روان شناسی و دين

مقدمه
يکي از آسيب‌هاي خانوادگي جامعة حاضر، نارضايتي از زندگي زناشويي، کاهش صميميت و فاصله‌گيري عاطفي زوجين است که منجر به طلاق عاطفي مي‌گردد (رمضاني‌فر و همکاران، 1400). تعارض پديده‌اي طبيعي و ذاتي در روابط زناشويي است که در نتيجة علايق، نظرات و ديدگاه‌هاي متفاوت بين زوجين پديد مي‌آيد. از نظر مفهومي، تعارض را مي‌توان به‌عنوان مخالفت آشکار بين همسران تعريف کرد که باعث ايجاد اختلاف‌نظر و مشکلات در روابط مي‌شود (فالک و همکاران، 2013، ص23). تعارضات زناشويي يکي از مهم‌ترين عوامل تعيين‌کنندة کميت و کيفيت روابط بين زن و شوهر است (دلاتوره و همکاران، 2015). در واقع، تعارضات ناشي از اهداف يا علايق ناسازگار اعضاي خانواده و ارزيابي متفاوت آنها از مسائل زندگي است (وودين، 2011). تعارضات زناشويي پيامدهاي منفي زيادي را براي زوجين و افراد خانوار به همراه داشته است. پژوهش ويکرام (2021) بر افسردگي زوجين، بر احساس اضطراب ناشي از تعارضات زناشويي زوجين تأکيد دارد. تعارض زناشويي پيامدهاي خانوادگي مهمي چون فرزندپروري ناكارآمد، ناسازگاري كودكان، افزايش احتمال تعارض والد ـ فرزند و تعارض بين خواهر و برادر را به همراه داشته است (روشن و همکاران، 1398، ص34).
از طرف ديگر يکي از سازه‌هايي که در علوم مختلف از جمله در جامعه‌شناسي، روان‌شناسي، فلسفه و دين مورد بحث و بررسي قرار مي‌گيرد، تنهايي است. تنهايي يک احساس منفي است که با از دست دادن و نااميدي مرتبط است. اين نتيجه فرآيندي است که در آن فرد روابط شخصي موجود خود را در مقابل خواسته‌ها و انتظارات اجتماعي خود در رابطه با روابط مي‌سنجد (بيرديث و همکاران، 2019). از منظر فلسفي مفهوم تنهايي زماني مورد تأکيد قرار گرفت که پناهگاه‌هاي نجات‌دهندة انسان مورد ترديد قرار گرفت. ظهور مدرنيته بيش از ساير دوره‌هاي فلسفي در احساس تنهايي انسان عصر جديد تأثيرگذار بوده و اگزيستانسياليسم به‌عنوان يکي از مکاتب فلسفي اومانيستي در پاسخ به اين دغدغه‌هاي عصر جديد شکل گرفت و به سرعت پذيرفته شد. احساس تنهايي انسان و علل آن بيش از ديگر مکتب‌هاي فلسفي مورد بحث اگزيستانسياليزم بوده است. از منظر اگزيستانسياليزم، با توجه به اينکه انسان در گزينشگري آزاد است و در مقابل انتخاب‌هاي خود مسئول است، از احساس تنهايي و دلهره و اضطراب برخوردار است (ايمان‌زاده و همکاران، 1397). 
از منظر روان‌شناختي، احساس تنهايي به يك تجربة روان‌شناختي منفي اشاره دارد كه با تجارب بين‌فردي منفي و از دست دادن اعتماد به ديگران مرتبط است (نيلسون و همکاران، 2006). بوگيرتس و همکاران (2006) تنهايي را تجربة انزوا و احساس محروميت در ارتباط با ديگران تعريف كرده‌اند كه با كاستي كيفي يا كمّي در شبكة بين‌فردي شخص همراه است. پديـدة تنهايي در سه سطح تنهايي بين‌فردي، درون‌فردي و هستي‌گرا قابـل بررسـي اسـت. ارويـن يالوم در كتاب روان‌درماني اگزيستانسيال، تنهايي اگزيستانسيال را جدايي ميان فرد از دنيـا و يك وضعيت ذهني ناخوشايند مي‌داند، اما در همان حال تنهـايي يكـي از ابعـاد ضـروري زندگي است. از منظر يالوم تنهايي پديده‌اي دووجهي است و داراي بعد مثبـت و منفـي است. تنهايي بخشي از هستي ماست كه بايد آن را بپذيريم. بر اساس اين نظريه، فرد در تنهايي به درك خويش نائل مي‌شود و تنهايي ادراك و انسانيت فرد را گسترش مي‌دهـد (ويتي، 2014). رابرت اس. وايس در کتاب «تنهايي: تجربة انزواي عاطفي و اجتماعي» بر دو نوع تنهايي عاطفي و تنهايي اجتماعي اشاره مي‌کند (هالت لنستد و همکاران، 2015). تنهايي اجتماعي از فقدان گروه وسيع‌تري از مخاطبين يا يک شبکة اجتماعي جذاب سرچشمه مي‌گيرد و اغلب به دليل کاهش فعاليت‌هاي اجتماعي (آرتسن و جيله، 2011) يا از دست دادن شريک زندگي (اوتز و همکاران، 2014) در ميان موقعيت‌هاي مختلف رخ مي‌دهد. تنهايي اجتماعي ناشي از ادغام ناکافي در يک شبکة اجتماعي است؛ لذا دو مفهوم «شبکة اجتماعي» و «ادغام» بنيان تنهايي اجتماعي را تشکيل مي‌دهد (تربي و همکاران، 2019). احساس تنهايي اجتماعي با احساس خستگي، بي‌هدفي، بي‌ارزشي و در حاشيه بودن همراه با عدم تأييد ديگران مشخص مي‌شود. اين تنهايي اغلب نوعي گسست و شکاف در شبکة اجتماعي را به دنبال دارد (ارنست و همکاران، 2005). از ديدگاه وايس تنهايي عاطفي واکنش دروني به عدم وجود پيوند نزديک اشاره مي‌کند (بانرجه و همکاران، 2020) و نتيجة دوري و طردشدگي از سوي ديگران است و از فقدان يک شخصيت صميمي يا يک وابستگي عاطفي نزديک ناشي مي‌شود (آرتسن و همکاران، 2011).
اما اصلي‌ترين نوع احساس تنهايي، احساس تنهايي اگزيستانسيال است؛ چراکه اين نوع تنهايي نه‌تنها با ابعاد عاطفي و اجتماعي انسان؛ بلکه عمدتاً با نظام معرفت‌شناسي و متافيزيکي انسان ارتباط عميقي دارد. در رويکرد وجودگرايي، مطابق با مکتب اگزيستانسياليسم، احساس تنهايي ماهيت انساني را بيان مي‌کند که تنها به دنيا قدم گذاشته، تنها زندگي کرده و تنها مي‌ميرد. از ديدگاه خيلي از انديشمندان و محققين، تنهايي اگزيستانسيال ناشي از درک اين موضوع است که انسان اساساً تنها، همراه با پوچي، غم و اشتياق است (وان تيلبرگ،2021). ماستاکاوس (1960) سخنگوي مکتب اگزيستانسياليزم، احساس تنهايي را اجتناب‌ناپذير و تنهايي واقعي را مثبت مي‌داند. مطابق نظر وي، احساس تنهايي بخشي گريزناپذير از زندگي انساني است و به فرد توانايي تحمل، استقامت و افزايش انسانيت مي‌بخشد (ايمان‌زاده و همکاران، 1397). بولمسجو و همکاران (2019) چندين جنبة کليدي تنهايي وجودي و اگزيستانسيال را متمايز کردند: عدم ارتباط با ديگران و دنياي بيرون، بيگانگي، احساس انزوا، پوچي و رها شدن. علاوه بر اين، ترس‌هاي مربوط به مرگ‌و‌مير با اين نوع تنهايي مرتبط هستند؛ از جمله ترس از ناپديد شدن از روي زمين، ترس از فراموش شدن و ترس از مردن. بررسي بيشتر اين مفهوم منجر به دو نکته مي‌شود: تنهايي اگزيستانسيال شامل احساسات منفي نيستي است که متناوب و با قرار گرفتن در يک فرآيند رشد دروني آميخته مي‌شود؛ تنهايي اگزيستانسيال از دو جهت با تنهايي اجتماعي و احساسي متفاوت است: اول، تنهايي اجتماعي و عاطفي با فقدان روابط اجتماعي معنادار و فقدان همراهي اجتماعي همراه است. تنهايي وجودي يا اگزيستانسيال نتيجة جدايي گسترده‌تر مربوط به ماهيت هستي و به ويژه فقدان معنا در زندگي است. يک فرد ممکن است در جمع ديگران باشد، اما تنهايي وجودي را تجربه کند (لارسون و همکاران، 2019)؛ دوم، تنهايي اجتماعي و عاطفي را مي‌توان با بهبود کيفيت شبکة روابط يا با تنظيم سطح آرزو بهبود بخشيد (روک و همکاران، 1982). از سوي ديگر، تنهايي وجودي بر اساس رويکرد پديدارشناختي درمان دائمي ندارد (ماييرز و همکاران، 2001). اروين يالوم در کتاب روان‌درماني اگزيستانسيال، تنهايي وجودي را جدايي انسان از دنيا و حالتي ناخوشايند مي‌داند، اما درعين‌حال تنهايي يکي از جنبه‌هاي ضروري زندگي است. تنهايي بخشي از وجود ماست که بايد آن را بپذيريم. بر اساس اين نظريه، فرد در تنهايي به درک خود دست مي‌يابد و تنهايي باعث گسترش ادراک و انسانيت فرد مي‌شود (ويتي، 2014).
از طرف ديگر نظريه‌ها و انديشه‌هاي متفاوتي در باب راهکارهاي غلبه بر کاهش احساس تنهايي و به‌خصوص احساس تنهايي اگزيستانسيال ارائه شده است، و هرکدام از علوم از روان‌شناسي، جامعه‌شناسي، فلسفه و دين تا علوم ديگر بسته به مباني فکري خود راهکارهايي براي غلبه بر احساس تنهايي اگزيستانسيال ارائه داده‌اند. 
از طرف ديگر يکي از عواملي که محققان آن را در کاهش احساس تنهايي اگزيستانسيال مؤثر مي‌دانند، دين و معنويت و به ويژه کيفيت ارتباط انسان با خداست (حدادي کوهسار و همکاران، 1391). يافته‌هاي پژوهش‌هاي ايمان‌زاده و عليپور (1398)، ايمان‌زاده و عليپور (1397)، روتنبرگ و همکاران (2004)، نبکوو (2013) و... نيز بر ارتباط دين و نقش آن در انواع احساس تنهايي اشاره دارند. در جهان‌بيني توحيدي، توکل به خدا و اعتقاد به معاد، انسان را از احساس تنهايي مصون مي‌دارد. در پـژوهش لانگ، يكي از هفت الگوي مثبت تنهايي، تنهايي براي معنويت است كه در آن فرد مي‌تواند زماني را به رشد و شكوفايي و خلوت شخصي اختصاص دهد و با داشتن ايـن احسـاس كـه جزئي از يك كل بزرگ‌تر است، به تجارب عرفـاني و معنـوي دسـت يابـد و از نگرانـي‌هـاي روزمرة زندگي فراتر رود (له روکس و همکاران، 2001). درمان‌هاي معنوي يکي از راهبردهاي اساسي در غلبه بر احساس تنهايي اگزيستانسيال است. معنويت درماني به معناي کمک به فرد که خويشتن واقعي را بيابد و از هجران و جدايي از خويشتن واقعي به وصل و اتصال برسد (هوک و همکاران، 2010). معنويت درماني ديني شيوه‌اي است که افراد معنا و هدف خود را در آن جست‌وجو کرده و در آن به‌ دنبال تجربة نحوة درگيري با خود، خدا، طبيعت و روحانيت و قدسيت هستند (پوچالسکي و همکاران،2014). ديميک و همکاران (2022) معنويت درماني ديني را به روش‌هاي معنوي استنتاج‌شده از آموزه‌هاي ديني اطلاق مي‌کنند و به اين امر اشاره دارند که معنويت درماني ديني انسان را به فلسفة زندگي تجهيز کرده و اراده و باورهاي انساني را تقويت و نيازهاي اساسي روح انساني را برطرف مي‌کند. هدف عمومي مداخلات معنوي و مذهبي تسهيل و رشد سبک‌هاي مقابل‌ها و بهزيستي معنوي مددجويان مي‌باشد. علاوه بر اين، در اثر درمان معنويت مبتني‌بر مثبت‌نگري، مراجعان هويت خود را مورد تأييد و شناسايي قرار مي‌دهند، از خداوند رهنمود و ارشاد مي‌خواهند تا آنان را در کنار آمدن با مشکلات کمک کند و به آنها اميدواري بدهد و از جامعة مذهبي خود حمايت اجتماعي، عاطفي و مادي دريافت مي‌کنند. معنويت درماني ضمن کاهش مشکلات هيجاني، رضايت زناشويي زوجين را افزايش مي‌دهد (ماسکارو و همکاران، 2005).
گروهي از روان‌شناسان هم معتقدند نيمي از متغيرهاي مربوط به سلامت روان بزرگسالان را باورهاي مذهبي تبيين مي‌کنند و مي‌گويند دين و معنويت به انسان کمک مي‌کند تا معناي وقايع زندگي به ويژه رويدادهاي دردناک و اضطراب را درک کند. القا و ايجاد تشويق و رضايت در ذهن و روح او، دوستي با خدا و بندگي او با ايجاد اين احساس در انسان که خداوند او را مورد حمايت و عنايت قرار مي‌دهد، باعث کاهش احساس مهجوريت، پوچي و تنهايي و افزايش ميزان رضايت انسان از زندگي مي‌شود (حدادي کوهسار و همکاران، 1391).
امروزه اعتقاد بر اين است که اگرچه شايد با کمک علومي نظير روان‌شناسي و جامعه‌شناسي به‌طور موقت اين پديده را کاهش داد؛ ولي رفع اين پديدة نامطلوب در ساية تغيير نگاه و معرفت انسان نسبت به مبدأ هستي و نحوة ارتباط با اين مبدأ مي‌باشد (ايمان‌زاده و همکاران، 1397). از ديدگاه چانگ و همکاران (2020) اگرچه احساس تنهايي اگزيستانسيال يک احساس بنيادين و پيچيده‌اي است؛ ولي تا حدي قابل رفع است. از ديدگاه آنها افرادي که از احساس تنهايي اگزيستانسيال برخوردار هستند، از چهار ويژگي اساسي برخوردارند: «از دست دادن کنترل زندگي»، «درک نشدن»، «تجربة انزوا» و «ناتواني در شناسايي معناي زندگي». از ديدگاه آنها مي‌توان از طريق خودتنظيمي و راهبردهاي آن نظير پذيرش و بازنظم‌دهي واقعيت، تأمل در باب خود، جست‌وجو براي معنا و بازتعريف موفقيت براي زندگي بر احساس تنهايي اگزيستانسيال غلبه کرد. ايمان‌زاده و همکاران (1398) در پژوهشي با عنوان «تجربة زيستة کودکان کار شهر تبريز از احساس تنهايي» که به روش پديدارشناختي انجام دادند، به 4 مضمون اصلي شامل «احساسات ادراک‌شده»، «انواع احساس تنهايي»، «پيامدهاي احساس تنهايي» و «راه‌هاي غلبه بر احساس تنهايي»، در احساس تنهايي اشاره داشتند که مضامين فرعي اين مضامين اصلي شامل تنهايي، اضطراب، درماندگي، رهاشدگي، تنهايي اجتماعي، تنهايي اگزيستانسيال، تنهايي عاطفي، نااميدي، کاهش اعتمادبه‌نفس، بي‌معنايي زندگي، اعتياد، افسردگي، حمايت اجتماعي، تحصيل و کسب مهارت‌هاي اجتماعي بود. پژوهش دسوزا و همکاران (2013) در باب زنان هندي نشان مي‌دهد که تعامل کم با همسران، احساس تنهايي، ترجيحات جنسيتي و سوء مصرف الکل، عامل اصلي ارتباط بي‌کيفيت زنان با شوهران خود مي‌باشد. مدج و همکاران (2008) در پژوهش خود به اين نتيجه رسيدند که نوجواني که احساس تنهايي و نوميدي مي‌کند به دنبال راهي براي رهايي از بحراني است که او را شديداً رنج مي‌دهد. احساس تنهايي و ناخواسته بودن مهم‌ترين علت بروز رفتارهاي خودآسيبي در نوجوانان است. ايمان‌زاده و همکاران (1397) در پژوهش خود با عنوان «بازنمايي تجربة حس تنهايي اگزيستانسيال دانشجويان دختر دانشجويان دختر دانشگاه تبريز» به اين امر اشاره داشتند که دختران برخوردار از تنهايي اگزيستانسيال، احساس وانهادگي، اضطراب و جدايي داشتند که اين احساس براي آنها، هم پيامدهاي مثبت و هم منفي داشته است.
بحث ديگري که مطرح است، ارتباط تعارضات زناشويي با احساس تنهايي در حالت اعم و احساس تنهايي اگزيستانسيال به‌صورت اخص است. در حالت کلي‌تر افرادي که از خانواده و دوستان صميمي خود دور مي‌شوند، در برقراري روابط دوستانه و صميمانه احساس ضعف کرده و در ارزيابي درست از موقعيت جديد و روابط گذشته خود دچار بحران شده و به احساس تنهايي و تنهايي اگزيستانسيال گرفتار مي‌شوند (ايمان‌زاده و همکاران، 1397). برخي از زوجين داراي تعارضات زناشويي در زندگي شخصي خود دچار بحران معنا مي‌شوند، دليلش اين است که نمي‌توانند معناي درستي براي زندگي خود بيافرينند و به همين خاطر دچار اضطراب مي‌شوند (لارسون و همکاران، 2023). زوجين داراي تعارض زناشويي به دليل آسيب ديدن هدفمندي در زندگي در معرض احساس طردشدگي، وانهادگي و جدايي هستند (همبرگ و همکاران، 2019). پژوهش‌هاي فوق نشان مي‌دهد که بين تعارضات زناشويي و احساس تنهايي اگزيستانسيال رابطه وجود دارد و زوجين داراي تعارضات زناشويي در کنار انواع ديگر احساس تنهايي، از احساس تنهايي اگزيستانسيال هم بهره‌مند هستند و اين امر در صورت عدم مداخله و درمان صحيح زندگي فردي و اجتماعي، اين زوجين را دچار بحران مي‌کند. از طرف ديگر يافته‌هاي پژوهشي متعدد نظير پژوهش پوربرار و يعقوبي (1401)، جرومه و همکاران (2023) و اوزاوا و همکاران (2017) بر اين امر اشاره دارند که معنويت درماني ديني مي‌تواند خيلي از مشکلات روان‌شناختي نظير تنيدگي رواني، اضطراب، افسردگي، احساس تنهايي اگزيستانسيال و تنش‌هاي رواني را در زوجين داراي تعارضات زناشويي کاهش داده و تاب‌آوري آنان را در مسائل و مشکلات زندگي افزايش دهد. پژوهش ايمان‌زاده و مرندي حيدرلو (1403) بر اين امر اشاره دارد که احساس تنهايي اگزيستانسيال در زوجين داراي تعارضات زناشويي بالا بوده و مراجعين در تجربيات زيستة خود بر نقش راهبردهاي ديني و معنوي براي کاهش اين حس اشاره دارند. جرومه و همکاران (2023) مشکل اصلي زوجين در حال طلاق را بحران معنا، احساس تنهايي اگزيستانسيال و عدم اميد به آينده عنوان مي‌کنند و معنويت ديني را براي غلبه بر اين چالش‌ها پيشنهاد مي‌کنند. لذا با توجه به تأثيرگذاري راهبردهاي معنوي و آشنايي افراد با برخي مهارت‌ها به‌خصوص مهارت خودآگاهي و خودشناسي و پي بردن به نقش عامليت انساني در حل مسائل و مشکلات، بستة آموزشي هم در اين راستا تنظيم گرديد. علي‌رغم پژوهش‌هاي فوق که به بخشي از متغيرهاي پژوهش اشاره داشتند، پژوهشي که به اثربخشي آموزش معنويت درماني ديني در کاهش احساس تنهايي اگزيستانسيال زوجين داراي تعارضات زناشويي بپردازد، انجام نگرفته است. لذا پژوهش حاضر به دنبال بررسي تأثير آموزش معنويت درماني ديني در کاهش احساس تنهايي اگزيستانسيال زوجين داراي تعارضات زناشويي شهرستان شبستر است.
روش پژوهش
پژوهش حاضر کمّي و از نوع شبه‌آزمايشي است. نمونة آماري پژوهش، 60 نفر از زوجين داراي تعارضات زناشويي شهرستان شبستر بودند. نمونة انتخاب‌شده از دو طريق شناسايي شدند: از طريق بررسي پروندة مراجعان به مرکز بهداشت شبستر و مراجعان به مرکز مشاورة اميد جامعه. از 92 مورد انتخاب‌شده با بررسي معيارهاي ورودي و خروجي، 60 نفر به‌صورت نمونه انتخاب شدند. نمونة انتخاب‌شده به‌صورت تصادفي در دو گروه آزمايشي (30 نفر) و كنترل (30 نفر) جايگزين شدند. نمونه‌ها از افرادي انتخاب شدند که در پرسش‌نامة احساس تنهايي اگزيستانسيال نمرة بالايي را اخذ کردند. در روش اجرا پس از شناسايي زوجين داراي احساس تنهايي اگزيستانسيال از طريق پرسش‌نامه، معيارهاي ورود به مطالعه (زوجين داراي احساس تنهايي اگزيستانسيال، زوجين داراي تعارضات زناشويي و توانايي حضور در جلسات) و معيارهاي خروج از مطالعه (آشنايي با معنويت درماني ديني، نداشتن ويژگي هم‌زمان احساس تنهايي اگزيستانسيال و تعارض زناشويي) در نظر گرفته شد. از ابزار پرسش‌نامة استاندارد احساس تنهايي اگزيستانسيال محقق ساخته به‌عنوان پيش‌آزمون ـ پس‌آزمون در اين پژوهش استفاده شد. از هر دو گروه پيش‌آزمون احساس تنهايي اگزيستانسيال گرفته شد. اين پرسش‌نامه در 17 گويه تنظيم شده که در سه بعد کلي فقدان معنا (9 گويه)، رهاشدگي (4 گويه) و اضطراب (4 گويه) جاي مي‌گيرند. آلفاي کرونباخ براي پايايي اين پرسش‌نامه، 89/0 مي‌باشد که براي يک پرسش‌نامه پايايي خوبي است و تمامي زيرمقياس‌هاي اين پرسش‌نامه نيز داراي پايايي بالاي 80 درصد مي‌باشند. اين پرسش‌نامه توسط خود محقق طراحي شده و حاصل يک طرح پژوهشي در جامعة آماري دانشگاه تبريز است. روايي پرسش‌نامة مذکور از نظر متخصصين (متشکل از حوزة روان‌شناسي و مشاوره، فلسفه و متخصصان ديني) مورد تأييد قرار گرفته است. بدين صورت که پرسش‌نامه به همراه يک مقدمه و توضيحات پيرامون احساس تنهايي اگزيستانسيال در اختيار 6 تن از متخصصان و اساتيد (2 نفر روان‌شناسي، 2 نفر فلسفه و 2 نفر متخصص علوم ديني) قرار گرفت و از آنها خواسته شد که روا بودن گويه‌ها را در قالب کاملاً مناسب، مناسب، متوسط، نامناسب و کاملاً نامناسب بيان فرمايند.
براي تدوين محتواي آموزش معنويت درماني از مطالعه و بررسي منابع، کتاب‌ها، مقالات و منابع نظري مرتبط از جمله کتاب سبک زندگي علوي تأليف ايمان‌زاده، شفيعي‌پور مرجي و اکبريان (1401)، کتاب دين و معنويت در روان‌درماني و مشاوره ترجمة فريده براتي (1391) و تجارب آموزشي پژوهشگر با بهره‌گيري از تکنيک و اﻟﮕﻮي هفت گامي و هفت مرحله‌اي سندلوسکي و ﺑﺎروسو (۲۰۰۷) استفاده شده است. روايي محتوايي بستة آموزشي، توسط 6 نفر از اساتيد (روان‌شناسي، مشاوره، دين و فلسفه) تأييد شد. پس از بررسي بسته توسط متخصصان، موارد پيشنهادي جهت اصلاح، توسط پژوهشگر اعمال شد. جهت بررسي روايي محتواي بستة آموزشي از شاخص نسبت روايي محتوايي (cvr) لاوشه (1975) استفاده شد. Cvr به‌دست‌آمده براي بستة فوق براي تمامي اهداف در پروتکل آموزشي بين 8/0 تا 1 به‌دست آمد. از روش والتز و همکاران (2010) جهت بررسي شاخص روايي محتوايي (cvi) استفاده شد. با توجه به تعداد متخصصيني که اين شاخص را بررسي کرده بودند (78/0) اين ميزان براي تمام اهداف در بستة آموزشي بين 9/0 تا 1 به‌دست آمد.
برنامة آموزشي طراحي‌شده به‌عنوان متغير مستقل در 8 جلسة يک ساعته اجرا گرديد. شيوة ارائة محتوا به‌صورت تدريس و سخنراني توسط مدرس و سپس بحث گروهي توسط شرکت‌کنندگان بود. در برخي از جلسات از جمله راهبردهاي معنوي سعي مي‌شد شرکت‌کنندگان به بيان تجربيات شخصي خود از به‌کارگيري اين رويکردها بپردازند. در شروع هر جلسه سعي مي‌شد مروري هم به مطالب قبل صورت گيرد. بعد از آموزش، از هر دو گروه پس‌آزمون گرفته شد؛ بعد از گذشت يک ماه از اجراي پس‌آزمون، آزمون پيگيري گرفته شد تا پايداري اثر مداخله مورد بررسي قرار گيرد. داده‌هاي جمع‌آوري‌شده با استفاده از شاخص‌هاي توصيفي و آزمون تحليل کواريانس در نرم افزار SPSS نسخة 22 مورد تحليل قرار گرفتند. 
جدول 1: سرفصل محتواي جلسات آموزش معنويت درماني مبتني‌بر مثبت‌نگري
جلسه    شرح جلسات    هدف و محتواي جلسه
اول    آشنايي و برنامه‌ريزي    آشنايي با اعضاي گروه، معرفي خود به‌عنوان مدرس، آشنايي با اعضا، بيان قوانين و اهداف گروه و ايجاد اطمينان از حفظ محرمانگي اطلاعات، اجراي پيش‌آزمون احساس تنهايي اگزيستانسيال و بياني خلاصه‌وار از سبک‌هاي زندگي و چالش‌هاي آن در عصر جديد
دوم    مفهوم‌شناسي معنويت و جايگاه آن در قرآن و اديان ديگر    مفهوم‌شناسي معنويت و جايگاه معنويت و معنويت‌گرايي و ويژگي‌هاي انسان معنوي در قرآن و اديان ديگر به‌خصوص مسحيت
سوم    عامليت انسان و نقش آن در حل مسائل و مشکلات    تببين اراده و اختيار انسان، نقش فرد و مسئوليت و مسئوليت‌پذيري و ابعاد آن و...
سوم    مهارت خودآگاهي و خودشناسي    شناخت نقاط قوت و ضعف، توانايي‌ها، نيازها، خواسته‌ها، ترس‌ها و رغبت‌هاي خود و آگاهي زوجين از نقش خود در حل تنهايي و تعارضات زناشويي خود
چهارم    خودآگاهي معنوي    تبيين رابطة انسان با خود، خدا، طبيعت و ديگران و تغيير ديدگاه انسان نسبت به رابطة انسان با جهان‌هستي از طريق تببين مفاهيم و ارتباطات هستي‌شناسانه شاهد و مشهود، فيض و افاضه و محيط و محاط در انديشة اسلامي
پنجم    راهبردهاي معنوي (1)    آشنايي زوجين با راهبرد دعا، توکل، صبر با تأکيد بر دعاي 22 صحيفة سجاديه، بهره‌گيري از آياتي از سوره‌هاي احقاف (تبيين مفهوم صبر و ارتباط آن با حزن و اندوه)، معارج (در باب صبر جميل)، آل‌عمران (تبيين مفهوم صبر و ارتباط آن با تقواي الهي) و آيات ديگر ذکر و پيامدهاي آن در زندگي و بيان تجربيات شخصي شرکت‌کنندگان از به‌کارگيري اين رويکردها
ششم    راهبردهاي معنوي (2)    آشنايي زوجين با راهبرد گذشت، بخشش و بخشايشگري و مراحل و انواع آن در اسلام و به‌خصوص بهره‌گيري از دعاي 39 صحيفة سجاديه، تاب‌آوري و پيامدهاي آن در زندگي با تأکيد بر دعاي 22 صحيفة سجاديه و ذکر الگوهاي قرآني و بيان تجربيات شخصي شرکت‌کنندگان از به‌کارگيري اين رويکردها
هفتم    نقش سلامت معنوي در توانمندسازي خانواه، فرد و زنان    نقش همدلي و قدرشناسي، تدبير امور منزل، متعهد بودن، روابط خانوادگي، روابط و حرمت‌ها در توانمند‌سازي خانواده
هشتم    جمع‌بندي جلسات و اجراي پس‌آزمون    بحث و بررسي در باب جلسات برگزارشده، بحث و تبادل نظر در باب سؤالات مطرح‌شده، اجراي پس‌آزمون
يافته‌هاي پژوهش
الف) يافته‌هاي توصيفي
در اين قسمت اطلاعات توصيفي مربوط به متغيرهاي مورد نظر گروه آزمايش و کنترل تحقيق در مرحلة پيش‌آزمون و پس‌آزمون بررسي شده است. در ادامه يافته‌هاي توصيفي تک به تک متغيرها به تفضيل آمده است.
جدول2: ميانگين و انحراف معيار نمره‌هاي مؤلفه‌هاي تنهايي اگزيستانسيال در مراحل پيش‌آزمون و پس‌آزمون و پيگيري
متغير    تعداد        پيش‌آزمون    پس‌آزمون    پيگيري
        گروه    ميانگين    انحراف معيار    ميانگين    انحراف معيار    ميانگين    انحراف معيار
فقدان معنا    60    آزمايش    08/25    77/5    59/20    40/3    50/17    90/2
    60    گواه    27/29    08/3    37/28    19/3    17/27    8/1
رهاشدگي    60    آزمايش    33/15    64/2    87/8    58/2    47/8    83/1
    60    گواه    04/16    56/2    43/16    49/2    70/15    24/1
اضطراب    60    آزمايش    30/12    45/2    97/5    18/2    87/5    74/1
    60    گواه    06/13    92/2    47/12    63/1    17/12    92/0
تنهايي اگزيستانسيال    60    آزمايش    50/53    79/8    43/35    96/4    83/31    79/3
    60    گواه    67/58    94/6    27/58    87/6    03/56    36/3
يافته‌هاي جدول (2) در باب نمرات دو گروه آزمايش و گواه در سه مرحلة پيش‌آزمون، پس‌آزمون و پيگيري نشان مي‌دهد که ميانگين گروه آزمايش در پس‌آزمون و مرحلة پيگيري در گروه آزمايش نسبت به گروه گواه کاهش معناداري داشته است و اين کاهش به معناي اثربخشي مداخلات دارد. نتايج جدول بيانگر اين است که در متغيرهاي پژوهش واريانس دو گروه تفاوت معنادار ندارند و اين پيش‌فرض نيز رعايت شده است. به منظور برابري کواريانس‌ها در نمرات ابعاد تنهايي اگزيستانسيال در دو گروه از آزمون لامبدا ويکلز استفاده شد. جدول (3) نشان مي‌دهد که تفاوت کواريانس‌هاي احساس تنهايي اگزيستانسيال و ابعاد آن در دو گروه غيرمعنادار است.
ب) يافته‌هاي استنباطي
در اين بخش از پژوهش يافته‌هاي مربوط به فرضيات و سؤال‌هاي پژوهش بررسي مي‌گردد.
در جدول (3) نتايج حاصل از آزمون تحليل کواريانس (مانکوا) بر روي نمرات احساس تنهايي اگزيستانسيال ارائه شده است.
جدول 3: نتايج تحليل كوواريانس مانکوا بر روي نمرات مؤلفة احساس تنهايي اگزيستانسيال
نام آزمون    مقدار    F
فرضيه    DF
خطا    ضريب F    معناداري
(P)    مجذور اتا    توان آماري
لامبدا ويکلز    069/0    392/178    000/2    000/26    001/0    921/0    994/0
جدول (3) نشان مي‌دهد که با توجه به سطوح معناداري آزمون حداقل در يکي از مراحل پس‌آزمون و پيگيري در ارتباط با دو گروه آزمايش و کنترل ميانگين گروه آزمايش نسبت به گروه گواه کاهش يافته است (392/178F: و001/0P:)، و تحليل مانکوا نشان مي‌دهد ميزان اين تأثير921/0 است و اين بيانگر اين است که 1/92 تفاوت‌هاي فردي در نمرات احساس تنهايي اگزيستانسيال مربوط به تأثير عضويت گروهي است و توان آماري به علت نزديک بودن به عدد 1 بيانگر کفايت حجم نمونه است. 
جدول 4: نتايج تحليل مانکوا بر تأثير عضويت گروهي روي ميزان نمرات مؤلفة احساس تنهايي اگزيستانسيال
متغيرهاي پژوهش    مجموع مجذورات    درجة آزادي    ميانگين مجذورات    ضريب F    معناداري    ميزان تأثير    توان آماري
پيش‌آزمون    پس‌آزمون    344/20    1    344/20    588/0    449/0    023/0    117/0
    پيگيري    345/9    1    345/9    711/0    405/0    027/0    128/0
عضويت گروهي    پس‌آزمون    995/3298    1    995/3298    563/95    001/0    778/0    1
    پيگيري    511/4053    1    511/4053    156/310    001/0    913/0    1
خطا    پس‌آزمون    832/947    27    10/35    -    -    -    -
    پيگيري    498/365    27    53/13    -    -    -    -
يافته‌هاي جدول (4) نشان مي‌دهد که بين پيش‌آزمون و پس‌آزمون رابطة معناداري وجود دارد و اين رابطه کنترل مي‌شود. با وجود اين حتي پس از کنترل اثر پيش‌آزمون بين دو گروه از لحاظ پس‌آزمون مربوط به احساس تنهايي اگزيستانسيال تفاوت معناداري وجود داشته و عضويت گروهي 77 درصد از تغييرات مربوط به نمرات احساس تنهايي اگزيستانسيال را در پس‌آزمون تبيين مي‌کند (001/0(P<؛ لذا با توجه به‌اندازة اثر قابل قبول (77/0) مي‌توان گفت که کاهش ميزان احساس تنهايي اگزيستانسيال در زوجين داراي تعارضات زناشويي ناشي از تأثير آموزش معنويت درماني بوده است و با توجه به توان آماري، حجم نمونه هم کافي بوده است. نگاهي به داده‌هاي جدول (4) هم نشانگر اين است که رابطة معناداري بين پيش‌آزمون و پيگيري است. پس از کنترل اثر پيش‌آزمون بين دو گروه از لحاظ پيگيري مربوط به نمرات احساس تنهايي اگزيستانسيال تفاوت معنادار بوده و عضويت گروهي 91 درصد از تغييرات مربوط به نمرات احساس تنهايي اگزيستانسيال را در پيگيري تبيين مي‌کند (001/0(P<. با توجه به توان آماري، حجم نمونه هم کافي بوده است.
بحث و نتيجه‌گيري
هدف پژوهش حاضر اثربخشي آموزش معنويت درماني ديني در کاهش احساس تنهايي اگزيستانسيال زوجين داراي تعارضات زناشويي شهرستان شبستر بود. يافته‌هاي پژوهش نشان داد که آموزش معنويت درماني ديني در کاهش احساس تنهايي اگزيستانسيال زوجين داراي تعارضات زناشويي شهرستان شبستر در مرحلة پس‌آزمون و پيگيري تأثيرگذار بوده و احساس تنهايي اگزيستانسيال زوجين داراي تعارضات زناشويي کاهش يافته است. نتايج پژوهش
نشان داد آموزش بستة طراحي‌شده در کاهش احساس تنهايي اگزيستانسيال در هر 3 بعد فقدان معنا، رها شدگي و اضطراب مؤثر بود. يافته‌هاي پژوهش حاضر با يافته‌هاي پژوهش‌هاي پيشين از جمله پژوهش‌هاي بولمجو و همکاران (2019)، لاي و همکاران (2020)، لارسون و همکاران (2019)، له روکس و کونور (2001)، حدادي کوهسار و همکاران (1391)، چانگ و همکاران (2020)، ايمان‌زاده و همکاران (1398)، ايمان‌زاده و همکاران (1397)، مدج و همکاران (2008) و ماسکارو و همکاران (2005)، در باب نقش‌آفريني معنويت و معنويت درماني در کاهش احساس تنهايي اگزيستانسيال همسو و هماهنگ بوده است. يکي از عواملي که پژوهشگران آن را در کاهش احساس تنهايي مؤثر مي‌دانند، مذهب و معنويت و خصوصاً کيفيت ارتباط فرد با خداست. در جهان‌بيني توحيدي توکل به خدا و باور به معاد انسان را از احساس تنهايي مصون مي‌دارد. گروهي از روان‌شناسان بر اين باورند که نيمي از متغيرهاي مربوط به سلامت رواني افراد بالغ به‌وسيلة باورهاي مذهبي تبيين مي‌شود. آنها بر اين امر اعتقاد دارند که مذهب و معنويت به انسان کمک مي‌کند تا معناي حوادث زندگي به ويژه حوادثي که دردناك و اضطراب انگيزند را بفهمند و باعث دلگرمي و خرسندي در روان و روحيه او بشود. دوستي با خدا و بندگي او، با ايجاد اين احساس در فرد که خداوند حامي و مراقب اوست، منجر به کاهش احساس رهاشدگي، پوچي و تنهايي و افزايش ميزان رضايت فرد از زندگي مي‌شود (حدادي کوهسار و همکاران، 1391). كامر (2011) در پژوهش‌هاي خود بيان مي‌كند که افراد مذهبي در مقايسه با افراد غيرمذهبي كمتر احساس تنهايي اگزيستانسيال مي‌كنند و كمتر به بـدبيني، افسـردگي و اضـطراب دچـار مـي‌شـوند. همسو با يافته‌هاي پژوهش حاضر پژوهش روزدال (2009) در باب بيماران سرطاني و احساس تنهايي اگزيستانسيال آنها به ايـن نتيجـه اشاره مي‌کند كه بيماران سرطاني با دو مشكل اساسي فقدان مفهـوم خـود و احساس تنهايي روبه‌رو هستند و بسته به تجربيات ديني بيماران سرطاني، احساس تنهـايي اگزيستانسيال آنها هم متفاوت است. بيماراني که گرايشات ديني و معنوي داشتند، علي‌رغم بيماري لاعلاج زندگي را معنادار دانسته و فقدان معنا چندان در آنها و سبک زندگي آنها تأثيرگذار نبوده است. از جهت ديگر بيماراني که از رشد معنوي پاييني برخوردار بودند از اضطراب و احساس وانهادگي برخوردار بودند. از ديدگاه ماسکارو و روزن (2005) احساس تنهايي زوجين داراي تعارضات زناشويي، ناشي از تزلزل پايگاه‌ها و تکيه‌گاه‌هاي انساني است. در روابط زناشويي معنا ناشي از ارتباط است و نوع ارتباط به معناي زندگي انساني جهت مي‌دهد. آغازگري رابطه، ادامه آن، گوش دادن فعالانه به حرف‌هاي طرف رابطه و درک احساسات طرف مقابل، در احساس معناداري زندگي زناشويي نقش مهمي ايفا مي‌کند و فقدان اين معنا به تنهايي اگزيستانسيال مي‌تواند منجر شود. از ديدگاه ماسکارو و همکاران (2005) با معنويت درماني مي‌توان مشکلات هيجاني، احساس تنهايي اگزيستانسيال زوجين و خيلي از مشکلات زناشويي زوجين از جمله احساس اضطراب و رهاشدگي را کاهش داد. از ديدگاه نيستروم زوجيني که تفاهم کمتري دارند و به تعارضات زناشويي دچار هستند، انعطاف‌پذيري روان‌شناختي و ذهني در آنها پايين است و اين افراد در برابر خيلي از مؤلفه‌ها نظير اضطراب و احساس تنهايي اگزيستانسيال آسيب‌پذيرترند و در رفع مشکلات زندگي در به‌کارگيري راه‌حل منطقي براي حل مسائل و مشکلات دچار مشکلاتي اساسي هستند (نيستروم، 2008، ص25).
معنويت به‌عنوان زيربناي باورها، در تأمين و ارتقاي سلامت رواني و کيفيت زندگي افراد نقش مهمي را ايفا مي‌کند (جديدي و همکاران، 1390). معنويت اشاره به شيوهاي دارد که افراد معني و هدف زندگي خود را جست‌وجو و بيان مي‌کنند و در آن اتصال با خود، ديگران، طبيعت و روحانيت يا تقدس را تجربه مي‌کنند (بوچالسکي و همکاران، 2014). با توجه به اينکه معنويت درماني با رويکردهاي سکولار هم قابل جمع است، معنويت درماني ديني به رويکردي اطلاق مي‌شود که از آموزه‌ها و يافته‌ها و روش‌هاي برآمده از دين براي بهبود کيفيت زندگي بهره گرفته مي‌شود (اشنايدر و همکاران، 2023). با توجه به اينکه احساس تنهايي اگزيستانسيال از لحاظ پيچيدگي و ابعاد و مؤلفه‌هاي آن با ساير انواع احساس تنهايي نظير احساس تنهايي عاطفي و اجتماعي تفاوت اساسي دارد، غلبة اين احساس مي‌تواند کيفيت زندگي دنيوي و اخروي زوجين را با مشکلات بنيادين مواجه کند؛ همچنين غلبة اين احساس مي‌تواند نگاه انسان‌شناختي و جهان‌شناختي زوجين را دچار بحران کند و چه بسا باعث اضطراب‌هاي بنيادين و احساس وانهادگي و رهاشدگي کرده و زندگي زوجين را فاقد و تهي از معنا پيش ببرد. لذا مي‌توان با آموزش معنويت درماني ديني و برآمده از دين و آموزه‌هاي ديني، خيلي از چالش‌هاي زندگي زوجين داراي تعرضات زناشويي از جمله احساس تنهايي اگزيستانسيال آنان را کاهش داد.
پژوهش‌ انجام‌گرفته از محدوديت‌هاي خاص خود برخوردار بود. بخشي از محدوديت‌ها، محدوديت‌هاي روش‌شناختي بود و بخشي هم به ماهيت موضوع برمي‌گشت. در باب روش‌شناختي، از محدوديت‌‌هاي موجود مي‌توان محدوديت در اثربخشي را نام برد. اگرچه ما يک طرح تحقيقاتي و تجزيه و تحليل آماري بسيار قوي را انتخاب کرده‌ايم؛ اما هنوز محدوديت‌هايي مانند در نظر گرفتن يک جامعة خاص، در نظر گرفتن افراد يا گونه‌ها در يک منطقة محدود وجود دارد. اين مشکل به تعميم‌پذيري نتايج تحقيق اشاره دارد که داده‌هاي مختص يک جامعة کوچک را نمي‌توان به جوامع ديگر تعميم داد. در اين پژوهش براي تعيين اثربخشي متغيرها از پرسش‌نامه استفاده گرديد؛ درنتيجه ممکن است برخي از افراد از ارائة پاسخ واقعي خودداري کرده باشند. محدوديت ديگري را که مي‌توان براي اين پژوهش عنوان کرد، محدود بودن جلسات آموزشي بود. با توجه به ماهيت موضوع و پيچيدگي احساس تنهايي اگزيستانسيال نسبت به ساير انواع احساس تنهايي و زمان‌بر بودن تغيير نگرش هستي‌شناختي انسان، بهتر بود تعداد جلسات بيشتري برگزار گردد. با توجه به اينکه مکتب فکري اسلام يکي از مکاتب فکري غني در باب آموزه‌هاي معنوي است و منابع و متون ديني ارزشمندي نظير صحيفة سجاديه، نهج البلاغه، نهج الفصاحه و قرآن در اين زمينه دارد، بهتر است پژوهشگران آتي از اين آموزه‌ها راهبردهايي را در جهت کاهش احساس تنهايي اگزيستانسيال استخراج کنند، تا بتوانند در عرصة عمل بر مشکلات زندگي بشري و براي نمونه به تعرضات زناشويي زوجين ارائه نمايند.