تأثیر درمان شناختی ـ رفتاری توحیدی برکاهش پرخاشگری نوجوانان زندانی
/ دکتری روان‌شناسی بالینی بیمارستان زندان عادل آباد شیراز / Rezamirzaei@azaduniversity.eduArticle data in English (انگلیسی)
- Adesanya, D.O, Johnson, J .& Galanter, C.A. (2022). Assessing and treating aggression in children and adolescents. Pediatr Med, 18(5), 10-21.
- Allen, L. C., Mackenzie, D. L. & Hickman, L. J. (2001). The effectiveness of cognitive behavioral treatment for adult offenders: A methodological, quality-based review, International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 45, 498–514.
- Berkowitz, L. (1993). Aggression: Its causes, consequences, and control New York. NY: McGraw-Hill.
- Buss, A.H. & Perry, M. (1992). The aggression questionnaire. Journal of Personality and Social Psychiatry, 63, 452-459.
- Byrne, G. & Ghrada, A.N. (2019). The application and adoption of four ‘third wave’ psychotherapies for mental health difficulties and aggression within correctional and forensic settings: A systematic review, Aggression and Violent Behavior, 46(13), 45-55.
- Evershed, S,et al (2003). Practice-based outcomes of dialectical behaviour therapy (DBT) targeting anger and violence, with male forensic patients: A pragmatic and non-contemporaneous comparison, Criminal Behaviour and Mental Health, 13(19), 198–213.
- Jose, D. & Lisa, G. (2020). The Effect of Religiously Integrated Cognitive Behavioral Therapy on the Psycho-Spiritual Well-Being of People Living with HIV, Philippine Social Science Journal, 3(10), 33-43.
- French, S. A. & Gendreau, P. (2006). Reducing prison misconducts. What Works, Criminal Justice and Behavior, 33(2), 185–218.
- Koenig, H.G,et al (2015). Religious vs. conventional cognitive behavioral therapy for major depression in persons with chronic medical illness: a pilot randomized trial, J Nerv Ment Dis, 203(4), 243-251.
- Lawrence, O. & Gostin, J.D. (2007). Biomedical Research Involving PrisonersEthical Values and Legal Regulation, JAMA, 7(297), 737-740.
- Mariamdaran, S.D. & Noor, M. (2014). The Effectiveness of PPP Intervention on Aggression, Depression and Ability Changes among Prison Inmates in Malaysia, Social and Behavioral Sciences, 7(112), 47-56.
- Paukert, A.L,et al (2009). Integration of religion into cognitive-behavioral therapy for geriatric anxiety and depression. J Psychiatr Pract, 15(2), 10-12.
- Ramírez, J.M. & Andreu, J. (2006). Aggression, and some related psychological constructs (anger, hostility, and impulsivity). Aggression and Violent Behavior, 3(30), 276-291.
- Ruud, et al. (2022). Psychological factors predicting violent prison inmates’ anger and aggression. Journal of Forensic Psychology Research and Practice, 80(10), 20-48.
- Schenk, A.M. & Fremouw, W. (2012). Individual characteristics related to prison violence: A critical review of the literature. Aggression and Violent Behavior, 5(17), 430-442.
- Scott, E. M. (1993). Prison group therapy with mentally and emotionally disturbed offenders. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 37(13), 131–145.
- Shorey, et al. (2012). The prevalence of mental health problems in men arrested for domestic violence. Journal of Family Violence, 27(6), 741-748.
- Vaeroy, H. (2013). Aggression questionnaire scores in extremely violent male prisoners, male bodybuilders, and healthy non-violent men. Open Journal of Psychiatry, 3(3), 36-44.
- Wang, X, et al. (2018). Trait anger and aggression: A moderated mediation model of anger rumination and moral disengagement. Personality and Individual Differences, 12(125), 44–49.
- Wilson, D. B, Bouffard, L. A. & Mackenzie, D. L. (2005). A quantitative review of structured, group-oriented, cognitive-behavioral programs for offenders. Criminal Justice and Behavior, 32(2), 172–204.
- Zimbardo, P. G. (1971). The power and pathology of imprisonment. Congressional Record, 3(15), 10-25.
مقدمه
پرخاشگري سابقۀ طولاني در تاريخ بشر دارد و اصطلاحي با بار هيجاني منفي براي توصيف آسيب زدن فرد به خود، ديگران و يا اشياي محيط مي‌باشد (برکويتز، ۱۹۹۳، ص5). پرخاشگري شامل چهار مؤلفۀ فيزيکي، کلامي، خشم و خصومت مي‌باشد (راميرز و آندرا، ۲۰۰۶). ازجمله عوامل پرخاشگري مي‌توان به عوامل فردي و بيولوژيک (جنس، تيپ شخصيتي، هورمون‌ها و...)، عوامل محيطي (ناکامي داشتن، الگوهاي پرخاشگر و...) و علل اجتماعي، اقتصادي و استرس‌ها و مشکلات دوران بزرگسالي اشاره کرد (نعمتي و ديگران، ۱۳۹۲؛ خاکپور، ۱۳۹۶؛ اسچنک و فرما، ۲۰۱۲؛ شوري و ديگران، ۲۰۱۲؛ راد و ديگران، ۲۰۲۲). در اين بين خشم به‌عنوان يک حالت هيجاني و شالودۀ پرخاشگري هم سازگاري و هم سلامتي افراد را در معرض خطر جدي قرار مي‌دهد. آثار ضعف و کاستي در مديريت خشم از ناراحتي شخصي و تخريب روابط بين‌فردي فراتر رفته و با اختلال در سلامت عمومي، سازش نايافتگي و پيامدهاي زيان‌بار رفتار پرخاشگرانه پيوند خورده است. درصورتي‌که پرخاشگري و خشم به‌درستي مهار نشود، مي‌تواند مانع موفقيت همه‌جانبه شود و کارکرد بهينۀ افراد، گروه‌ها و جوامع را به‌شدت تهديد کند (بهرامي، ۱۳۹۴، ص6).
به نظر ادسانيا و ديگران (۲۰۲۲) پرخاشگري در کودکان و نوجوانان شايع و عواقب جدي دارد. زنداني شدن يکي از محيط‌هايي است که باعث بروز رفتارهاي پرخاشگرانه در افراد شده و رفتارهاي خصومت‌آميز و پرخاشگرانه در برخي از زندانيان ديده مي‌شود. يکي از متداول‌ترين کارکردهاي اين نوع پرخاشگري‌ها تثبيت سلسله‌مراتب قدرت است. تجربۀ زندان براي بسياري از نوجوانان بسيار استرس‌زا و همراه با بروز مشکلات رواني ازجمله پرخاشگري مي‌باشد. ازآنجاکه هويت نوجوان هنوز به‌طور کامل شکل نگرفته و نيازمند خانواده و جامعۀ بيرون از زندان مي‌باشد، شرايط محيطي زندان در تعامل با شخصيت آسيب‌پذير آنها منجر به بروز رفتارهاي مخرب بسياري مي‌شود. ازآنجايي‌که خشونت در داخل زندان به‌شدت بر زندانيان، به‌ويژه نوجوانان تأثير مي‌گذارد، شناسايي عوامل رواني تعيين‌کنندۀ خشم و پرخاشگري در زندانيان بسيار مهم است. در طول دهه‌هاي گذشته تحقيقات گسترده‌اي در مورد عوامل محيطي، فردي و باليني رفتار پرخاشگرانه در بين زندانيان انجام شده است. آزمايش زندان استنفورد يکي از معروف‌ترين و خطرناک‌ترين آزمايش‌هاي روان‌شناسي است که تاکنون انجام شده است. در اين آزمايش که به سرپرستي زيمباردو (۱۹۷۱) در دانشگاه استنفورد انجام شد، چندين دانشجوي سالم از نظر رواني بهصورت آزمايشي نقش‌هاي زنداني و زندانبان را پذيرفتند. نتايج آزمايش دور از انتظار بود، پس از گذشت چند روز اکثر دانشجوياني که نقش زنداني و زندانبان را اجرا مي‌کردند، رفتارهاي آسيب‌زا از خود نشان دادند. آزمايش به خاطر ترس از کنترل خارج شدن وضعيت بعد از ۶ روز متوقف شد. در اين بين استفاده از درمان‌هاي روان‌شناسي باعث کاهش پرخاشگري زندانيان و ادارۀ بهتر زندان مي‌گردد (فرنچ و جندرا، ۲۰۰۶؛ کمالي، ۱۳۸۶، ص5). بر اساس پژوهش‌هاي انجام‌شده، درمان‌هاي شناختي ـ رفتاري مي‌توانند به‌طور قابل‌توجهي باعث کاهش ميزان پرخاشگري آزمودني‌ها گردند (اورشد و ديگران، ۲۰۰۳؛ کريمي و ديگران، ۱۳۹۲). در سال‌هاي اخير ترکيب درمان‌هاي مختلف، به‌ويژه ترکيب ديگر درمان‌ها با درمان‌هاي شناختي ـ رفتاري جهت درمان اختلالات رواني گسترش يافته است (برن و گرادا، ۲۰۱۹). به نظر ادسانيا و همکاران (۲۰۲۲) در درمان نوجوانان پرخاشگر به‌شدت آسيب‌ديده، درمان‌هاي چندوجهي مناسب بوده و اين درمان‌ها رويکرد پيچيده‌تر و جامع‌تري را براي رسيدگي به عوامل مختلفي که به رفتار ناسازگارانه مي‌انجامد، اجرا مي‌کنند. در اين بين برنامه‌هاي شناختي ـ رفتاري به‌خوبي تعريف شده که بر مهارت‌هاي شناختي، بازسازي شناختي، آموزش اخلاقي و استدلال تمرکز دارند، به‌طور مؤثر رفتار مجرمانه را در بين مجرمان کاهش مي‌دهند (ويلسون و همکاران، ۲۰۰۵). از طرفي ديگر، امروزه مشخص شده که سلامتي علاوه بر مؤلفه‌هاي جسمي رواني اجتماعي شامل مؤلفه توحيدي ـ مذهبي نيز مي‌باشد و براي برخورداري از سلامت کامل همۀ اين مؤلفه‌ها لازم هستند. درمان توحيدي پيامدهاي بالقوه‌اي را براي سلامت روان زندانيان پرخاشگر با کمک به مديريت احساس گناه، شرم، يا رنجش ناشي از بدرفتاري ارائه مي‌دهد (لاورنسو و گاستين، ۲۰۰۷). ازجمله درمان‌هاي با رويکرد توحيدي مي‌توان به درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي که توسط کوئنيگ و ديگران (۲۰۱۵) جهت درمان اختلالات رواني ارائه شده، اشاره نمود. به نظر کوئنيگ و ديگران (2015) درمان‌هاي مرسوم و شناختي رفتاري به‌تنهايي جهت درمان اختلالات رواني کافي نبوده و نياز است که با درمان توحيدي ترکيب شده، تا اختلالات رواني افراد به صورت ريشه‌اي و درازمدت درمان شوند. آنها در درمان خود در کنار شيوه‌هاي مرسوم شناختي رفتاري انواع گوناگوني از روش‌هاي توحيدي (ازجمله تلاوت قرآن، دعاي روزانه و نماز، حضور در فعاليت‌هاي مذهبي در مساجد، مناجات با خدا، تمرين شاکر بودن، بخشش، مرور مصائب پيامبران در سختي‌ها و ديگر روش‌هاي آرامش‌بخش مذهبي) را به‌کار گرفته و به اين نتيجه رسيدند که درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي به‌طور مؤثري باعث کاهش و درمان مشکلات رواني افراد مي‌گردد.
نوجوانان زنداني پرخاشگر نه‌تنها توانايي تجربۀ احساسات اخلاقي را دارند؛ بلکه به نظر مي‌رسد فرايندهاي نهفته در احساسات اخلاقي در بين اين نوجوانان و عموم مردم به‌طور مشابه عمل مي‌کنند. به نظر مي‌رسد يکي از مؤلفه‌هاي اصلي که مي‌تواند در کنترل پرخاشگري و خشم نقش زيادي داشته باشد، تعهد ديني است. از ديدگاه جامعه‌شناسي، اعتقاد ديني به‌عنوان يک نماد اجتماعي داراي کارکردهاي اساسي؛ مانند انضباط، انسجام، آرامش‌بخش و خوشبختي‌آفريني در نظر گرفته مي‌شود. دين مي‌تواند موجبات آرامش روحي و اميد به آينده را در افراد فراهم آورد. اما اينکه تا چه حدي اين متغيرها تأثيرگذار و واسطۀ اين رابطه هستند، به‌خوبي مشخص نيست (ونگ و ديگران، ۲۰۱۸). راد و ديگران (۲۰۲۲) در پژوهشي بر روي زندانياني که جرم خشونت‌آميز مرتکب شده بودند، با تأکيد بر اثرات درمان مبتني‌بر مذهب به اين نتيجه رسيدند که يک برنامۀ درماني شامل مديريت خشم، مهارت‌هاي اجتماعي، مذهب و ارزش‌هاي اجتماعي باعث کاهش پرخاشگري و خصومت زندانيان مي‌شود. در درمان‌هاي مبتني‌بر مذهب سعي مي‌شود به مراجعان کمک شود ارتباط خود را با خدا تقويت بخشيده و با توکل به خدا اميد به زندگي را افزايش دهند (يوسفي، ۱۳۹۱، به نقل از: لامبرت، دولاهات، ۲۰۰۸). لاورنسو و گاستين (۲۰۰۷)، ارزش‌هاي اخلاقي و مذهبي را ابزار مهمي در کاهش آسيب و بهبودي رواني زندانيان مي‌دانند. آلن و ديگران (۲۰۰۱) و اسکات (۱۹۹۳) تأثير گروه درماني مبتني‌بر درمان شناختي و اخلاقي را بر کاهش مشکلات رواني و پرخاشگري زندانيان نشان داده‌اند. ويلسون و همکاران (۲۰۰۵) در بررسي فراتحليل خود در مورد رفتارهاي مجرمانه و خشن به اين نتيجه رسيدند که رويکردهاي درماني بازسازي شناختي همراه با تأکيد بر آموزه‌هاي اخلاقي و استدلال باعث کاهش جرم و خشونت زندانيان مي‌شود. ماريامداران و نور (۲۰۱۴) به بررسي تأثير روان‌درماني و روان‌شناسي شناختي مثبت‌نگر بر کاهش پرخاشگري زندانيان جوان مالزي پرداخته و به اين نتيجه رسيدند که روان‌درماني و روان‌شناسي شناختي مثبت‌نگر باعث کاهش معنادار پرخاشگري زندانيان جوان مي‌شود. کوئنيگ و همکاران (۲۰۱۵) به مقايسۀ درمان شناختي ـ رفتاري مرسوم در مقابل درمان شناختي ـ رفتاري مذهبي پرداخته است و به اين نتيجه رسيدند که هر دو درمان باعث کاهش مشکلات رواني بيماران شده و در اين بين اثرگذاري درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي در افراد مذهبي بيشتر است. پاکرت و همکاران (۲۰۰۹) نيز در پژوهشي به اين نتيجه رسيدند که درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي باعث کاهش مشکلات رواني و خشم افراد شده و توصيه کردند که روان‌درمانگران در درمان خود درمان توحيدي را در کنار درمان شناختي ـ رفتاري مورد استفاده قرار دهند. جاس و ليسا (۲۰۲۰) در پژوهش ديگري نشان دادند که اضافه کردن درمان مذهبي به درمان شناختي ـ رفتاري باعث بهبود ارتباط و افزايش سلامت رواني بيماران مي‌شود.
در ايران نيز ترکيب درمان شناختي ـ رفتاري با درمان توحيدي و مذهبي جهت درمان اختلالات رواني در حال گسترش است. جاني و ديگران (۱۳۹۳) به بررسي اثربخشي درمان مذهب‌محور بر اضطراب مرگ، سازگاري اجتماعي و بهزيستي ذهني پرداخته و به اين نتيجه رسيدند که درمان شناخت درماني مذهب‌محور باعث کاهش اضطراب مرگ، بهبود سازگاري اجتماعي و افزايش بهزيستي ذهني افراد مي‌شود. رضائي و ديگران (۱۳۹۸) در پژوهش خود بر روي رفتار مجرمانة زندانيان به اين نتيجه رسيدند که با اجراي بستۀ آموزشي اصلاح رفتار بين‌فردي با رويکرد اسلامي، رفتار مجرمانة زندانيان ازجمله پرخاشگري، خودزني و آشوبگري کاهش معناداري مي‌يابد. همچنين فرهوش و ديگران (۱۴۰۰) در پژوهشي به مقايسۀ درمان شناختي ـ رفتاري مذهبي در مقايسه با درمان شناختي ـ رفتاري کلاسيک پرداخته و به اين نتيجه رسيدند که درمان شناختي ـ رفتاري مذهبي همانند درمان شناختي ـ رفتاري کلاسيک باعث کاهش خودانتقادگري و پريشاني روان‌شناختي افراد شده و حتي بيش از درمان شناختي ـ رفتاري کلاسيک باعث احساس حضور و مراقب خدا مي‌شود. اميديان و ديگران (۱۳۹۲) در پژوهش ديگري به بررسي اثربخشي گروه درماني شناختي بر کاهش پرخاشگري زندانيان مرد زندان مرکزي شهرکرد پرداخته و به اين نتيجه رسيده‌اند که گروه درماني شناختي بر کاهش پرخاشگري زندانيان مرد زندان مرکزي شهرکرد مؤثر است. همچنين يوسفي (۱۳۹۱) به بررسي تأثير شناخت درماني مذهب‌محور بر کاهش نشانگان افسردگي، اضطراب و پرخاشگري دانشجويان پرداخته و به اين نتيجه رسيده است شناخت درماني مذهب‌محور بر کاهش نشانگان افسردگي، اضطراب و پرخاشگري دانشجويان مؤثر است و اثر آنها در مرحلۀ پيگير ماندگار است. با توجه به اينکه کمتر پژوهشي در ايران ترکيب درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي را بر پرخاشگري نوجوانان بررسي کرده، اين پژوهش به بررسي تأثير درمان شناختي رفتاري توحيدي بر کاهش پرخاشگري نوجوانان زنداني مي‌پردازد.
روش پژوهش
اين پژوهش بهصورت نيمه‌آزمايشي با طرح پيش‌آزمون و پس‌آزمون انجام گرفت. شرکت‌کنندگان مورد مطالعه در اين پژوهش کليۀ نوجوانان زنداني زندان عادلآباد شيراز بودند. ۳۰ نوجوان زنداني با جرم درگيري يا قتل بهصورت هدفمند و در دسترس انتخاب و بهصورت تصادفي در دو گروه (۱۵ نفر در گروه آزمايش و ۱۵ نفر در گروه گواه) مورد مطالعه قرار گرفتند که گروه آزمايش ۸ جلسۀ ۷۰ دقيقه‌اي درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي دريافت کرده و گروه گواه درماني دريافت نکردند. همۀ شرکت‌کنندگان پرسش‌نامۀ پرخاشگري باس و پري (۱۹۹۲) را قبل و پس از درمان تکميل کردند. براي تجزيه و تحليل داده‌ها از نرم‌افزار spss22 و آزمون تحليل کوواريانس آنکوا استفاده شد.
ابزار پژوهش
در اين پژوهش از پرسش‌نامۀ پرخاشگر باس و پري (۱۹۹۲) جهت ارزيابي ميزان پرخاشگري نوجوانان زنداني در پيش‌آزمون و پس‌آزمون استفاده شده است. اين پرسش‌نامۀ ۲۹ سؤالي يکي از بهترين پرسش‌نامه‌هاي اندازه‌گيري پرخاشگري است که توسط باس و پري (۱۹۹۲) ساخته شده است. آزمودني در هر پرسش نمره‌اي از يک تا پنج مي‌گيرد. باس و پري همساني دروني اين پرسش‌نامه را (۸۹/۰) به‌دست آورده‌اند. واروي (۲۰۱۳) اعتبار آن را در مورد زندانيان نشان داده است. اين پرسش‌نامه توسط محمدي (۱۳۸۵) اعتباريابي شده است و اعتبار اين پرسش‌نامه را در ايران ۷۸/۰ اعلام کرده است.
درمان شناختي رفتاري توحيدي
درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي توسط کوئنيگ و ديگران (۲۰۱۵) جهت درمان اختلالات رواني ارائه شده است. به نظر کوئنيگ و ديگران درمان‌هاي مرسوم و شناختي ـ رفتاري به‌تنهايي جهت درمان اختلالات رواني کافي نبوده و نياز است که با درمان توحيدي ترکيب شده تا اختلالات رواني افراد بهصورت ريشه‌اي و درازمدت درمان شوند. آنها در درمان خود در کنار شيوه‌هاي مرسوم شناختي رفتاري انواع گوناگوني از روش‌هاي توحيدي (ازجمله تلاوت قرآن، دعاي روزانه و نماز، حضور در فعاليت‌هاي مذهبي در مساجد، مناجات با خدا، تمرين شاکر بودن، بخشش، مرور مصائب پيامبران در سختي‌ها و ديگر روش‌هاي آرامش‌بخش مذهبي) را به‌کار گرفته‌اند. ساختار کلي درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي کوئنيگ عبارت است از: بررسي تکاليف پيش‌رو، رفع موانع و مشکلات احتمالي، مرور هدف جلسه و اهميت آن در افزايش نشاط و کاهش مشکلات رواني، ارائۀ تکنيک‌ها براي دستيابي به هدف جلسه،ارائۀ تمرين در جلسه و تکليف در خانه و جمع‌بندي.
جدول 1: خلاصه‌اي از جلسات درمان شناختي رفتاري ـ توحيدي
جلسۀ اول معارفه، شروع هر جلسه با تلاوتي از آيات قرآن، اجراي پيش‌آزمون، آموزش توضيح قوانين درمان گروهي و اهداف درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي جهت کاهش پرخاشگري
جلسۀ دوم آموزش درک ماهيت و علت پرخاشگري و نقش کنترل آن در آرامش رواني، تمرين انس با آيات قرآن، حفظ کردن و مرور يک آيه و يکي از حکمت‌هاي نهج البلاغه در هر هفته، تمرکز بر شکرگزاري توحيدي و نوع‌دوستي
جلسۀ سوم تشريح شناخت عوامل بروز پرخاشگري و مديريت آنها، آموزش نگارش دفترچه يادداشت جهت کسب آرامش و کاهش پرخاشگري،آموزش جايگزين کردن ديدگاه مثبت با ديدگاه منفي دربارۀ موقعيت و ديگران، تمرين نيايش متفکرانه و قدم زدن با ايمان به‌طور روزانه
جلسۀ چهارم تغيير سبک‌هاي تفکر غيرمنطقي و آموزش غيرمستقيم نقش ايمان و تقويت نقش نيايش و دعا در کاهش پرخاشگري، تمرکز بر يک آيۀ قرآن و غرق شدن در معناي آن، تبيين نقش تفريح در بهبود خلق و روابط بين فردي
جلسۀ پنجم آموزش آرامش‌آموزي و درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي (مثلاً تشريح ارتباط صبر قرآني و احاديثي از پيامبران با خودکنترلي و کاهش پرخاشگري)، تمرين اميد داشتن و شاکر بودن در هر شرايطي، مرور برخي مشکلات پيامبران و مؤمنان که چه طور در سختي‌ها رشد کردند، آموزش کنترل احساسات منفي
جلسۀ ششم آموزش بهبود روابط بين‌فردي و تبيين رفتارهاي مثبت در بهبود خلق با رويکرد نوين شناختي رفتاري و نقش آن در افزايش شادي و کنترل پرخاشگري، 20 دقيقه عبادت متفکرانه و عميق در شبانه‌روز، تلاوت قرآن و مرور حکمت‌هاي نهج البلاغه، حضور در فعاليت‌هاي مذهبي در مسجد اندرزگاه زندان
جلسۀ هفتم تمرين تصويرسازي بخشش و گذشت از خطاي ديگران با ديد توحيدي و مذهبي و آرامش‌آموزي و آموزش قاطعيت غيرتهاجمي، شناخت تفکر ناکارآمد و پيامدهاي آن، مناجات با خدا و تمرين بخشش و توبه، تعيين زمان مناسب براي قدرداني از خدا و تمرين قدرداني از ديگران
جلسۀ هشتم جمع‌بندي (بررسي دفترچه يادداشت و تمرين بهبود روابط بين‌فردي)، شناسايي افراد با ايمان و ارتباط با آنها، نتيجه‌گيري و اجراي پس‌آزمون و ارزيابي نتيجۀ درمان از نظر نوجوانان زنداني.
يافته‌هاي پژوهش
در اين پژوهش جهت بررسي اثربخشي درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي بر روي نوجوانان زنداني با پرخاشگري بالا از آمار توصيفي و آزمون تحليل کوواريانس آنکوا استفاده شده است که جداول ۲ تا ۵ مربوط به خلاصۀ نتايج پژوهش مي‌باشد.
جدول 2: مربوط به نتايج آزمون کولموگراف اسميرنوف جهت بررسي نرمال بودن نمرۀ پرخاشگري
متغير ميانگين انحراف استاندارد کولموگراف اسميرنوف سطح معناداري
پرخاشگري 84/59 22/5 754/0 671/0
همان‌طور که جدول (2) نشان مي‌دهد آزمون کولموگراف اسميرنوف براي نمرۀ پرخاشگري معنادار نيست و بنابراين پرخاشگري داراي توزيع نرمالي است و مي‌توان از تحليل‌هاي پارامتريک براي بررسي نتايج پژوهش استفاده کرد.
جدول 3: شاخص‌هاي توصيفي در گروه آزمايش و گواه
آزمون ميانگين انحراف استاندارد کمترين نمره بيشترين نمره
پرخاشگري گروه آزمايش در پيش‌آزمون 76/85 16/4 ۸۰ ۹۳
پرخاشگري گروه گواه در پيش‌آزمون 61/84 31/4 ۷۷ ۹۰
پرخاشگري گروه آزمايش در پس‌آزمون 07/43 03/4 ۳۸ ۵۰
پرخاشگري گروه گواه در پس‌آزمون 61/76 41/6 ۶۷ ۹۱
جدول (3) ميانگين، انحراف استاندارد، پايين‌ترين و بالاترين نمرۀ پرخاشگري شرکت‌کنندگان گروه آزمايش و گواه را در پيش‌آزمون و پس‌آزمون نشان مي‌دهد. بر اساس داده‌هاي اين جدول ميانگين نمرۀ پرخاشگري شرکت‌کنندگان گروه آزمايش در پيش‌آزمون ۷۶/۸۵ و پايين‌ترين نمرۀ کسب‌شده ۸۰ و همچنين بالاترين نمرۀ آنها ۹۳ مي‌باشد. اين جدول نشان مي‌دهد ميانگين نمرۀ پرخاشگري شرکت‌کنندگان گروه گواه در پيش‌آزمون ۶۱/۸۴ و پايين‌ترين نمرۀ کسب‌شده ۷۷ و همچنين بالاترين نمرۀ آنها ۹۰ مي‌باشد. اين جدول نشان مي‌دهد ميانگين نمرۀ پرخاشگري شرکت‌کنندگان گروه آزمايش در پس‌آزمون ۰۷/۴۳ و پايين‌ترين نمرۀ کسب‌شده ۳۸ و همچنين بالاترين نمرۀ آنها ۵۰ مي‌باشد. اين جدول همچنين نشان مي‌دهد ميانگين نمرۀ پرخاشگري شرکت‌کنندگان گروه گواه در پس‌آزمون ۶۱/۷۶ و پايين‌ترين نمرۀ کسب‌شده ۶۷ و همچنين بالاترين نمرۀ آنها ۹۱ مي‌باشد.
جدول 4: مربوط به نتايج آزمون لوين جهت بررسي برابري واريانس‌ها
متغير وابسته آزمون لوين درجۀ آزادي اول درجۀ آزادي دوم سطح معناداري
پرخاشگري 04/2 1 28 84/0
همان‌طور که جدول (4) نشان مي‌دهد با توجه به اينکه سطح معناداري آزمون لوين محاسبه شده از ۵٪ بزرگ‌تر است؛ بنابراين شرط برابري واريانس‌ها رعايت شده و مي‌توان از آزمون تحليل کوواريانس براي مقايسۀ نتايج استفاده نمود.
جدول 5: مربوط به مقايسۀ پرخاشگري شرکت‌کنندگان در پژوهش با استفاده از آزمون تحليل کوواريانس (آنکوا)
مجموع مجذورات درجۀ آزادي آزمونF اندازۀ اثر سطح معناداري
اثر متغير 904/101 ۱ 66/4 528/0 004/0
ميزان خطا 62/480 ۲۶
تحليل نتيجه با استفاده از آزمون تحليل کوواريانس (آنکوا) نشان مي‌دهد درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي بر پرخاشگري افراد تأثير معناداري داشته است. مقدار آزمون F (۶۶/۴) و اندازۀ اثر ۵۲۸/۰ مي‌باشد که نشان مي‌دهد تغييرات درمان در کاهش پرخاشگري مناسب بوده است. همچنين سطح معناداري کوچک‌تر از ۵ صدم مي‌باشد و تفاوت بين دو گروه پس از درمان ارائه‌شده معنادار مي‌باشد؛ بدين معني که درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي باعث کاهش پرخاشگري در شرکت‌کنندگان گروه آزمايش شده است و وضعيت بسيار بهتري نسبت به گروه گواه که هيچ‌گونه درماني دريافت ننموده‌اند پيدا کرده‌اند.
بحث و نتيجه‌گيري
در اين پژوهش سعي شده است با استفاده از درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي ميزان پرخاشگري نوجوانان زنداني را کاهش داد. تحليل نتايج نشان مي‌دهد درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي بر پرخاشگري نوجوانان زنداني تأثير معناداري داشته است. نتيجۀ اين پژوهش همسو با نتايج اکثر پژوهش‌هاي مرتبط مبني‌بر اثرگذاري درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي بر کاهش پرخاشگري افراد مي‌باشد (آلن و همکاران، ۲۰۰۱؛ راد و همکاران، ۲۰۲۲؛ ويلسون و همکاران، ۲۰۰۵؛ کريمي و ديگران، ۱۳۹۲؛ اسکات، ۱۹۹۳؛ رضائي و ديگران، ۱۳۹۸؛ اورشد و ديگران، ۲۰۰۳؛ کمالي، ۱۳۸۶؛ يوسفي، 1391، به نقل از: لامبرت، دولاهات، ۲۰۰۸؛ ماريامداران و نور، ۲۰۱۴). نوجوانان زنداني به‌طور قابل‌ملاحظه‌اي نيازهاي بهداشت رواني بالاتري نسبت به ساير نوجوانان دارند. نوجوانان پرخاشگر معمولاً از مهارت‌هاي سازگارانة برخورد با مشکلات برخوردار نيستند و هنگامي که از نظر فيزيولوژيک برانگيخته مي‌شوند، به‌طور هيجاني و پرخاشگرانه عمل مي‌کنند. شواهد روزافزون حاکي از اثربخشي مهارت‌هاي شناختي و رويکردهاي بازسازي شناختي و همچنين برنامه‌هايي است که بر آموزه‌هاي اخلاقي، توحيدي و استدلال تأکيد دارند. درمان‌هاي چندوجهي، رويکردهاي درماني هستند که روش‌هاي مختلف مداخلات را براي اثرگذاري بهتر برنامۀ درماني متناسب با نيازهاي نوجوانان ترکيب مي‌کنند. ويلسون و همکاران (۲۰۰۵) در بررسي فراتحليل خود در مورد رفتارهاي مجرمانه و خشن به اين نتيجه رسيدند که رويکردهاي درماني بازسازي شناختي همراه با تأکيد بر آموزه‌هاي اخلاقي و استدلال باعث کاهش جرم و خشونت زندانيان مي‌شود. رضائي و ديگران (۱۳۹۸) نيز در پژوهش خود بر روي رفتار مجرمانة زندانيان به اين نتيجه رسيدند که با درمان رفتار بين فردي با رويکرد اسلامي، رفتار مجرمانة زندانيان ازجمله پرخاشگري، خودزني و آشوبگري کاهش معناداري مي‌يابد. در تبيين اين نتايج مي‌توان اشاره کرد که نوجوانان پرخاشگر با شرکت در برنامه‌هاي درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي مي‌توانند در کنار بازسازي شناختي، مهارت‌هاي موردنياز را به‌دست آورده، در موقعيت‌هاي گوناگون واکنش‌هاي سازگارانه نشان دهند و روابط اجتماعي خود را بهبود بخشيده و با الهام از آيات و درمان اخلاقي مذهبي تکانه‌هاي پرخاشگرانه خود را بهتر کنترل نمايند. درمان توحيدي پيامدهاي بالقوه‌اي را براي سلامت روان نوجوانان زنداني پرخاشگر با کمک به مديريت احساس گناه، شرم، يا رنجش ناشي از بدرفتاري ارائه مي‌دهد. نوجوانان زنداني پرخاشگر نه‌تنها توانايي تجربۀ احساسات اخلاقي را دارند؛ بلکه به نظر مي‌رسد فرايندهاي نهفته در احساسات اخلاقي در بين اين نوجوانان و عموم مردم به‌طور مشابه عمل مي‌کنند.
قرآن کريم نيز خشم را از صفات جاهلي مي‌داند و در مقابل، کنترل آن را از ويژگي‌هاي مثبت برمي‌شمرد. به نظر خاکپور و ديگران (۱۳۹۶) از نگاه ديني نخستين راهکار براي درمان پرخاشگري، راهکار شناختي است که امروزه شناخت درماني نيز ناميده مي‌شود. با تغيير نگرش فرد، تبيين درست مفهوم پرخاشگري و بيان آثار و عواقب آن در کنار تغيير نوع نگاه فرد به خود، جهان هستي و ديگران در سايۀ توحيدمداري مي‌توان شخص را به شناختي درست رهنمون کرد و به درمان پرخاشگري او کمک کرد. در گام بعدي لازم است از طريق راهکارهاي عاطفي و رفتاري به شخص کمک کرد تا اين شناخت به عمل درآيد و در او نهادينه شود. درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي با فراهم کردن شرايط مناسب جهت تعمق در مورد علت رفتار و افکار به نوجوانان زنداني کمک مي‌کند با تغيير نگرش و کاهش هيجانات منفي و دادن حس اعتماد و افزايش شادي و انگيزش رفتاري باعث کاهش پرخاشگري آنها شود. با استناد به يافته‌هاي پزشکي مي‌توان متوجه شد که درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي مي‌تواند درد و مشکلات را با آزادسازي اندورفين در مغز که همان نسخۀ مورفيني خود بدن مي‌باشد، کاهش دهد. برخي نوجوانان نيز که خواسته يا ناخواسته به حبس محکوم شده، با توجه به شرايط زندان و همچنين شخصيت مستعد پرخاشگري بعضي از آنها دچار ناسازگاري و برخي رفتارهاي پرخاشگرانه شده که با درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي ميزان پرخاشگري آنها تا حد زيادي کاهش مي‌يابد.
جاس و ليسا (۲۰۲۰) نيز در پژوهش خود نشان دادند که اضافه کردن درمان توحيدي به درمان شناختي ـ رفتاري باعث بهبود ارتباط و افزايش سلامت رواني بيماران مي‌شود. لاورنس و گاستين (۲۰۰۷) نيز ارزش‌هاي اخلاقي مذهبي را ابزار مهمي در کاهش آسيب و بهبودي رواني زندانيان مي‌دانند. مي‌توان تبيين کرد که ازجمله اثرات بسيار تأثيرگذار درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي مي‌توان به رشد و تحکيم مفهوم هويت اجتماعي زندانيان پرخاشگر اشاره کرد. هويت اجتماعي ويژگي‌ها، باورها، شخصيت‌ها، مدل‌هاي ذهني يا باورهاي شخصي افراد نسبت به خود، يا در يک گروه اجتماعي را تشکيل مي‌دهند. درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي با پرورش و رشد هويت اجتماعي مثبت در بين زندانيان و گسترش حمايت اجتماعي نوجوانان پرخاشگر باعث افزايش اعتماد به نفس و کاهش مشکلات رواني آنها به‌ويژه پرخاشگري مي‌شود. راد و ديگران (۲۰۲۲) نيز در پژوهشي بر روي زندانياني که جرم خشونت‌آميز مرتکب شده بودند به اين نتيجه رسيدند، يک برنامۀ درماني که شامل مديريت خشم، مهارت‌هاي اجتماعي و هنجارها و ارزش‌هاي اجتماعي است، باعث کاهش پرخاشگري و خصومت اين زندانيان مي‌شود. يوسفي (۱۳۹۱) به بررسي تأثير شناخت درماني مذهب‌محور بر کاهش نشانگان افسردگي، اضطراب و پرخاشگري دانشجويان پرداخته و به اين نتيجه رسيده است، شناخت درماني مذهب‌محور بر کاهش نشانگان افسردگي، اضطراب و پرخاشگري دانشجويان مؤثر است و اثر آنها در مرحلۀ پيگيري ماندگار است. درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي به نوجوانان پرخاشگر مي‌آموزد انسان اميدوار هرگز خود را در بن‌بست نمي‌يابد و همواره در عمق تاريکي‌هاي مشکلات زندگي و مصائب و ناملايمات روزانه با افزايش شايستگي و صميميت بين‌فردي به سوي روشنايي پيش‌روي خود حرکت مي‌کند.
ازجمله محدوديت‌هاي قابل‌اشاره اين پژوهش مي‌توان به عدم تمايل برخي از زندانيان پرخاشگر به شرکت در پژوهش حاضر اشاره کرد که مي‌تواند بر نتايج پژوهش تأثيرگذار باشد. از تحقيقات در مورد پرخاشگري در زندان‌ها، مي‌توان دريافت که قرار گرفتن در معرض پرخاشگري مکرر و تهديد احساس‌شده به پرخاشگري ممکن است به عادي‌سازي و حساسيت‌زدايي نسبت به پرخاشگري کمک کند. علاوه بر اين، تعامل بين ويژگي‌هاي فردي زندانيان و محيط نامطلوب زندان، پرخاشگري را تقويت مي‌کند. بايد توجه داشت که نوجوانان هرچه مدت زمان بيشتري در زندان بمانند، بهتر با زندگي در زندان سازگار مي‌شوند و هم رفتار پرخاشگرانة ماهرتر و هم ارزش‌ها و سبک‌هاي تفکر ضداجتماعي را جذب مي‌کنند.
پيشنهاد مي‌شود نگهداري نوجوانان در مراکزي کاملاً جدا از زندانيان بزرگسال و با کادري آموزش‌‌ديده از زندانبانان و روان‌شناساني توحيدمدار که شبانه‌روز به اين نوجوانان مشاوره دهند انجام شود. نتايج پژوهش حاضر علاوه بر کاربردي بودن براي زندانيان و کل افراد جامعه فوايدي براي مشاوران و درمانگران در مراکز مشاوره براي کمک به مراجعان دارد. درمانگران و مشاوران بايد مسائل توحيدي و معنوي را در کنار درمان‌هاي رواني مورد استفاده قرار دهند. پيشنهاد مي‌شود ضمن گسترش استفاده از درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي در اندرزگاه‌ها و راه‌اندازي کلينيک‌هاي تخصصي در اين زمينه جهت زندانيان، در پژوهشي همبستگي بين اثرات درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي و تغييرات در ميزان اندروفين اندازه‌گيري شود. همچنين ازآنجاکه مي‌توان محيط نامناسب بيرون به‌ويژه خانواده را ازجمله دلايل رفتارهاي مخرب و پرخاشگرانه نوجوانان زنداني فرض کرد، پيشنهاد مي‌گردد در پژوهشي تأثير آموزش خانواده‌هاي نوجوانان را با استفاده از درمان شناختي ـ رفتاري توحيدي در ميزان کاهش پرخاشگري آنها بررسي نمود.
تشکر و قدرداني
با تشکر از کليۀ نوجوانان شرکت‌کننده در اين مطالعه که علي‌رغم مشکلات فراوان مشارکت منظم داشتند و همچنين از تمامي زحمات و راهنمايي‌هاي مديريت و کارکنان محترم زندان عادل آباد شيراز در اين پژوهش کمال تشکر و قدرداني را داريم.
تعارض منافع
اين مطالعه براي نويسندگان هيچ‌گونه تعارض منافعي نداشته است.
- امیدیان، مهدی و دیگران (۱۳۹۲). بررسی اثربخشی گروه درمانی شناختی به روش مایکل فری بر کاهش پرخاشگری زندانیان مرد زندان مرکزی شهرکرد. دومین کنفرانس بین‌المللی مدیریت، کارآفرینی و توسعۀ اقتصادی. قم: دانشگاه پیام نور. ص۵۷ـ۶۷.
- بهرامی، الهه (۱۳۹۴). بررسی تأثیر آموزش مدیریت خشم بر بهداشت روان و پرخاشگری زنان زندانی شهر اصفهان. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. اصفهان: دانشگاه علوم پزشکی اصفهان.
- خاکپور، حسین و دیگران (۱۳۹۶). راهکارهای درمان پرخاشگری از دیدگاه قرآن و روایات. پژوهش در دین و سلامت، ۳(۴)، ۱۱۷ـ۱۲۷.
- جانی، ستاره و دیگران (۱۳۹۳). اثربخشی درمان مذهب‌محور بر اضطراب مرگ، سازگاری اجتماعی و بهزیستی ذهنی. مجلۀ علمی دانشگاه علوم پزشکی ایلام، ۲۲(۵)، ۹۴ـ۱۰۳.
- رضائی، اباذر و دیگران (۱۳۹۸). امکان‌سنجی بستۀ آموزشی اصلاح رفتار بین‌فردی با رویکرد اسلامی در کاهش رفتار مجرمانۀ زندانیان. روان‌شناسی و دین، ۴(۴۸)، ۷ـ۲۳.
- فرهوش، محمد و دیگران (۱۴۰۰). اثربخشی درمان شناختی ـ رفتاری مذهبی در مقایسه با درمان شناختی ـ رفتاری کلاسیک. روان‌شناسی بالینی، ۵۳(۱)، ۱۳ـ۲۷.
- کریمی، حمزه و دیگران (۱۳۹۲). مقایسۀ اثربخشی آموزش گروهی مدیریت خشم و مهارت‌های ارتباطی بر میزان پرخاشگری معتادان به حشیش زندان شهر همدان. تحقیقات علوم رفتاری، ۱۱(۲)، ۱۲۹ـ۱۳۸.
- کمالی، ابوالقاسم (۱۳۸6). تأثیر آموزش شناختی رفتاری، بر میزان خصومت و پرخاشگری زندانیان محکوم به شرارت و ایراد ضرب و جرح در زندان اصفهان. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. اصفهان: دانشگاه اصفهان.
- محمدی، نوراله (۱۳۸۵). بررسی مقدماتی شاخص‌های روان‌سنجی پرسش‌نامۀ پرخاشگری باس و پری. مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، ۳۵(۲۵)، ۴ـ۱۵۲.
- نعمتی، حسن و دیگران (۱۳۹۲). بررسی تأثیر آموزش مهارت حل تعارض در کاهش پرخاشگری زندانیان شهرستان مشکین شهر. اصلاح و تربیت، ۹(۱۴)، ۱۱.
- یوسفی، ناصر (۱۳۹۱). تأثیر شناخت درمانی مذهب محور بر کاهش نشانگان افسردگی، اضطراب و پرخاشگری دانشجویان. فرهنگ مشاوره و روان‌درمانی، ۱۰(۵۷)، ۶ـ۹.
