، 4/53٪ کارشناسي و 2/17٪ کارشناسي ارشد و بالاتر بودند.
براي پاسخ به فرضيه در اين تحقيق از مدل‌سازي معادلات ساختاري استفاده شد. در ابتدا فرضيه توسط گراف مدل ساختاري بررسي و توسط شاخص‌هاي برازش مدل ارزيابي و تأييد شد. سپس هريک از مسيرها گزارش و معني‌داري هريک گزارش گرديد. فرضية خودمهارگري (SCT) و استحکام من (ESS) قادر به پيش‌بيني ميزان تحقق انسان کامل اسلامي (PH) هستند. براي ارزيابي اين فرضيه، هم‌زمان اثر متغير خودمهارگري و استحکام من بر روي متغير انسان کامل اسلامي با تعيين اثر هريک از مؤلفه‌هاي آنها تعيين گرديد.
شکل ۱. مدل (ضرايب استانداردشده) از اثر خودمهارگري و استحکام من در پيش‌بيني تحقق انسان کامل اسلامي
جدول ۱. خلاصه نتايج برازش مدل (اثر خودمهارگري و استحکام من بر انسان کامل اسلامي)
شاخص Chi-Sq. 139/289
درجة آزادي df 100
معني‌داري P-Value 032/0
شاخص کاي ـ دو به درجة آزادي
Chi-Sq./df 891/2
شاخص CFI 950/0
شاخص GFI 979/0
شاخص NFI 965/0
شاخص SRMR 038/0
شاخص RMSEA 061/0
شاخص‌هاي برازش مدل نشان مي‌دهند که مدل معني‌دار و همچنين شاخص RMSEA و SRMR کمتر از ۰۸/0 و شاخص‌هاي CFI، GFI، NFI نيز بيش از ۹/0 و در نهايت شاخص کاي ـ دو به درجة آزادي نيز مقدار کمتر از ۳ به‌دست آمده است. بنابراين مدل ساختاري در نمودار ۳ مورد تأييد قرار مي‌گيرد و مي‌توان ضرايب مدل را تعيين و بررسي کرد.
جدول ۲. خلاصه اطلاعات ضرايب مدل و همبستگي بين متغيرها (اثر خودمهارگري و استحکام من بر انسان کامل اسلامي)
ضرايب استانداردشده
Std. Regression Weight ضرايب
Regression Weight انحراف استاندارد
S.E آماره Z
Z-Value معني‌داري
P-Value
استحکام من
ESS مهار من ESS_1 87/0 00/1
تاب‌آوري من ESS_2 88/0 90/0 06/0 51/14 001/0
سازوكارهاي دفاعي رشديافته ESS_3 78/0 64/0 06/0 98/10 001/0
راهبردهاي مقابلة مسئله‌محور ESS_4 75/0 74/0 05/0 91/14 001/0
راهبردهاي مقابلة هيجان‌محور مثبت ESS_5 87/0 04/1 06/0 26/18 001/0
انسان کامل اسلامي PH اتکا به خداوند PH_1 92/0 00/1
قناعت‌ورزي PH_2 47/0 22/0 07/0 04/3 002/0
خداباوري PH_3 81/0 42/0 03/0 24/15 001/0
خودمهارگري PH_4 55/0 23/0 08/0 76/2 006/0
جامعه‌گرايي PH_5 79/0 49/0 03/0 61/14 001/0
شجاعت PH_6 76/0 29/0 02/0 50/14 001/0
خودمهارگري
SCT انگيزش خودمهارگري SCT_1 92/0 00/1
خودنظارتگري و مهاررفتاري SCT_2 76/0 27/0 03/0 54/8 001/0
خودمهارگري هيجاني ـ رفتاري SCT_3 47/0 17/0 06/0 71/2 007/0
خودمهارگري جنسي SCT_4 69/0 27/0 04/0 15/7 001/0
SCT_5 هدف‌پذيري 79/0 24/0 03/0 52/8 001/0
ضرايب استانداردشده
Std. Regression Weight ضرايب
Regression Weight انحراف استاندارد
S.E آماره Z
Z-Value معني داري
P-Value
انسان کامل اسلامي PH خودمهارگري SCT 82/0 51/0 05/0 30/11 001/0
استحکام من ESS 14/0 32/0 14/0 33/2 02/0
همبستگي
Correlation کواريانس
Covariance انحراف استاندارد
S.E آماره Z
Z-Value معني‌داري
P-Value
استحکام من ESS ↔ خودمهارگري SCT 69/0 55/17 38/2 37/7 001/0
هدف‌پذيري SCT_5 ↔ خداباوري PH_3 37/0 20/1 27/0 46/4 001/0
نتايج جدول (2) نشان مي‌دهد که تمامي مؤلفه‌هاي هر سه پرسشنامه داراي اثر معني‌دار (۰۵/0>P) و مثبتي مي‌باشند. همچنين نتايج نشان مي دهد که متغير خودمهارگري بر روي متغير انسان کامل اسلامي (۸۲/0=Std. Regression Weight، ۰۰۱/0=P) و متغير استحکام من (۱۴/0=Std. Regression Weight، ۰۲۰/0=P) اثر معني‌دار و مثبتي دارند. در اين مدل شاخص ضريب تعيين (۸۵۲/0=R-Square) به‌دست آمد، که نشان مي‌دهد 2/85٪ از تغييرات متغير انسان کامل اسلامي توسط متغيرهاي خودمهارگري و استحکام من قابل تبيين است. بهطوريکه اثر متغير خودمهارگري تقريباً ۶ برابر اثر متغير استحکام من مي‌باشد. همچنين متغيرهاي استحکام من و خودمهارگري داراي همبستگي (۶۹/0=Corr.، ۰۰۱/0=P) مثبت و معني‌داري با هم هستند.
در نهايت مشاهده شد که مؤلفه‌هاي خداباوري از پرسشنامة انسان کامل اسلامي و هدف‌پذيري از پرسشنامة خودمهارگري همبستگي (۳۷/0=Corr.، ۰۰۱/0=P) مثبت و معني‌داري باهم دارند که بر روي مدل نهايي نيز مؤثر بوده است.
بحث و نتيجه‌گيري
براي ارزيابي فرضيه هم‌زمان اثر متغير خودمهارگري و استحکام من بر روي متغير انسان کامل اسلامي با تعيين اثر هريک از مؤلفه‌هاي آنها تعيين گرديد. همچنين نتايج نشان مي‌دهد که متغير خودمهارگري بر روي متغير انسان کامل اسلامي و متغير استحکام من بر روي متغير انسان کامل اسلامي اثر معني‌دار و مثبتي دارند.
زيرمقياس‌هاي مهار من، تاب‌آوري من، سازوكارهاي دفاعي رشديافته و راهبردهاي مقابله‌اي سازة استحکام من را تشکيل مي‌دهند. تاب‌آوري بر جنبه‌هاي قوي مقابله با آسيب و توانايي فرد براي کنار آمدن با مشکلات اشاره دارد (زاتورا و ديگران، ۲۰۱۰؛ کيلگور و ديگران، ۲۰۲۰). همچنين از راه افزايش انعطاف‌پذيري با توانايي دوري از رفتارهاي نامطلوب رابطه دارد (فرهوش و ديگران، ۱۳۹۹). نتايج اين پژوهش با تحقيقات ايزدي و محمودي (۱۳۹۶)، بهزادپور و ديگران (۱۳۹۴)، بادله و ديگران (۱۳۹۹)، فرادلوس و ديگران (۲۰۱۸) همخوان است.
به‌طورکلي تحقيقات نشان مي‌دهند که ميان ميزان دين‌داري افراد و تاب‌آوري رواني رابطه وجود دارد و افرادي که تاب‌آوري رواني بالاتري دارند، هيجانات خود را بهتر کنترل ميکنند و در موقعيت‌هاي دشوار عملکرد بهتري از خود نشان مي‌دهند. بنابراين افرادي که تاب‌آوري رواني بالاتري دارند، استحکام من بالاتري را نشان مي‌دهند و به ويژگي‌هاي انسان کامل اسلامي نزديک‌تر هستند.
از سوي ديگر، ساروكارهاي دفاعي فرايندهاي روان‌شناختي خودکار و غيرارادي هستند که با تعارض دروني به حرکت درمي‌آيند. آنها با فشار دادن خواسته‌هاي دروني يا بيروني خارج از آگاهي فرد، از فرد در برابر اضطراب محافظت ميکنند (بوچارد و تريول، 2003). در واقع مي‌توان اينگونه بيان کرد که افراد براي مقابله با تنش‌ها و فشارهاي زندگي از راه‌هاي جبراني و سازشي يا همان مکانيسم‌هاي دفاعي استفاده ميکنند، اما افراط در کاربرد اين سازوكارها موجب ناراحتي رواني مي‌شود. همچنين برخي مطالعات انجام‌شده در اين زمينه استفاده از سازوكارهاي دفاعي نشان‌دهندة فرار افراد از شرايط سخت و آزاردهنده دانسته‌اند. از طرف ديگر انسان‌هايي که نگرش مذهبي بالاتري دارند واقع‌بين‌تر هستند و اشتباهات خود را مي‌پذيرند و در مواجهه با فشارهاي زندگي از خود مقاومت بيشتري نشان مي‌دهند. اين نتايج با تحقيقات پروت و همکاران (۲۰۱۸)، زندي كريمخاني و شمس اسفندآباد (1397) همخوان است.
در رابطه با راهبرهاي مقابله‌اي، فرد با استفاده از راهبردهاي مقابله‌اي مسئله‌مدار، از مهارت‌هاي شناختي خود استفاده مي‌کند و راه‌هاي مختلف را بررسي و مناسب‌ترين راه را براي حل مشکل انتخاب مي‌کند. در نتيجه باعث کاهش تنش و افزايش آرامش رواني مي‌شود. اما افرادي که از راهبردهاي هيجان‌مدار استفاده ميکنند، دچار انفعال و انکار مي‌شوند (لازاروس و فولکمن، 1984). در همين راستا نوروزي و ديگران (۱۴۰۰) در پژوهش خود به اين نتيجه رسيدند، هرچه استقامت روان‌شناختي و نگرش مذهبي و مثبت‌انديشي فرد بالاتر باشد، بيشتر از راهبردهاي مقابله‌اي مسئله‌مدار براي حل مشکل و مقابله با تنش استفاده مي‌کند. درواقع افرادي که از سطح بالاتري از دين‌داري و نگرش مذهبي برخوردارند؛ چون معتقدند خدا ناظر بر بندگان است و موقعيت‌ها را کنترل مي‌کند، اضطراب کمتري دارند و مي‌توانند موقعيت غيرقابل کنترل را با راهنماييهايي که دين در اختيار بشر قرار مي‌دهد، کنترل کنند و به شيوه‌اي کارآمد و مؤثر با مسائل زندگي مواجه شوند. بنابراين اهميت استحکام من با بررسي راهبردهاي مقابله‌اي بهعنوان يک عامل مؤثر و مرتبط با انسان کامل اسلامي روشن مي‌شود.
از طرفي متغير خودمهارگري نيز بر متغير انسان کامل اسلامي اثر مثبت معني‌دار دارد. نتايج اين پژوهش با تحقيقات رفيعي‌هنر و جان‌بزرگي (۱۳۸۹)، موسوي مقدم و ديگران (1394)، فرهوش و ديگران (1399)، پژوهي‌نيا و ديگران (1396)، عبدالهي و ديگران (1397)، عنايت‌پور و ديگران (1398)، اکبري و ديگران (1399)، مک کالخ و ويلوگباي (2009)، هافمن و ديگران (2018) و هيدايا (2021) همخوان است.
در تحقيقات اخير خودمهارگري تحت عنوان يک متغير روان‌شناختي که به تبيين مسائل مختلف کمک مي‌کند، در نظر گرفته شده است (اونگر و همکاران، ۲۰۱۶). خودمهارگري بيانگر آن است که ما چگونه زندگي خود را هدايت کنيم تا بتوانيم با علاقه نشان دادن به يک پاداش بزرگ‌تر در زماني ديرتر ارضا را به تعويق اندازيم (امارا، ۲۰۱۸). خودمهارگري ازجمله موضوعات مورد تأکيد اسلام در عرصه‌هاي فردي و اجتماعي است و با مفاهيمي مثل «ورع»، «کظم»، «تقوا»، و... بيان شده است (سيدحسيني و ديگران، ۱۳۹۹).
همچنين سيدحسيني و ديگران (۱۳۹۹) در پژوهش خود به اين نتيجه رسيدند که ميان دين‌داري و خودمهارگري فرد رابطه وجود دارد. همچنين تحقيقات نشان داده است که شخصيت‌هايي که خودمهارگري بيشتري دارند به سمت مذهبي بودن گرايش دارند (مک کالخ و ويلوگباي، ۲۰۰۹). افرادي که خودمهارگري بالاتري دارند در مواجهه با وسوسه‌ها بيشتر از فرمان‌هاي مذهبي تبعيت ميکنند، در برابر رفتارهاي منفي بهتر از خودشان محافظت ميکنند و پاسخ مناسب به رفتارهاي اجتماعي مي‌دهند (چيو و چان، ۲۰۱۳). دين از طريق ارائة قوانين و استانداردهاي روشن به افراد، باعث تسهيل خودمهارگري مي‌شود. به‌عبارت‌ديگر هرچه فرد دين‌دارتر باشد، خودمهارگري بالاتري دارد. ازآنجايي‌که انسان کامل اسلامي بيشترين ميزان دين‌داري را دارد، خودمهارگري بالاتري نيز دارد.
به‌طورکلي در اين پژوهش سعي شد که نقش خودمهارگري و استحکام من در انسان کامل اسلامي سنجيده شود. نتايج نشان داد که هم خودمهارگري و هم استحکام من قادر به پيش‌بيني انسان کامل اسلامي هستند.
هدف اصلي از خلقت انسان، تقرب به خداوند است و ساختار وجودي انسان به‌گونه‌اي تعبيه شده است که براي رسيدن به بالاترين حد کمال و انسان کامل اسلامي شدن، بايد از برخي تمايلات بگذرد. در خودمهارگري، انسان به مبارزه با برخي تمايلات سطحي مي‌پردازد. راه مهم مبارزه با علاقه‌هاي سطحي، وجود علاقه‌هاي ديگر است. هنگام خودمهارگري دو علاقه در مقابل هم قرار مي‌گيرند و انسان يکي از آنها را انتخاب مي‌کند. بنابراين مبارزه با علاقه‌هاي بي‌ارزش بايد توسط علاقه‌هاي باارزش انجام شود.
در نتيجه افزايش خودمهارگري در افراد باعث نزديک‌تر کردن آنها به انسان کامل اسلامي مي‌شود. استحکام من نيز از مؤلفه‌هايي تشکيل شده است که استفاده مناسب از هرکدام باعث برخورد مناسب با مسائل، افزايش سلامت روان، بهره‌برداري بيشتر از زندگي دنيايي براي رسيدن به سعادت در آخرت و نزديک شدن به ويژگي‌هاي انسان کامل اسلامي مي‌شود. ازجمله محدوديت‌هاي پژوهش جمع‌آوري اطلاعات به شيوة مجازي و به روش در دسترس بود که تعميم يافته‌ها را با محدوديت مواجه مي‌سازد. پيشنهاد مي‌شود در پژوهش‌هاي بعدي نقش متغيرهايي که در رابطة بين مؤلفه‌هاي تحقيق نقش تعديل‌کندگي ايفا ميکنند؛ مانند تيپ‌هاي شخصيتي، سبک‌هاي والديني و سبک‌هاي دلبستگي سنجيده شود. همچنين پرسش‌نامه‌هاي کوتاه‌تري ساخته شود که استفاده از آنها در کنار ساير پرسش‌نامه‌ها کسالت‌آور نباشد.
همچنين استحکام من از مؤلفه‌هايي نظير تاب‌آوري من، مهار من، سازوكارهاي دفاعي و راهبردهاي مقابله‌اي تشکيل شده است که آشنايي با آنها و نحوة به‌کار بردن آنها، نقش بسيار مهم در سلامت روان انسان، مديريت خشم، تعامل با انسان‌هاي ديگر و پيشگيري از ابتلا به برخي ناراحتي‌هاي رواني دارد. بنابراين توانمندسازي افراد در رابطه با مؤلفه‌هاي فوق ضروري است. پيشنهاد مي‌شود در برنامه‌هاي آموزشي و مداخله‌اي روان‌شناختي به اين متغيرها بيشتر توجه شود.
- اکبری، فاطمه و دیگران (1399). رابطة جهت‌گیری انگیزشی و خودمهارگری اسلامی با توجه به سبک دلبستگی به خدا. پژوهش‌نامة روان‌شناسی اسلامی، 6(12)، 1ـ21.
- ایزدی، احمد و محمودی، خدیجه (1396). اثربخشی آموزش معنویت بر تابآوری و کیفیت زندگی زنان مطلقه. زنان و خانواده، ۱۳(۴۳)، ۵۳ـ۷۳.
- بادله، محمدتقی و دیگران (۱۳۹۹). رابطة باورهای دینی با کیفیت زندگی و تابآوری مادران کودکان سرطانی. تحقیقات سلامت در جامعه، ۶(۳)، ۱۰ـ۱۹.
- بشارت، محمدعلی و دیگران (1395). نقش واسه‌ای استحکام من در رابطة بین ابعاد کمال‌گرایی و اضطراب. پژوهش‌نامة روان‌شناسی مثبت، 4(2)، 1ـ17.
- بشارت، محمدعلی و دیگران (1396). نقش تکان‌شوری و استحکام من در پیش‌بینی نتایج درمان دارویی، انگیزشی و ترکیبی (دارویی ـ انگیزشی) اختلال سوءمصرف مواد. روان‌شناسی معاصر، 2(11)، 3ـ22.
- بشارت، محمدعلی و دیگران (1398). نقش کمال‌گرایی معنوی / مذهبی در سلامت و اختلال روانی. رویش روان‌شناسی، 8(1)، 1ـ12.
- بشارت، محمدعلی و دیگران (1400الف). رابطة کمال‌گرایی معنوی / مذهبی با استحکام من و سلامت معنوی. علوم روان‌شناختی، 20(101)، 667ـ676.
- بشارت، محمدعلی و دیگران (1400ب). نقش واسطه‌ای سلامت معنوی و استحکام من در رابطة بین کمال‌گرایی معنوی/ مذهبی و سلامت روانی. روان‌شناسی فرهنگی، 5(1)، 138ـ165.
- بشیری، ابوالقاسم (1398). الگوی انسان کامل با رویکرد روان‌شناختی. قم: مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
- بشیری، ابوالقاسم و دیگران (1399). ساخت پرسشنامة انسان کامل بر اساس منابع اسلامی؛ با تأکید بر الگوی انسان کامل. روان‌شناسی و دین، 13(3)، 7ـ24.
- بهزادپور، سمانه و دیگران (1394). نقش دین‌داری و تابآوری در پیش‌بینی استرس زناشویی مادران دارای فرزند پسر با اختلال نارسایی توجه بیش‌فعالی. افراد استثنایی، ۵(۱۸)، ۷۱ـ۸۷.
- پژوهی‌نیا، شیما و دیگران (1396). رابطة سبک زندگی اسلامی با هویت اخلاقی و خودکنترلی در نوجوانان. راهبرد فرهنگ، 37، 213ـ229.
- رام، سمیه و دیگران (1396). منطق و محتوای برنامة درسی آموزش ارزش خویشتن بانی. تعلیم و تربیت، 133، 53ـ73.
- رفیعی‌هنر، حمید (1395). روان‌شناسی مهار خویشتن با نگرش اسلامی. قم: مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
- رفیعی‌هنر، حمید و جان‌بزرگی، مسعود (1389). رابطة جهت‌گیری مذهبی و خودمهارگری. روان‌شناسی و دین، 3(1)، 31ـ42.
- رفیعی‌هنر، حمید و دیگران (1393). تبیین سازه خودمهارگری بر اساس اندیشة اسلامی. روان‌شناسی و دین، 7(3)، 5ـ26.
- زندی کریمخانی، مهتاب و شمس اسفندآباد، حسن (1397). بررسی رابطة بین استحکام من و تحمل ابهام با بهزیستی روان‌شناختی در دانش‌آموزان دختر و پسر دورة دوم دبیرستان منطقة فشافویه. کنفرانس ملی دستاوردهای نوین جهان در تعلیم و تربیت، روان‌شناسی، حقوق و مطالعات فرهنگی اجتماعی، 1، 1ـ11.
- سیدحسینی، مریم‌سادات و دیگران (1399). پیش‌بینی میزان خودمهارگری نوجوانان دختر و پسر در مقطع دبیرستان بر اساس میزان صبر اسلامی و جهت‌گیری دینی. روان‌شناسی، 14(26)، 67ـ86.
- صالحی عمران و دیگران (1392). مسئولیت‌پذیری دانشگاه و نهادینه کردن ویژگی‌های انسان کامل در دانشجویان. فرهنگ در دانشگاه اسلامی، 1، 19ـ38.
- عبدالهی، زهرا و دیگران (1397). مطالعۀ نقش واسطه‌ای خودمهارگری در رابطۀ بین دین‌داری با شادکامی. فرهنگ در دانشگاه اسلامی، 8(1)، 1ـ22.
- عنایت‌پور، محسن و همکاران (1398). نقش میانجی خودمهارگری در رابطة بین دین‌داری و بهزیستی روان‌شناختی. پژوهش‌های روان‌شناسی اسلامی، ۲(۲)، 97ـ113.
- فرهوش، محمد و دیگران (1399). الگوی خودمهارگری جوان شیعه با رویکرد نظریة زمینه‌ای. پژوهش در دین و سلامت، 6(1)، 60ـ73.
- فهمیده، سمانه و دیگران (1397) نقش واسطه‌ای استحکام من در رابطة بین تحول من و سلامت روان در دانشجویان ساکن خوابگاه دانشگاه تهران. علوم روان‌شناختی، 17(67)، 303ـ309.
- مطهری، مرتضی (1400). انسان کامل. تهران: صدرا.
- ملک، فاطمه و دیگران (1398). مؤلفه‌های شناختی خودکنترلی در روایات امام رضا با روش تحلیل محتوا. فرهنگ رضوی، 8(4)، 175ـ208.
- منصوری، جمیل و دیگران (1398). پیش‌بینی سطوح بهوشیاری بر اساس استحکام من. رویش روان‌شناسی، 8(6)، 45ـ50.
- موسوی مقدم، سیدرحمت‌الله و دیگران (1394). بررسی رابطة هوش معنوی با خودکنترلی و مکانیسم‌های دفاعی در دانش‌آموزان دختر سال سوم متوسطه. مجلة علوم پزشکی دانشگاه آزاد اسلامی، 25(1)، 59ـ64.
- نوابی‌فر، فرناز و دیگران (1400). بررسی اثربخشی آموزش مفاهیم نه‌گانه شخصیتی (انیاگرام) بر خودکنترلی متقاضیان پیش از ازدواج. تحقیقات نظام سلامت، 17(2)، 119ـ126.
- نوروزی، عفت و دیگران (1400). پیش‌بینی کیفیت زندگی بر اساس راهبردهای مقابله‌ای و سلامت معنوی در زنان باردار مبتلا به چاقی. سلامت اجتماعی، ۸(۲)، ۲۶۴ـ۲۷۴.
