اثربخشی درمان گروهی مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT) با تأکید بر آموزههای دینی بر سلامت روان و سازگاری اجتماعی دانش آموزان
Article data in English (انگلیسی)
- Abdel-Khalek, A. M. (2019). Religiosity and subjective wellbeing in the Arab context. Cambridge Scholars Publishing.
- Abu-Raiya, H., Pargament, K. I., Krause, N. & Ironson, G. (2015). Robust links between religious/spiritual struggles, psychological distress, and well-being in a national sample of American adults. American Journal of Orthopsychiatry, 85(6), 565–575.
- Akbari Dehaghi, A., Dolatshahi, B., Taremian, F,. Pourshahbaz, A. & Ansari, H. (2022). Development and evaluation of an acceptance and commitment therapy based on religious content to control obsessive-compulsive disorder, dysfunctional beliefs, feeling guilty, scrupulosity, and thought control among muslims in Iran. Research Square, 1(1), 1-27.
- Babalis,T., Tsoli, K., Constantinos, T., Iro, A., Keke, M. & Xanthakou, Y. (2013). The impact of social and emotional learning programs on the emotional competence and academic achievement of children in Greek Primary School. Journal of Education, 3(6), 1-54.
- Bond, F. W., Hayes, S. C., Baer, R. A., Carpenter, K. M., Guenole, N., Orcutt, H. K., Waltz, T. & Zettle, R. D. (2011). Preliminary psychometric properties of the Acceptance and Action Questionnaire – II: A revised measure of psychological inflexibility and experiential avoidance. Behavior therapy,42(4), 676-688.
- Coppola, I., Rania, N., Parisi, R. & Lagomarsino, F. (2021). Spiritual Well-Being and Mental Health. Frontiers inPsychiatry, 12, 626-944.
- Dalrymple, K. L. & Herbert, J. D. (2017). Acceptance and commitment therapy for generalized social anxiety disorder a pilot study. Behavior Modification, 31(5):543-568.
- De Los Reyes, A., Cook, C. R., Sullivan, M., Morrell, N., Wang, M., Gresham, F. M., Hamlin, C., Makol, B. A., Keeley, L. M. & Qasmieh, N. (2022). The Work and Social Adjustment Scale for Youth: Psychometric properties of the teacher version and evidence of contextual variability in psychosocial impairments. Psychological Assessment, 34(8), 777–790.
- Diener, E. Oishi, S. & Lucas, R. (2003). Personality, culture and subjective well-being: Emotional and cognitive evaluations of life. Annual Reviews Psychology, 54, 403-25.
- Fitzpatrick, K. M. (2018). Circumstances, religiosity/spirituality, resources, and mental health outcomes among homeless adults in northwest Arkansas. Psychology of Religion and Spirituality, 10(2): 195–202.
- Frey, KS. (2015). Effects of a school-based social–emotional competence program: inking children’s goals, attributions, and behavior. Applied Developmental Psychology, 26(2), 171-200.
- Garssen, B., Visser, A. & de Jager Meezenbroek, E. (2016). Examining whether spirituality predicts subjective well-being: How to avoid tautology. Psychology of Religion and Spirituality, 8(2), 141–148.
- Goldberg, D. P. & Hillier, V. F. (1979). A scaled version of the General Health Questionnaire. Psychological Medicine, 9(1), 139–145.
- Hartup, W. W. (2002). Child development, The company they keep: friendship and their. developmental significance, 67، 1-13.
- Healy, L.M & Link, R.J. (2012). Hand book of international social work. Human Rights, development and the global profession. oxford university press, Inc.
- Hayes, S. C. & Strosahl, K. D. (2010). A practical guide to acceptance and commitment therapy. New York: Springer Press.
- Jackson, E. (2021). Adaptability in talent development. United States of America: ATD Press.
- Khazir, Z., Jambarsang, s., Abbasi-Shavazi, M. (2019). The Study of General Health Status in the Students of Shahid Sadoughi University of Medical Sciences in Yazd. Journal of Community Health Research, 8(3), 131-8.
- Lambert, N, and colleagues. (1974). Montery, CA. pubilshers Test Service. Availble. http://www. Mental Retardation.htm.
- Mohd Faiz, N. S., Mohamed, M., Awang, H. & Sulong, M. S. (2016). The Role of Similar Belief and Religion Practices in the Adjustment of International Students. Advanced Science Letters, 22(9), 2194-2197.
- Osborn, T.G., Li, S., Saunders, R. & Fonagy, p. (2022). University students’ use of mental health services: a systematic review and meta-analysis. Int J Ment Health Syst, 16(1), 57.
- Rasmawati, R., Nur, F. & Nurjannah, S. (2024). The Effect of Acceptance and Commitment Therapy Islamic Approach On Self-Acceptance of Patients with Mental Disorder. Jurnal Berita Ilmu Keperawatan, 17(1), 1–8.
- Shah, N., Shah, M. (2021). Incorporating Islamic Principles into Therapy with Muslim American Clients. In: Pasha-Zaidi, N. Toward a Positive Psychology of Islam and Muslims. Cross-Cultural Advancements in Positive Psychology, 15, 235–257.
- Shokeen, A. (2017). A Study of Mental Health and Social Adjustment of Senior Secondary Students. Journal of Education and Applied Social Sciences, 8(1), 33-36.
- Subramaniam, M. (2021). Religious Affiliation in Relation to Positive Mental Health and Mental Disorders in a Multi-Ethnic Asian Population. International Journal of Environment Research and Public Health, 18, 3368.
- Twohig, M. P. (2009). Acceptance and commitment therapy for treatment-resistant posttraumatic stress disorder: A case study. Cognitive and behavioral practice, 16(3), 243-252.
- Uecker, E. J., Victor Kent,B., Bradshaw, M. (2017). Forgiveness, Attachment to God, and Mental Health Outcomes in Older U.S. Adults: A Longitudinal Study. Sage journal. 40(50), 456-479.
- Vaingankar, J. A., Choudhary, N., Chong, S. A. Kumar, F. D. S., Abdin, E., Shafie, S., Chua, B.Y., van Dam, R. M., Winzer, R., Lindberg, L., Guldbrandsson, K. & Sidorchuk, A. (2018). Effects of mental health interventions for students in higher education are sustainable over time: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Peerj,18(7), 33-68.
- World Health Organization Report. (2021). "Mental health: New understanding, new hope", Geneva, Switzerland: World Health Organization.
- Yavuz, O. (2022). Building a Bridge Between Spirituality/Religion with Acceptance and Commitment Therapy. Spiritual Psychology and Counseling, 7(2), 179-200.
مقدمه
در سال‌هاي اخير منابع استرس‌زا و محيط‌هاي نامساعد رو به افزايش است (ر.ك: ش‍ف‍ي‍ع‌آب‍ادي و ناصري، 1401). علـي‌رغم اينکـه اين مشکلات سـلامت تمامي گروه‌هاي جامعه را تحتتأثير قرار داده است؛ اما در گروه سني جوانان خاصه دانش‌آموزان بيشتر است. تا جايي که گفته شده مشـکلات سـلامت روان در گـروه دانش‌آمـوزان متوسـطه بـه موضـوع عمومي و در حال شکل‌گيري تبديل شده که نيازمند برخي اقدامات پيشگيرانه جـدي اسـت (وين گانکر و ديگران، ٢٠١٨). در اين راستا آنچه به نظر مي‌رسد براي نوجوانان ضرورت داشته باشد، تقويت سلامت روان (Mental Health) آنهاست. سلامت روان مقياسي براي سنجش ميزان کيفيت زندگي افراد و جوامع است (داينر و ديگران، 2003). سلامت روان بعد مهم وضعيت سلامت عمومي فرد بوده و عامل اصلي در حفظ سلامت جسمي و اثرات اجتماعي آنکه به مفهوم توانايي تعادل احساسات، آرزوها، تمايلات و ايده‌ها در زنگي روزانه مي‌باشد (ر.ك: محمدي، 1400). از نظر دوويچ و فيشمن (به نقل از: گنجي، 1401) ملاک‌هاي مهم سلامت رواني عبارت‌اند از: شناخت خود و محيط، استقلال فردي، رفتار بهنجار و منطبق با معيارهاي جامعه و يكپارچگي شخصيت. ســازمان جهانــي بهداشــت (Worth Health Organization) نيز ســلامت روان را احســاس درونــي خــوب بــودن، اطمينــان از کارآمــدي، اتــکا بــه خــود، ظرفيــت رقابــت، تعلــق بيــن نســلي، خــودشــکوفايي توانايي‌هــاي بالقــوة فکــري و هيجانــي معرفــي مي‌کند (ســازمان جهانــي بهداشــت، 2021). علاوه بر اين سلامت روان به‌عنوان درک ما از توانايي‌هاي خودمان، سازگاري با فشارهاي عادي زندگي، بهره‌وري شغلي و سهيم بودن در اجتماع تعريف شده است (هيلي و لينک، 2012). ســلامت روان بــا توجه به گســتردگي کــه دارد، تعاريــف مختلفــي را بــه خــود اختصــاص مي‌دهــد، امــا همگــي ايــن تعاريــف در نهايــت بــه معنــي ســلامت روان بالاتــر و زندگــي بهتــر مي‌رسند (خزير و ديگران، 2019).
يکي از زمينه‌هاي مهم کنش‌هاي رفتاري که با سلامت روان رابطۀ متقابل داشته و نقش اساسي در سازگاري مؤثر افراد با مقتضيات محيطي ايفا مي‌کند، سازگاري اجتماعي (Social Adjustment) است (دي لوس ريس و ديگران، 2022؛ شوکين، 2017). از اين سو سازگاري به‌عنوان مهم‌ترين نشانۀ سلامت روان از مباحثي است که توجه بسياري از جامعه‌شناسان، روان‌شناسان و به‌خصوص مربيان را به خود جلب کرده است (آزبورن، 2022). رشد اجتماعي مهم‌ترين جنبۀ رشد وجود هر شخص محسوب مي‌شود و معيار اندازه‌گيري رشد اجتماعي هر فردي، سازگاري او با ديگران است (مشهدي فراهاني و عرب‌بيگي، 1398). رشد اجتماعي نه‌تنها در سازگاري با اطرافياني که فرد با آنها در ارتباط است مؤثر است؛ بلکه بعدها در ميزان موفقيت شغلي و تحصيلي او نيز تأثير دارد (جکسون، 2021). انجمن روان‌پزشکان آمريکا سازگاري اجتماعي را چنين تعريف مي‌کنند: هماهنگ ساختن رفتار به‌منظور برآورده ساختن نيازهاي محيطي که غالباً مستلزم اصلاح تکانه‌ها، هيجان‌ها يا نگرش‌هاست (انجمن روان پ‍زش‍ک‍ان آمريکا، 1401). در تعريف ديگري از سازگاري آن را حالت تعادل كامل بين ارگانيسم و محيط تعريف ميكنند كه در اين حالت تمام نيازها برآورده شده و اعمال ارگانيسمي به‌راحتي صورت ميپذيرد (فارسيجاني و ديگران، 1401).
با در نظر داشتن همۀ تعاريفي که از سازگاري اجتماعي شده است، درمي‌يابيم که سازگاري اجتماعي با مفهوم انطباق (Accommodation) رابطۀ نزديكي دارد و منظور از انطباق، هماهنگي و تناسب با محيط است كه تغييرات مفيد را دربر مي‌گيرد. انطباق از طريق ايجاد تغيير در محيط خارجي يا از طريق ايجاد تغيير در خود حاصل مي‌گردد. حاصل انطباق موفقيت‌آميز، سازگاري و نتيجه ناموفق آن را ناسازگاري مينامند (فيروزبخت، 1393). همسالان و دوستان از طرق مختلف بر يكديگر تأثير مي‌گذارند و از يكديگر تأثير مي‌پذيرند (نخبه زعيم، 1399). بسياري از محققان بر اين عامل تأکيد دارند و از آن به‌عنوان ارتباط افقي ياد کرده‌اند؛ يعني ارتباطي كه در بين افرادي نسبتاً هم‌سطح از لحاظ سني، طبقۀ اجتماعي، تحصيلي، اقتصادي و... برقرار است (هارتوپ، 2002). ازاين‌رو همسالان و دوستان از مهم‌ترين عوامل اجتماعي شدن كودكان و نوجوانان به‌شمار مي‌آيند (نخبه زعيم، 1399).
درمان گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد (ACT) از درمان‌هاي جديدي است که در بهزيستي روان‌شناختي افراد نقش بسزايي دارد و با ادغام مداخلات پذيرش و تعهد و ذهن آگاهي به افراد براي دستيابي به زندگي پرنشاط هدفمند و معني‌دار کمک مي‌کند (توهينيگ، 2009)، و در سال‌هاي اخير توجه زيادي به درمانگري‌هايي از نوع گروه درمانگري شده است (عريضي و ديگران، 1394). اين رويکرد به جاي تغيير شكل، فراواني يا حساسيت موقعيتي شناخت‌ها و هيجانات، كاركرد آنها را هدف قرار مي‌دهند (توهينيگ، 2009). درمان پذيرش و تعهد (Acceptance and Commitment) به جاي تلاش مستقيم براي کاهش شدت و فراواني هيجانات و افکار آزارنده، بر افزايش کارآمدي رفتاري در عين وجود افکار و احساسات ناخوشايند تأکيد مي‌کند (دهقاني و رضايي دهنوي، 1397). درواقع هدف اين نوع درمان، افزايش انعطاف‌پذيري روان‌شناختي (psychological Flexibility) است؛ يعني ايجاد توانايي انتخاب عملي در بين گزينه‌هاي مختلف که متناسب‌تر باشد، نه اينکه عملي صرفاً جهت اجتناب از افکار، احساسات، خاطره‌ها يا تمايلات آشفته‌ساز، انجام يا در حقيقت به فرد تحميل شود (هايز و استروسال،2010). در اين درمان ابتدا سعي مي‌شود پذيرش رواني فرد در مورد تجارب ذهني (افکار، احساسات و...) افزايش يابد و متقابلاً اعمال کنترلي نامؤثر کاهش يابد و به بيمار آموخته مي‌شود که هرگونه عملي جهت اجتناب يا کنترل اين تجارب ذهني ناخواسته بي‌اثر است يا اثر معکوس دارد و موجب تشديد آنها مي‌شود و بايد اين تجارب را بدون هيچ‌گونه واکنش دروني يا بيروني جهت حذف آنها به‌طور کامل پذيرفت و در قدم دوم بر آگاهي رواني (Psychological Awareness) فرد در لحظۀ حال افزوده مي‌شود؛ يعني فرد از تمام حالات رواني، افکار و رفتار خود در لحظۀ حال آگاهي مي‌يابد (فراي، 2015)؛ در مرحلۀ سوم به فرد آموخته مي‌شود که خود را از اين تجارب ذهني جدا سازد، به‌نحوي‌که بتواند مستقل از اين تجارب عمل کند؛ چهارم، تلاش براي کاهش تمرکز مفرط بر خودتجسمي (Self imaginative) يا داستان شخصي که فرد براي خود در ذهنش ساخته است (باباليس و ديگران، 2013)؛ پنجم، کمک به فرد تا اينکه ارزش‌هاي شخصي اصلي خود را بشناسد و به‌طور واضح مشخص سازد و آنها را به اهداف رفتاري خاص تبديل کند (مهريار، 1398). در نهايت ايجاد انگيزه جهت عمل متعهدانه (Committed Action)؛ يعني فعاليت معطوف به اهداف و ارزش‌هاي مشخص‌شده به همراه پذيرش تجارب ذهني. اين تجارب ذهني مي‌توانند افکار افسرده‌کننده، وسواسي، افکار مرتبط به حوادث، هراس‌ها و يا اضطراب‌هاي اجتماعي و... باشند (دال ريمپل و هربرت، 2017).
در کنار مهارت‌هاي درمان گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد، يکي ديگر از زمينه‌هاي مؤثر در سازگاري اجتماعي و نيز از عوامل درون‌فردي در سلامت روان، عامل اعتقادات و ارزش‌هاي ديني و مذهبي مي‌باشد. منظور از دين در اين پژوهش، دين اسلام و مبناي آن قرآن و نهج البلاغه است. مذهب يا به‌طور عام‌تر دين، مجموعه‌‌هاي از اعتقادات، بايدها و نبايدها و نيز ارزش‌هاي اختصاصي و تعميم‌يافته است که از مؤثرترين تکيه‌گاه‌هاي رواني به‌شمار مي‌رود (رشيدزاده و ديگران، 1397). مذهب و معنويت با زندگي ما آميخته شده‌اند، بسياري از افراد اذعان دارند که اين امور نقش محوري در زندگي آنها بازي مي‌کنند (ر.ك: م‍ص‍ب‍اح،1393)؛ آن‌چنان‌‌که علامه طباطبائي در جلد ١٥ تفسير الميزان بيان داشته است، دين روش مخصوصي در زندگي است که صلاح دنيا را به‌‌طوري‌که موافق کمال اخروي و حيات دائمي حقيقي باشد تأمين مي‌کند (طباطبائي، ١٣٨٨). با استناد آيات شريفۀ قرآن کريم (رعد: 28؛ انعام: 82؛ فصلت: 30؛ طه: 124)، مي‌توان بيان داشت که ايمان به خدا و پيروي از آيين اسلام عامل بازدارندۀ بسياري از بيماري‌هاي رواني و تأمين‌‌کنندۀ سلامت رواني است. بسياري از متفکران و نويسندگان اسلامي (مطهري، نجاتي، ابن‌‌قيم، علامه طباطبائي، علامه جعفري و...) اين نظر را که ايمان به خدا و پايبندي به اعتقادات اسلامي تأمين‌‌کنندۀ آرامش و سلامتي رواني يا عامل بازدارندۀ بسياري از بيماري‌هاي رواني است، مورد توجه قرار داده‌اند (شکفته، 1398). آموزه‌هاي اسلام با تغيير و اصلاح شناخت و تفکر نسبت به جهان و تبديل جهان‌بيني بشـر به جهان‌بيني الهي، بر نگرش انسان به مسائل زندگي، رفتار، عواطف و احساسـات شـخص تـأثير مي‌گذارد و با ايجاد ايمان و توکل به خدا، رضا، مثبتانديشـي و اميـدواري بـه زنـدگي، زمينـۀ سـلامت رواني را در مؤمنان فراهم مي‌آورد (سليمي و حيدريان، 1398). در قرآن مجيد دين‌داري و دين‌باوري، نشانۀ سلامت عقل و بي‌رغبتـي و عدم تمايل به دين و معنويت دليل بر سفاهت و بي‌خردي دانسته شده است: «وَ مَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلاّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَ لَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَ إِنَّهُ فِي الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ» (بقره: 130)؛ و چه كسى جز آنكه به سبك مغزى گرايد از آيين ابراهيم روى برمي‌تابد و ما او را در اين دنيا برگزيديم و البته در آخرت [نيز] از شايستگان خواهد بود.
بر اساس آيات شريفۀ قرآن کريم (شوري: 38؛ آل‌عمران: 103 و 134؛ نساء: 58 و 86)، مي‌توان بيان داشت قرآن و پيروي از آيين اسلام مي‌تواند بر هر دو عوامل سلامت روان، عوامل درون‌زا (جسماني، عاطفي، انگيزشي، رفتاري و شناختي) و برون‌زا (سازگاري اجتماعي) تأثيرگذار بوده و به ارتقاي سلامت روان و سازگاري اجتماعي افراد کمک نموده و عاملي مؤثر در مقابله با استرس‌ها و چالش‌هاي زندگي عصر حاضر باشد (کيميايي و ديگران،1390).
در اين زمينه نتايج پژوهشي نشان داده است که باورهاي مذهبي و جهت‌گيري ديني دروني تأثير مثبتي بر سلامتي، رضايت از زندگي و بهزيستي ذهني و روان‌شناختي دارد (عبدل خالک، 2019). همچنان‌که شواهد پژوهشي نشان مي‌دهند، کساني که امور مذهبي را به‌جا مي‌آورند به دلايل زيادي از سازگاري اجتماعي بهتري نسبت به ساير افراد برخوردار هستند (ابو ـ رايا و ديگران، 2015). در پژوهش‌هاي مختلف نيز نشان داده شده که معنويت به افراد کمک مي‌کند تا مشکلات زندگي‌شان را مديريت کرده و درعين‌حال سلامت جسماني و رواني خود را حفظ کنند (گارسن و ديگران، 2016؛ فيتزپاتريک، 2018).
به استناد پژوهش‌هاي بشارت و ديگران (1400)، شکفته (1398)، نعيمي و کلائي (1397)، خالديان و ديگران (1397)، خجسته کاشاني و بخشي محبي (1397)، کاپولا و ديگران (2021)، واينگانکار و ديگران (2021)، اواکر و ديگران (2017)، اثر قابل‌توجه آموزه‌هاي اسلامي و مذهبي را بر سلامت روان گزارش کرده‌اند. پژوهشگراني نيز مانند پورکرد و ديگران (1400)، فرشاد و فرزانه (1400)، سليمي و حيدريان (1399)، فرهمند و ديگران (1397)، سودمندي عملکردهاي اسلامي و مذهبي در سازگاري اجتماعي را تأييد کرده‌اند.
نتايج به‌دست‌آمده از يافته‌هاي الهوردي و اسمعيلي (1401) نشان داد مشاوره گروهي با رويکرد سهم‌گذاري مبتني‌بر هستي‌شناسي اسلامي در ارتقاي سازگاري عاطفي و اجتماعي دختران جوان تأثير معني‌داري دارد. همچنين مجاهديان و دهقان منشادي (1399) نيز در يافته‌هاي خود نشان دادند که اثربخشي درمان گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد با رويکرد اسلامي موجب افزايش ابعاد سلامت روان مي‌گردد. در اين ارتباط يافته‌هاي پژوهشي کجباف و ديگران (1401)، غضنفري و کيانپور (1399)، آل‌ياسين و ديگران (1398)، رسماواتي و ديگران (2024)، اکبري دهقاني و ديگران (2022) و ياووز (2020) نشان داد اثربخشي درمان‌گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد با رويکرد اسلامي بر سلامت روان مؤثر است. همچنين پژوهش‌هاي منتظر و ديگران (1395) و شاه و شاه (2021) حاکي از اثربخشي درمان‌گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد با رويکرد اسلامي و مذهبي بر سازگاري اجتماعي افراد بود.
ضرورت استفاده از روش مداخلة آموزش درمان‌گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد (ACT) با رويکرد ديني در اين پژوهش، به آن علت است که در آموزه‌هاي ديني ما به تربيت جوانان با ايمان تأکيد ويژه‌اي شده است. در اين زمينه سال‌هاست که نهادهاي رسمي و غيررسمي فعاليت‌هاي مختلفي براي تشويق جوانان به‌منظور گرايش به باورها و اعمال ديني اصيل سازمان‌دهي کرده‌اند؛ بنابراين نظام آموزشي يکي از مهم‌ترين نهادهايي است که تربيت نسل جوان و دانش‌آموزان را در دست دارد و عوامل مختلفي که در آن تأثير مي‌گذارند، اهميت زيادي پيدا مي‌کنند. يکي از اين عوامل دين مي‌باشد. با توجه به پيشينه‌هاي يادشده ازجمله مداخلاتي که مي‌تواند بر سلامت روان و سازگاري اجتماعي مؤثر باشد، آموزش درمان‌گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد (ACT) با تأکيد بر آموزه‌هاي ديني است؛ لذا در اين راستا پژوهش حاضر با هدف بررسي تأثير آموزش درمان گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد (ACT) با تأکيد بر آموزه‌هاي ديني بر سلامت روان و سازگاري اجتماعي دانش‌آموزان پرداخته است.
روش پژوهش
روش اين پژوهش با توجه به اهداف از نوع کاربردي و بر اساس روش جمع‌آوري داده‌ها از نوع نيمه‌آزمايشي با طرح پيش‌آزمون و پس‌آزمون با دورۀ پيگيري (3 ماهه) با گروه آزمايشي و گروه گواه بود. جامعۀ آماري پژوهش شامل تمامي دانش‌آموزان دختر دورۀ دوم متوسطۀ شهر اصفهان در سال تحصيلي 1401ـ1402 به تعداد 38697 نفر بود. از اين جامعه نمونه‌هاي به حجم 40 نفر به‌عنوان نمونة مورد نظر انتخاب شده و در دو گروه ۲۰ نفره آزمايش و گواه جاي‌‌دهي شد. به‌منظور انتخاب نمونة پژوهش، از روش نمونه‌گيري تصادفي خوشه‌اي چندمرحله‌اي استفاده شده است. بدين منظور از جامعۀ پژوهش، يکي از نواحي آموزش و پرورش و از آن ناحيه، يکي از مدارس و سپس از آن مدرسه، دو کلاس انتخاب شد؛ سپس به‌صورت تصادفي يکي از آن کلاس‌هاي گروه آزمايش و ديگري گروه گواه را تشکيل دادند. مـلاک‌هـاي ورود شرکت‌کنندگان عبـارت بـود از: ساکن اصفهان بودن، تمايـل بـه شـرکت در جلسـات، دانش‌آموز دختر دورۀ دوم متوسطه بودن، توانايي در جواب دادن به پرسش‌نامه‌ها و نداشتن سابقۀ بيماري و اختلال رواني. ملاک‌هاي خروج از پژوهش نيز شامل: غيبت بيش از دو جلسه در جلسات پروتکل آموزشي گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد، تمايل نداشتن به ادامۀ همکاري، مخدوش بودن پرسش‌نامه و عدم دريافت خدمات مشاورة فردي در طول شرکت در جلسات درمان گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد بود. نحــوۀ اجــراي پژوهــش بــه ايــن صــورت بــود کــه ابتــدا هماهنگي‌هاي لازم بــا مســئولان آموزش و پروش جهــت انتخــاب نمونــه بــه عمــل آمــد و پس از انتخاب نمونه‌ها، ابتدا پيش‌آزمون سلامت روان و سازگاري اجتماعي براي هر دو گروه تحت موقعيت يکسان اجرا شد؛ سپس گروه آزمايش تحت آموزش درمان گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد با تأکيد بر آموزه‌هاي ديني قرار گرفت و گروه گواه تحت هيچ آموزشي قرار نگرفت؛ پس از اتمام آموزش دوباره از هر گروه تحت موقعيت يکسان، پس‌آزمون سلامت روان و سازگاري اجتماعي گرفته شد. 3 ماه بعد آزمون پيگيري در مورد دو گروه اجرا شد. جهت رعايت اخلاق در پژوهش رضايت اوليا و دانش‌آموزان براي شرکت در برنامۀ مداخله کسب شد و آنها از تمامي برنامۀ مداخله آگاه شدند. همچنين به افراد گروه گواه اطمينان داده شد که آنها نيز پس از اتمام فرايند پژوهش، اين مداخلات را نيز به‌طور خلاصه دريافت خواهند کرد. همچنين به هر دو گروه اطمينان داده شد که اطلاعات آنها محرمانه باقي مي‌ماند و نيازي به درج نام نيست. در نهايت داده‌ها در دو بخش آمار توصيفي و استنباطي از طريق نرم‌افزار 23 spss - مورد تجزيه‌وتحليل قرار گرفت. براي بررسي فرضيه‌هاي پژوهش از تحليل واريانس اندازه‌هاي مکرر استفاده شد.
ابزار پژوهش
در اين پژوهش براي گردآوري اطلاعات از ابزارهاي ذيل استفاده گرديد:
پرسش‌نامۀ ســلامت رواني (GHQ Questionnaire): اين مقياس توســط گلدبرگ و هيلر (١٩٧٩) به‌منظور شـناسايي اختلال‌هاي رواني تدوين و تنظيم شـــده اســـت و داراي ٢٨ گويه اســـت. از اين مــقــيــاس بــراي تشــــخــيــص و غــربــالــگــري اختلال‌هاي غيرروان‌گســـســـتگي در مراکز درمــاني و ســــاير جوامع در موقعيت‌هاي مختلف استفاده مي‌شود (فتحي آشتياني و داستاني، 1392). اين مقياس داراي ٤ خرده‌مقياس: ١. علائم جسماني؛ ٢. اضطراب و اختلال خواب؛ ٣. اختلال در کارکرد اجتماعي؛ ٤. افسـردگي شـديد است، که هر خرده‌مقياس حاوي ٧ گويه اســـت. گلدبرگ (١٩٨٠) همبسـتگي نمرات سـلامت رواني و نتيجة ارزيابي باليني شــدت اختلال‌ها را ٨٠/٠ گزارش نمود. تقوي (١٣٨٠) اعتبار پرسش‌نامۀ سـلامت روان عمومي را از سه روش بازآزمايي، دونيمه کردن و آلفاي کرونباخ مورد بررســي قرار داد، که به ترتيب ضــرايب اعتبار ٧٠/٠، ٩٣/٠ و ٩٠/٠ بهدست آمد. براي مطالعة روايي مــقــيــاس نــيــز از ســــه روش روايــي هم‌زمان، همبســـتگي خرده‌مقياس‌هاي پرسش‌نامه با نمرۀ کل و تحليل عوامل استفاده شد. ضـريب همبستگي روايي هم‌زمان پرسش‌نامۀ سلامت روان عمومي از طريق اجراي هم‌زمان با پرسش‌نامۀ بيمارســـتان ميدلســـکس ٥٥/٠ به‌‌دســـت آمد. ضـــرايب همبســـتگي بين خرده‌مقياس‌هاي اين پرسش‌نامه با نمرۀ کل در حد رضايت‌بخش و بين ٧٢/٠ تا ٨٧/٠ متغير بوده اســت. نتيجۀ تحليل عوامل نيز وجود چهار خرده‌مقياس را در اين پرسش‌نامه نشــان داد و اين چهار خرده‌مقياس در مجموع بيش از ٥٠ درصــد واريانس کل پرسش‌نامه را تبيين مي‌کنند. اعتبار پرسش‌نامۀ مذکور در پژوهش حاضـــر با اســـتفاده از روش آلفاي کرونباخ ٨2/٠ بهدست آمد.
پرسش‌نامۀ رفتار سازشي (ABIC Questionnaire): اين پرسش‌نامه در سال 1974 در امريکا به‌وسيلۀ لامبرت، ويند، ميلر و نيگوروا طراحي شده است. اين آزمون از 11 خرده‌مقياس، 38 زيرمجموعه و 260 سؤال تشکيل شده است. اين مقياس از دو بخش تشکيل شده است که بخش اول آن به مسائل رشد، سنجش مهارت‌ها و عادات رشدي مي‌پردازد و بخش دوم آن براي سنجش رفتارهاي ناسازگار مربوط به شخصيت و اختلالات رفتاري طرح‌ريزي شده است. خرده‌مقياس‌هاي پرسش‌نامه شامل رفتار خشونت‌آميز و مخرب، رفتار ضداجتماعي، رفتار طغياني، رفتار غيرقابل‌اعتماد، کناره‌گيري، رفتار قالبي و اطوار عجيب، رفتارهاي اجتماعي نامناسب، عادات صوتي ناپسند، عادات ناپسند يا عجيب، گرايش پيش‌فعالي و آشفتگي‌هاي رواني مي‌باشد. اين مقياس براي تعيين رفتار سازشي دانش‌آموز توسط معلم تکميل مي‌گردد. ضرايب اعتبار آزمون از طريق ضريب همبستگي فرم اصلي با فرم 2 و 3 مورد استفاده در اعتباريابي به ترتيب 55/0 و 60/0 است که هر دو سطح 01/0 آماري معني‌دارند. اعتبار 11 خرده‌مقياس اين آزمون بر اساس محاسبۀ ضريب همبستگي آنها در مقياس اصلي با همان 11 خرده‌مقياس در فرم 2 و 3 بهدست آمده است. اين 22 ضريب اعتبار از 16/0 تا 63/0 دامنۀ تغيير دارند که به‌جز يکي بقية آنها در سطح 05/0 تا 001/0 آماري معني‌دارند. ضريب پايايي کل آزمون با روش تصنيف فرد ـ زوج 83/0 است که همگي در سطح 001/0 آماري معني‌دارند. نقطۀ برش اين آزمون 7/65 است که با استفاده از ميانگين بهدست آمده است. کسب نمرات بالا در اين آزمون نشان پايين بودن سازگاري اجتماعي است (آهنکوب‌نژاد، 1372). در اين پژوهش نيز ضريب پايايي کل پرسش‌نامه با استفاده از آلفاي کرونباخ 80/0 بهدست آمده است.
برنامة مداخله‌اي
براي آموزش درمان گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد (ACT) از پروتکل مبتني‌بر الگوي باند و همکاران (2011) استفاده شد. جهت تلفيق با رويکرد اسلامي، محتواي درمان گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد (ACT) با بهره‌گيري از منابع و مفاهيم ديني و معنوي اسلامي، آموزه‌هاي قرآن کريم، روايات و احاديث و کمک متخصصان ديني تدوين گرديد. در ابتدا پژوهشگر با مطالعه و بررسي منابع، مقاله‌ها، کتاب‌ها و پژوهش‌هاي موجود و متون معتبر اسلامي (قرآن کريم و احاديث و روايات) با هدف گردآوري عوامل و مؤلفه‌هاي مؤثر آموزشي، شناسايي مؤلفه‌هاي اثربخش، نقاط قوت و ضعف برنامه‌هاي موجود درمان گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد، مراحلي که در اين متون به‌صورت آشکار يا تلويحي مرتبط با فرايند درمان گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد مبتني‌بر اعتقادات ديني اسلامي هستند، استخراج نمود و روايي محتوايي و صوري اين برنامه توسط 4 کارشناس روان‌شناسي و مشاوره و 5 نفر از متخصصان و صاحب‌نظران مذهبي به تأييد رسيد و در قالب 8 جلسۀ 90 دقيقه‌اي (هر هفته 1 جلسۀ 90 دقيقه‌اي) آموزش درمان گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد (ACT) با تکيه بر مفاهيم ديني و معنوي اسلام بود اجرا شد، که خلاصه برنامۀ مداخله‌اي در جدول (1) ارائه شده است.
جدول 1: خلاصۀ جلسات درمان تعهد و پذيرش با تأکيد بر آموزه‌هاي ديني
جلسات محتواي جلسات
جلسۀ 1 خوش‌آمدگويي، آشنايي اعضا با مشاور و يکديگر، شرح قوانين گروه، تکميل پرسش‌نامه‌ها، آشـنايي و توصـيف کلـي از رويکرد درمان مبتني‌بر پذيرش و تعهد با رويکرد اسلامي و نتايج آن، بررسي انتظارات افراد از درمان مبتني‌بر پـذيرش و تعهد با رويکرد اسلامي
جلسۀ 2 مروري بر تجارب جلسۀ قبل و دريافت بازخورد از دانش‌آموزان، توضيح دادن دربارۀ مؤلفه‌هاي شش‌گانه درمان مبتني‌بر پذيرش و تعهد، ايجاد درماندگي خلاق نسبت به راه‌حل‌هاي گذشته و پرسـش از دانش‌آموزان، جمع‌بندي بحث‌هاي مطرح‌شده در جلسه
جلسۀ 3 مروري بر تجارب جلسۀ قبل و دريافت بازخورد از دانش‌آموزان، تشخيص راهبردهاي ناکارآمد کنترل‌گري و پـي بـردن بـه بيهودگي آنها، توضيح دادن مفهوم پذيرش و تفاوت آن با مفهوم شکست، مفاهيم منطبق با پـذيرش در منـابع اسـلامي يعني فلسفۀ رنج و مقام رضا
جلسۀ 4 مروري بر تجارب جلسۀ قبل و دريافت بازخورد از دانش‌آموزان، مفهوم گسـلش شـناختي و ارتبـاط آن بـا مفهـوم زهـد در منابع اسلامي
جلسۀ 5 مروري بر تجارب جلسۀ قبل و دريافت بازخورد از دانش‌آموزان، نشان دادن جدايي بين خـود، تجربيـات دروني و رفتار، آموزش مفهوم خود به‌عنوان زمينه در درمان مبتني‌بر پذيرش و تعهد با مفهوم کرامـات انسـاني در منـابع اسلامي
جلسۀ 6 مروري بر تجارب جلسۀ قبل و دريافت بازخورد از دانش‌آموزان، بررسي تکاليف، استفاده از تکنيک‌هاي ذهـن آگـاهي بـا تأکيد بر زمان حال، توضيح مفهوم متناسب با تأکيد بر زمان حال در منابع اسلامي يعني توکل، ذکر خداوند و نماز
جلسۀ 7 مروري بر تجارب جلسۀ قبل و دريافت بازخورد از دانش‌آموزان، بررسي تکاليف، بررسي ارزش‌هاي زنـدگي هـريـک از افراد، شناسايي ارزش‌ها در رويکرد اسلامي منطبق با قرآن و سيرۀ اهل‌بيت
جلسۀ 8 آموزش عمل متعهدانه و بررسي ارتباط و هماهنگي عمل متعهدانه در درمان مبتني‌بر پذيرش و تعهد با مفهوم عبوديـت در منابع اسلامي، جمع‌بندي جلسه، در نهايت اجراي پس‌آزمون ضمن قدرداني از همراهي و همکاري دانش‌آموزان
يافته‌هاي پژوهش
در بررسي اطلاعات جمعيت‌شناختي، شرکت‌کنندگان پژوهش از لحاظ توزيع پايۀ تحصيلي بيشترين فراواني مربوط به پايۀ يازدهم با 16 نفر (0/40 درصد) و بعد از آن پايۀ دوازدهم با 13 نفر (5/32 درصد) و در نهايت پايۀ تحصيلي دهم با 11 نفر (5/27 درصد) بوده است. ضمناً ميانگين و انحراف استاندارد سن دانش‌آموزان 56/1±87/16 بود.
توصيف ميانگين و انحراف معيار نمرات پيش‌آزمون و پس‌آزمون و آزمون پيگيري متغيرهاي پژوهش دو گروه آزمايش و گواه در جدول (2) ارائه شده است.
جدول 2: شاخص‌هاي توصيفي مؤلفه‌هاي سلامت روان و سازگاري اجتماعي در مرحلۀ پيش‌آزمون و پس‌آزمون و آزمون پيگيري
متغير گروه‌ها تعداد پيش‌آزمون پس‌آزمون آزمون پيگيري
ميانگين انحراف معيار ميانگين انحراف معيار ميانگين انحراف معيار
علائم جسماني آزمايش
گواه 20
20 16/10
24/10 02/2
50/2 29/7
13/10 22/2
61/2 65/7
29/10 71/2
32/2
اضطراب و بي‌خوابي آزمايش
گواه 20
20 93/9
82/9 85/1
37/2 25/7
93/9 30/2
27/2
85/7 11/2
56/2
ناکارايي اجتماعي آزمايش
گواه 20
20 07/10
05/10 92/2
46/2 92/6
98/9 01/2
80/2 97/9
08/7 23/2
68/2
افسـردگي شـديد آزمايش
گواه 20
20 18/9
11/9 13/2
27/2 65/5
07/9 67/2
44/2 05/10
89/5 91/2
26/2
رفتار خشونت‌آميز آزمايش
گواه 20
20 99/7
91/7 69/2
42/2 58/5
94/7 01/2
15/2 13/9
76/5 18/2
39/2
رفتار ضداجتماعي آزمايش
گواه 20
20 72/8
89/8 51/2
80/2 33/6
91/8 09/2
83/2 96/7
50/6 03/2
79/2
رفتار طغياني آزمايش
گواه 20
20 70/5
65/5 01/1
09/1 87/2
63/5 87/0
11/1 88/8
91/2 68/0
04/1
رفتار غيرقابل‌اعتماد آزمايش
گواه 20
20 13/6
06/6 17/1
63/1 29/4
15/6 54/1
66/1 57/5
41/4 38/1
67/1
کناره‌گيري آزمايش
گواه 20
20 53/8
59/8 08/2
10/2 60/5
51/8 92/1
18/2 02/6
72/5 85/1
29/2
رفتار قالبي آزمايش
گواه 20
20 24/7
19/7 48/2
26/2 22/5
20/7 71/1
35/2 61/8
43/5 13/1
05/2
رفتاراجتماعي نامناسب آزمايش
گواه 20
20 52/9
64/9 43/2
16/2 68/5
68/9 71/2
13/2 15/7
95/5 84/2
17/2
عادات صوتي ناپسند آزمايش
گواه 20
20 20/4
41/4 52/1
54/1 91/2
31/4 04/1
28/1 69/9
01/3 09/1
14/1
عادات ناپسند آزمايش
گواه 20
20 62/8
59/8 28/2
61/2 01/5
78/8 72/1
65/2 25/4
31/5 81/1
68/2
گرايش پيش‌فعالي آزمايش
گواه 20
20 73/3
68/3 98/0
92/0 38/2
65/3 90/0
89/0 46/2
60/3 83/0
87/0
آشفتگي‌هاي رواني آزمايش
گواه 20
20 03/9 19/9 35/2
27/2 50/5
09/9 16/1
38/1 71/5
12/9 04/1
49/1
همان‌گونه كه در جدول (2) مشاهده مي‌شود، براي مؤلفه‌هاي سلامت روان و سازگاري اجتماعي گروه‌هاي آزمايشي در پس‌آزمون و پيگيري تفاوت قابل ملاحظه‌اي داشته است، ولي در گروه گواه تفاوت قابل ملاحظه‌اي مشاهده نمي‌شود. ذکر اين نکته ضروري است که کاهش نمرات در پرسش‌نامۀ سلامت روان و سازگاري اجتماعي حاکي از بهبود افراد است. براي بررسي اثربخشي آموزش درمان گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد (ACT) با تأکيد بر آموزه‌هاي ديني بر مؤلفه‌هاي سلامت روان و مؤلفه‌هاي سازگاري اجتماعي دانش‌آموزان دختر دورۀ دوم متوسطه از تحليل واريانس با اندازه‌گيري مکرر استفاده شد. قبل از انجام آزمون تحليل واريانس با اندازه‌گيري مکرر به پيش‌فرض‌هاي اين آزمون پرداخته شد. بررسي مفروضه‌هاي روش تحليل اندازه‌گيري مکرر حاکي از برقراري فرض نرمال بودن بر اساس آزمون كولموگروف ـ اسميرنف گروه‌هاي آزمايش و گواه و پيگيري به تفکيک در مراحل ارزيابي، برقراري فرض همگني واريانس‌ها بر اساس آزمون لوين براي هر دو متغير در مراحل و عدم برقراري فرض همگني واريانس ـ کوواريانس‌ها بر اساس آزمون ام. باکس براي هر دو متغير بود (05/0<P). نتايج آزمون کرويت موچلي براي هر دو متغير معنادار نيست و نشان مي‌دهد که مفروضۀ کرويت داده‌ها رعايت شده است. همچنين آزمون‌هاي لامبداي ويکلز، اثرپيلاي، اثر هتلينگ و بزرگ‌ترين ريشه نشان داد که حداقل ميان يکي از متغيرها طي پژوهش تفاوت معناداري وجود دارد (96/21F= و 001/0 sig=)؛ بنابراين مي‌توان از نتايج آزمون‌هاي درون گروهي بدون تعديل درجۀ آزادي استفاده کرد.
جدول 3: خلاصۀ نتايج تحليل واريانس با اندازه‌گيري مکرر براي مقايسۀ نمرات سه مرحله در دو گروه آزمايش و گواه
متغير وابسته منبع مجموع مجذورات درجۀ آزادي ميانگين مجذورات F سطح معني‌داري اندازۀ اثر
علائم جسماني مراحل مداخله
مراحل×گروه
گروه 43/1802
01/2625
28/3790 2
2
1 21/901
50/1312
28/3790 43/8
26/10
04/6 001/0
001/0
001/0 73/0
48/0
45/0
اضطراب و بي‌خوابي مراحل مداخله
مراحل×گروه
گروه 31/1432
72/2812
12/3684 2
2
1 15/716
36/1406
12/3684 61/6
19/8
83/5 001/0
001/0
001/0 43/0
37/0
32/0
ناکارايي اجتماعي مراحل مداخله
مراحل×گروه
گروه 55/1759
34/2511
63/3961 2
2
1 77/879
67/1255
63/3961 68/14
89/11
91/8 001/0
001/0
001/0 52/0
48/0
42/0
افسـردگي شـديد مراحل مداخله
مراحل×گروه
گروه 80/2113
25/2941
92/3602 2
2
1 95/1056
62/1470
42/3602 25/17
32/14
10/8 001/0
001/0
001/0 62/0
47/0
38/0
رفتار خشونت‌آميز مراحل مداخله
مراحل×گروه
گروه 53/1561
28/2218
51/3195 2
2
1 76/780
14/1109
51/3195 35/11
12/9
47/6 001/0
001/0
001/0 56/0
48/0
44/0
رفتار ضداجتماعي مراحل مداخله
مراحل×گروه
گروه 24/1603
46/2354
05/30434 2
2
1 62/801
23/1177
05/30434 02/19
16/14
81/11 001/0
001/0
001/0 62/0
49/0
37/0
رفتار طغياني مراحل مداخله
مراحل×گروه
گروه 82/996
63/1381
45/1941 2
2
1 41/498
81/690
45/1941 50/12
42/13
31/6 001/0
001/0
001/0 42/0
35/0
30/0
رفتار غيرقابل‌اعتماد مراحل مداخله
مراحل×گروه
گروه 19/1107
51/1924
23/2803 2
2
1 59/553
25/962
23/2803 31/11
03/10
23/7 001/0
001/0
001/0 71/0
55/0
39/0
کناره‌گيري مراحل مداخله
مراحل×گروه
گروه 44/1401
01/1843
27/2113 2
2
1 72/700
50/921
27/2113 19/9
95/7
83/5 001/0
001/0
001/0 62/0
41/0
32/0
رفتار قالبي مراحل مداخله
مراحل×گروه
گروه 31/1203
20/1811
36/2112 2
2
1 65/601
60/905
36/2112 98/10
80/7
62/4 001/0
001/0
001/0 42/0
37/0
28/0
رفتاراجتماعي نامناسب مراحل مداخله
مراحل×گروه
گروه 71/1986
95/2571
43/3025 2
2
1 35/993
95/2571
43/3025 35/17
24/13
40/7 001/0
001/0
001/0 39/0
32/0
26/0
عادات صوتي ناپسند مراحل مداخله
مراحل×گروه
گروه 90/658
11/983
02/1082 2
2
1 45/329
01/541
02/1082 31/10
06/7
24/4 001/0
001/0
001/0 61/0
56/0
51/0
عادات ناپسند مراحل مداخله
مراحل×گروه
گروه 82/1703
91/2355
21/2714 2
2
1 91/851
95/1177
21/2714 41/16
03/12
82/9 001/0
001/0
001/0 88/0
63/0
49/0
گرايش پيش‌فعالي مراحل مداخله
مراحل×گروه
گروه 15/362
77/769
85/923 2
2
1 07/181
88/384
85/923 29/6
66/5
84/3 001/0
001/0
001/0 54/0
50/0
49/0
آشفتگي‌هاي رواني مراحل مداخله
مراحل×گروه
گروه 34/1806
42/2421
63/2805 2
2
1 17/903
71/1210
63/2805 30/8
99/5
06/4 001/0
001/0
001/0 53/0
37/0
31/0
نتايج جدول (3) نشان مي‌دهد که مداخلۀ آموزش گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد (ACT) با تأکيد بر آموزه‌هاي ديني بر متغير سلامت روان و مؤلفه‌هاي آن (علائم جسماني، اضطراب و بي‌خوابي، ناکارايي اجتماعي و افسـردگي شـديد) و متغير سازگاري اجتماعي و مؤلفه‌هاي آن (رفتار خشونت‌آميز، رفتار ضداجتماعي، رفتار طغياني، رفتار غيرقابل‌اعتماد، کناره‌گيري، رفتار قالبي، رفتار اجتماعي نامناسب، عادات صوتي ناپسند، عادات ناپسند، گرايش پيش‌فعالي و آشفتگي‌هاي رواني) مؤثر بوده است (001/0P=). همچنين براي مقايسۀ زوجي گروه‌ها نيز از آزمون تعقيبي بونفروني استفاده شد.
جدول 4: نتايج آزمون تعقيبي بونفروني در سه مرحلۀ پيش‌آزمون، پس‌آزمون و پيگيري در گروه آزمايش
شاخص‌هاي آماري پيش‌آزمون ـ پس‌آزمون پيش‌آزمون ـ پيگيري پس‌آزمون ـ پيگيري
تفاوت ميانگين انحراف معيار سطح معناداري تفاوت ميانگين انحراف معيار سطح معناداري تفاوت ميانگين انحراف معيار سطح معناداري
علائم جسماني 87/2 99/0 001/0 51/2 95/0 001/0 36/0- 17/0 78/0
اضطراب و بي‌خوابي 68/2 81/0 001/0 08/2 74/0 001/0 60/0- 23/0 69/0
ناکارايي اجتماعي 15/3 14/1 001/0 99/2 08/1 001/0 16/0- 10/0 93/0
افسـردگي شـديد 53/3 94/1 001/0 29/3 67/1 001/0 24/0- 18/0 89/0
رفتار خشونت‌آميز 41/2 01/1 001/0 23/2 97/0 001/0 18/0- 11/0 91/0
رفتار ضداجتماعي 39/2 36/1 001/0 22/2 09/1 001/0 17/0- 13/0 92/0
رفتار طغياني 83/2 06/1 001/0 79/2 01/1 001/0 04/0- 02/0 00/1
رفتار غيرقابل‌اعتماد 84/1 81/0 001/0 72/1 87/0 001/0 13/0- 11/0 82/0
کناره‌گيري 93/2 17/1 001/0 81/2 14/1 001/0 12/0- 09/0 76/0
رفتار قالبي 02/2 04/1 001/0 81/1 08/1 001/0 21/0- 14/0 96/0
رفتار اجتماعي نامناسب 84/3 93/1 001/0 57/3 84/1 001/0 27/0- 12/0 91/0
عادات صوتي ناپسند 29/1 79/0 001/0 19/1 63/0 001/0 10/0- 04/0 00/1
عادات ناپسند 61/3 57/2 001/0 31/3 46/2 001/0 30/0- 19/0 79/0
گرايش پيش‌فعالي 35/1 88/0 001/0 27/1 93/0 001/0 08/0- 05/0 00/1
آشفتگي‌هاي رواني 53/3 57/2 001/0 32/3 22/2 001/0 21/0- 18/0 88/0
تغييرات گروه آزمايش در طي زمان در جدول (4) نشان داد، ابعاد سلامت روان و سازگاري اجتماعي در گروه آموزش مبتني‌بر پذيرش و تعهد (ACT) با تأکيد بر آموزه‌هاي ديني در پس‌آزمون نسبت به پيش‌آزمون معني‌دار بود (001/0P<). همچنين در مرحلۀ پيگيري نسبت به پيش‌آزمون اختلاف معني‌داري مشاهده شد (001/0P<)، ولي در پيگيري نسبت به پس‌آزمون تفاوت معني‌دار مشاهده نشد (001/0P<)، كه بيانگر آن است كه نتايج حاصل در مرحلۀ پيگيري بازگشت نداشته و اثر مداخله پايدار بوده است.
بحث و نتيجه‌گيري
هدف پژوهش حاضر بررسي اثربخشي آموزش گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد (ACT) با تأکيد بر آموزه‌هاي ديني بر سلامت روان و سازگاري اجتماعي دانش‌آموزان دختر دورۀ دوم متوسطه بود. نتايج پژوهش بيانگر اثربخشي معنادار آموزش گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد (ACT) با تأکيد بر آموزه‌هاي ديني بر سلامت روان دانش‌آموزان است. اين يافته با نتايج الهوردي و اسمعيلي (1401) بشارت و ديگران (1400)، کجباف و ديگران (1401)، مجاهديان و دهقان منشادي (1399)، غضنفري و کيانپور (1399)، شکفته (1398)، آل‌ياسين و ديگران (1398)، نعيمي و کلائي (1397)، خالديان و ديگران (1397)، خجسته کاشاني و بخشي محبي (1397)، رسماواتي و ديگران (2024)، اکبري دهقاني و ديگران (2022)، کاپولا و ديگران (2021)، واينگانکار و ديگران (2021)، ياووز (2020)، عبدل خالک (2019)، فيتزپاتريک (2018)، اواکر و ديگران (2017) و گارسن و ديگران (2016) همسو مي‌باشد. در تبيين اين يافته مي‌توان گفت که روش در درمان مبتني‌بر پذيرش و تعهد آگاهي فراگير شامل زندگي در اينجا و در حال حاضر، مشغول فعاليت بودن و اجتناب از افکار منحرف‌شده نسبت به مشکلات موجود مي‌باشد. به عبارتي درمان پذيرش و تعهد به جاي تلاش مستقيم براي کاهش شدت و فراواني هيجانات و افکار آزارنده، بر افزايش کارآمدي رفتاري در عين وجود افکار و احساسات ناخوشايند تأکيد مي‌کند. هدف درمان پذيرش و تعهد، افزايش انعطاف‌پذيري روان‌شناختي است؛ يعني ايجاد توانايي انتخاب عملي در بين گزينه‌هاي مختلف که متناسب‌تر باشد، نه اينکه عملي صرفاً جهت اجتناب از افکار، احساسات، خاطره‌ها يا تمايلات آشفته‌ساز، انجام يا در حقيقت به فرد تحميل شود. به بياني ديگر، درمان تعهد و پذيرش به افراد ياري مي‌رساند تا حتي با وجود افکار، هيجانات و احساسات ناخوشايند، زندگي اثربخش‌تري داشته باشند (هايز، 2010). به سخن ديگر، فرايندهاي محوري درمان مبتني‌بر پذيرش و تعهد به دانش‌آموزان ياد داده است چگونه فکر خود را بازداري نکنند، از افکار آزاردهنده رهايي يابند، به جاي تصاوير نادرستي که از مفهوم خود ساخته‌اند به تقويت جنبه‌هايي از خود واقعي بپردازند، به جاي کنترل و فاصله گرفتن از رويدادهاي دروني آنها را بپذيرند، از طريق ذهن آگاهي به افکار و فرايند تفکر خود بيشتر توجه کنند و آنها را در جهت فعاليت‌هاي هدف‌محور سوق دهند. بر اساس مکانيزم‌هاي فوق مي‌توان بهبود مؤلفه‌هاي سلامت روان را انتظار داشت. در تبيين نتايج تلفيق درمان مبتني‌بر پذيرش و تعهد با رويکرد ديني بر سلامت روان، مي‌توان گفت که فرايند شـکل‌گيري جهان‌بيني اسلامي برگرفته از قرآن و احاديث نشان مي‌دهد چگونه زبان استعاري قرآن بـه افق‌هـاي دوردسـت امتداد مي‌يابد و همۀ مفاهيم و انديشه‌هاي بيرون از خودش را تحتتأثير قرار مي‌دهـد و بازسـازي روان‌شناختي را به ارمغان مي‌آورد که ره‌آورد آن سلامت روان است. همان‌طور که يافتـه‌ها نشـان داد دستورات و احکام اسلام مي‌توانند در جهـت مثبتانديشـي، تحمـل دشواري‌ها، معنابخشي بـه سختي‌ها و ناکامي‌ها و رشد پتانسيل‌هاي فردي مؤثر عمل کند. هدف اصلي شيوه‌هاي توصيه‌شـده در آموزه‌هاي ديني، ياري رساندن به انسان به منظور برخورداري از روان سالم است تـا بـا توسـل بـه بهترين راه‌هاي ممکن، با مشکلات مقابله کرده و با اميد به الطاف بي‌کران الهي به آرامش برسد (سليمي و حيدريان، 1398).
همچنين با توجه به يافته‌هاي اين پژوهش، آموزش گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد (ACT) با تأکيد بر آموزه‌هاي ديني بر سازگاري اجتماعي دانش‌آموزان تأثير دارد. به عبارتي ديگر آموزش گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد (ACT) با تأکيد بر آموزه‌هاي ديني موجب افزايش سازگاري اجتماعي دانش‌آموزان شده است. اين يافته با نتايج تحقيقات الهوردي و اسمعيلي (1401)، پورکرد و ديگران (1400)، فرشاد و فرزانه (1400)، سليمي و حيدريان (1399)، فرهمند و ديگران (1397)، منتظر و ديگران (1395)، شاه و شاه (2021)، و ابو ـ رايا و ديگران (2015) همسو مي‌باشد. در تبيين اين يافتة پژوهش مي‌توان چنين بيان کرد که در آموزش گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد، به افراد آموزش داده مي‌شود که با افزايش پذيرش رواني و ذهني نسبت به تجارب دروني مانند افکار و احساساتي که در حضور و صحبت در جمع دارند، بتوانند به‌طور فعال و مؤثر با افکار و احساسات رويارو شوند. همچنين هدف آموزش گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد، تقويت انعطاف‌پذيري روان‌شناختي است؛ لذا آموزش گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد، با افزايش مهارت‌هاي شناختي فرد، توانايي تصميم‌گيري، باورهاي كارآمد وي را افزايش مي‌دهد. از سوي آموزش گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد بر آگاهي فرد از مسائل، انتظار اثربخشي تلاش‌ها براي حل مسائل مي‌گردد. اين موضوع موجب کاهش حالات عاطفي و فيزيولوژيکي منفي ازجمله غم، ترس، خشم، نگراني و افسردگي مي‌شود. به‌کارگيري مهارت‌هاي حل مسئله توانايي و ظرفيت اداره و کنترل مسائل پيچيدة زندگي روزمره را افزايش مي‌دهد و همين امر به مراجع کمک مي‌کند تا از زندگي و روابط با ديگران لذت ببرد و علاوه بر بهبود روابط با همسالان، احساسي از تسلط بر خود و رويدادهاي تنش‌زاي زندگي بهدست آورد. نوجوان در جريان تصميم‌گيري براي راه‌حل‌ها به همدلي مي‌رسد و از اشتغال ذهني با خود خارج مي‌شود و در نهايت سازگاري آنها با ديگران افزايش مي‌يابد. درواقع اين درمان به جاي تمرکز بر تغيير شکل محتوا، به فرد کمک کرده است تا تجارب خود را بپذيرد و تمايل خود را در تجربه کردن افکار و احساسات کنوني افزايش دهد (توهينيگ، 2009). در تبيين نتايج تلفيق درمان مبتني‌بر پذيرش و تعهد با رويکرد ديني بر سازگاري اجتماعي، مي‌توان چنين بيان کرد که عقايد ديني و معنوي با فراهم کرد يک نيروي يکپارچه‌کننده با جنبه‌هاي جسماني و رواني افراد، به آنها کمک مي‌کند که از نظر معنوي سالم باشند و در محدودۀ اين سـلامتي احسـاس زنده بودن، هدفمندي و رضــايت داشــته باشــند. راه‌هاي شــناخت و رســيدن به خدا و تأثير آن در زندگي و تأکيد بر ارتباط نزديک‌تر با خدا، باعث مي‌شـــود که وجود خدا در زندگي افراد پررنگ‌تر احســاس شــود و در آنها نوعي احســاس امنيت به وجود آيد که با تکيه بر نيروي خدا، ســازگاري آنها ارتقا يابد (عسكري، 1395). آياتى در قرآن وجود دارد که زندگى اجتماعى مناسب و روابط صحيح و مناسب با ديگران را به مسلمانان مي‌آموزد؛ همچون آيۀ 16 سورۀ مائده که رفتارهاى عملى مؤمنان را با مؤمنان و غيرمؤمنان به تفکيک ذکر کرده و آموزش مي‌دهد. ضمن اينکه دانش‌آموزان با ايمان و متکي به آموزه‌هاي ديني به دليل انس و نزديکى زياد با قرآن و احاديث پيامبران مي‌توانند نگرشى فرااجتماعى و الهى داشته باشند و با اتکا به خداوند متعال احساس کنترل و تسلط بيشتر بر شرايط را پيدا کنند. مواردى که بيان شد ازجمله عواملى هستند که سبب سازگارى اجتماعى مطلوب در اين دانش‌آموزان مي‌شوند. پژوهش حاضر همانند هر پژوهش ديگر محدوديت‌هاي به دنبال داشته است؛ مانند محدود بودن دامنۀ اين مطالعه به پايۀ تحصيلي و سني خاص، عدم مطالعه بر روي هر دو جنس، محدود کردن ابزار سنجش و جمع‌آوري اطلاعات به پرسش‌نامه و عدم كنترل متغيرهاي فردي و خانوادگي مانند ويژگي‌هاي شخصيتي، سبك والدگري والدين، سطح فرهنگ و سطح رفاه خانواده؛ بنابراين پيشنهاد مي‌شود پژوهش حاضر با رفع اين محدوديت‌ها در مطالعات آتي دنبال شود تا توان تعميم‌يافته‌ها افزايش يابد. با توجه به نتايج به‌دست‌آمده از پژوهش حاضر، پيشنهاد مي‌شود نويسندگان كتاب‌هاي درسي، محتواي کتاب‌ها را طوري تنظيم نمايند از طريق آموزش گروهي مبتني‌بر پذيرش و تعهد بر اساس منابع و مفاهيم اسلامي قرآني با روش‌هاي نوين تدريس همچون بارش مغزي، مشارکتي، ايفاي نقش يا تلفيقي از اين روش‌ها به رشد و ارتقاي سلامت روان و سازگاري اجتماعي دانش‌آموزان ياري رساند. مسئولان فرهنگى کشور همسو با متصديان آموزش و پرورش، برنامه‌هاي قرآنى و دينى را بيشتر در برنامه‌هاي خود بگنجانند تا تداوم اين امر سبب ساختن جامعه‌اي سالم گردد. الگوهاي فکري قبل از نوجواني شکل مي‌گيرد و هرچه فرد بزرگ‌تر مي‌شود اين افکار قوي‌تر و محکم‌تر مي‌شوند؛ لذا پيشنهاد مي‌شود از دورۀ ابتدايي کودکان با تعليمات مذهبي بيشتر آشنا شوند تا تأثيرات اين تعاليم گران‌بها در نحوۀ مقابله با مشکلات در نوجواني و جواني دروني شود.
- قرآن کریم. ترجمۀ علی مشکینی.
- اله‌وردی، فاطمه و اسمعیلی، معصومه (1401). بررسی اثربخشی مشاوره گروهی با رویکرد سهم‌گذاری مبتنی‌بر هستی‌شناسی اسلامی در ارتقای مسئولیت‌پذیری و سازگاری دختران جوان. مسائل کاربردی تعلیم و تربیت اسلامی، ۷(۲)، ۱33ـ۱58.
- انجمن روان‌پزشکان آمریکا (1401). چکیدۀ معیارهای تشخیصی DSM-5.. ترجمۀ فرزین رضاعی. تهران: ارجمند.
- آل‌یاسین، سیدعلی و دیگران (1398). اثربخشی درمان مبتنی‌بر پذیرش و تعهد (اکت) بر بهزیستی روان‌شناختی و تاب‌آوری زنان دیابتی نوع2. مجلۀ دانشکدۀ پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، 62(ویژۀ روان‌شناسی)، 904ـ912.
- آهنکوب‌نژاد، محمدرضا (1372). مقایسۀ سازگاری عاطفی و اجتماعی دانش‌آموزان جهشی و غیرجهشی دورۀ ابتدایی اهواز. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه شهید چمران اهواز.
- بشارت، محمدعلی و دیگران (1400). نقش واسطه‌ای سلامت معنوی و استحکام من در رابطۀ بین کمال‌گرایی معنوی / مذهبی و سلامت روانی. روان‌شناسی فرهنگی، 5(1)، 138ـ165.
- پورکرد، مهدی و دیگران (1400). نقش سبک‌های دلبستگی و نگرش مذهبی در سازگاری دانش‌آموزان. سلامت، معنویت و اخلاق پزشکی، 8(1)، 20ـ27.
- تقوی، سیدمحمدرضا (1380). بررسی روایی و اعتبار پرسش‌نامۀ سالمت عمومی (Q.H.G). روان‌شناسی، 5(4)، 381ـ398.
- خالدیان، محمد و دیگران (1397). اثربخشی آموزش معنویت با تأکید بر آموزههای دین مبین اسلام بر تاب‌آوری و سازگاری اجتماعی در افراد وابسته به مواد. سلامت اجتماعی و اعتیاد، 18(5)، 57ـ74.
- خجسته کاشانی، امیر و بخشی محبی، محمد (1397). جایگاه عفو در دین اسلام و رابطۀ آن با سلامت روان. رویش روان‌شناسی، ۷(۹)، ۲13ـ228.
- دهقانی، اکرم و رضایی دهنوی، صدیقه (۱۳9۷). اثربخشی درمان مبتنی‌بر پذیرش و تعهد بر کیفیت زندگی بیماران تحت درمان نگهدارنده با متادون. افق دانش، 24(3)، 246ـ252.
- رشیدزاده، عبدالله و دیگران (1397). تأثیر آموزش مهارت‌های مثبت اندیشی با تکیه بر منابع معنوی و اعتقادات اسلامی در تاب‌آوری و بهزیستی روان‌شناختی مادران دارای فرزند اوتیسم. مسائل کاربردی تعلیم و تربیت اسلامی، 7(2)، 59ـ86.
- سلیمی، نوشین و حیدریان، معصومه (1399). رابطۀ جهت‌گیری دینی و خوش‌بینی با سازگاری اجتماعی در دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی کرمانشاه. پژوهشنامۀ روان‌شناسی اسلامی، 6(13)، 107ـ117.
- شفیع‌آبادی، عبدالله و ناصری، غلامرضا (1400). نظریه‌های مشاوره و روان‌درمانی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- شکفته، محمد (1398). رابطۀ دین با سلامت روان. چهارمین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین در حوزۀ علوم تربیتی و روان‌شناسی و مطالعات اجتماعی ایران. تهران.
- طباطبائی، سیدمحمدحسین (1388). المیزان فی تفسیر القرآن. ترجمۀ سیدمحمدباقر موسوی همدانی. قم: جامعۀ مدرسین.
- عریضی، حمیدرضا و دیگران (1394). فراتحلیل اثربخشی مداخله‌های گروهی در اختلال اضطراب اجتماعی. روان‌شناسی تحولی: روان‌شناسان ایرانی، (46)12، 121ـ134.
- عسکری، پرویز (1395). اثربخشی معنویت درمانی با تأکید بر آموزههای دین مبین اسلام بر کیفیت زندگی و سازگاری. روان‌شناسی پیری، 2(4)، 281ـ291.
- غضنفری، علی و کیانپور، آرزو (1399). ارزیابی و نقد تساوی‌‌‌‌انگاری رویکرد درمانی ACT با آموزههای تربیتی قرآن کریم و روایات. آموزههای تربیتی در قرآن و حدیث، 6(1)، 125ـ142.
- فارسیجانی، نیلوفر و دیگران (1401). پیش‌بینی سازگاری اجتماعی بر اساس سبک‌های دلبستگی و راهبردهای نظم‌دهی شناختی هیجان. علوم روان‌شناختی، ۲۱(۱۰۹)، 71ـ88.
- فرشاد، فاضل و فرزانه، سولماز (1400). نقش نگرش مذهبی در پیش‌بینی سازگاری اجتماعی دانش‌آموزان. همایش ملی پژوهش‌های حرفه‌ای در روان‌شناسی و مشاوره با رویکرد از نگاه معلم.
- فرهمند، فرامرز و دیگران (1397). بررسى نقش آموزش قرآن بر هوش معنوى سازگارى اجتماعى دانش‌آموزان مقطع ابتدایى. دومین کنفرانس بین‌المللى روان‌شناسى، مشاوره، تعلیم و تربیت. مشهد.
- فتحی آشتیانی، علی، داستانی، محبوبه (1392). آزمون‌های روان‌شناختی: ارزشیابی شخصیت و سلامت روان. تهران: بعثت.
- فیروزبخت، مهرداد (1393). فرهنگ جامع روان‌شناسی و روان‌پزشکی. تهران: ویرایش.
- کجباف، محمدباقر و دیگران (1401). طراحی الگوی درمان مبتنی‌بر پذیرش و تعهد بر اساس اسلام، پژوهش در دین و سلامت، (4)8، 46ـ58.
- کیمیایى، سیدعلى و دیگران (1390). حفظ قرآن و تأثیر آن بر مؤلفه‌هاى سلامت روان. زن و جامعه، 2(4)، 1ـ20.
- گنجی، حمزه (1401). بهداشت روان. تهران: ارسباران.
- مجاهدیان، زهرا و دهقان منشادی، ماریه (1399). اثربخشی درمان گروهی مبتنی‌بر پذیرش و تعهد با رویکرد اسلامی بر سلامت روان سالمندان. پژوهشنامۀ روان‌شناسی اسلامی، 6(12)، 5ـ22.
- محمدی، گلاویژ (1400). آسیب‌شناسی روانی: خلاصۀ نکات بسیار مهم کتاب خلاصۀ روان‌پزشکی کاپلان و سادوک ۲۰۱۵ براساس DSM-5، قروه: ویانو.
- مشهدی فراهانی، ملکه و عرب‌بیگی، علیرضا (1398). روان‌شناسی اجتماعی. تهران: وانیا.
- م‍ص‍ب‍اح، م‍ج‍ت‍ب‍ی (1393). سلامت معنوی از دیدگاه اسلام (مفاهیم، شاخص‌ها، مبانی). تهران: حقوقی.
- منتظر، عباس و دیگران (1395). غنی‌سازی روش درمان مبتنی‌بر پذیرش و تعهد (ACT) با استفاده از آموزههای اسلامی و عرفان اسلامی. دومین همایش ملی مطالعات و تحقیقات نوین در حوزۀ علوم تربیتی و روان‌شناسی ایران. قم.
- مهریا، مریم (1398). اثربخشی درمان مبتنی‌بر پذیرش و تعهد (ACT) بر ارتقای سلامت روان و کیفیت زندگی زنان سالمند. سالمندشناسی، 4(4)، 21ـ29.
- نخبه زعیم، پریسا (1399). بررسی تأثیر واقعیت درمانی بر ارتقای مسئولیت‌پذیری و سازگاری اجتماعی دختران نوجوان. پژوهان، ۱۹(۲)، ۴۹ـ۴۳.
- نعیمی، ابراهیم و کلائی، اعظم (1397). بررسی نقش ادراک‌شدة مهدویت و زیارت در سلامت روانی زنان. روان‌شناسی فرهنگی، 2(2)، 57ـ37.
