رابطه عمل به باورهای دینی و سرمایه اجتماعی با وضیعت تحصیلی دانش آموزان مقطع متوسطه
Article data in English (انگلیسی)
مقدمه
پيشرفت تحصيلي به‌معناي مقدار يادگيري آموزشگاهي فرد است (سليمان‌نژاد و شهرآراي، 1380). در هر نظام تعليم و تربيت، ميزان پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان يکي از شاخص‌هاي موفقيت در فعاليت‌هاي علمي است. سنجش ميزان پيشرفت تحصيلي و عوامل مؤثر بر آن، از‌جمله مسائلي است که توجه محققان مختلف را به خود جلب کرده‌اند (غلامي و همکاران، 1385). پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان، يکي از شاخص‌هاي مهم در ارزيابي آموزش و پرورش است. جامعه، به‌‌ويژه آموزش و پرورش، نسبت به سرنوشت فرد، رشد و تکامل موفقيت‌آميز وي و جايگاه او در جامعه، علاقه‌مند و نگران است و انتظار دارد فرد در جوانب گوناگون اعم از ابعاد شناختي و کسب مهارت و توانايي و نيز در ابعاد شخصيتي، عاطفي و رفتاري، آنچنان‌که بايد، پيشرفت و تعالي يابد (پاييزي و همکاران، 1386).
يكي از مشكلات شايع نظام آموزشي در بسياري از كشورهاي جهان، پديدة «افت تحصيلي» است كه زيان‌هاي علمي، فرهنگي و اقتصادي زيادي متوجه دولت‌ها و خانواده‌ها مي‌كند. تلاش براي شناسايي عوامل مهم در پيشرفت تحصيلي و ارائة راهبردها و انجام اقداماتي در جهت كاهش خسارات ناشي از افت تحصيلي، مستلزم تحقيقات بسيار در اين زمينه است (سکاکي و زاهد، 1385). عوامل مختلفي مي‌تواند در پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان دخيل باشد که اين عوامل مي‌تواند اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و... باشد در اين ميان دين هم مي‌تواند بهعنوان يک نهاد مهم در تحصيل و آموزش دانش‌آموزان مؤثر باشد. علاوه بر اينكه، دين خود يك دستگاه معرفتي مهم است، كسب شناخت و معرفت در اسلام از جايگاه ممتازي برخوردار است و اسلام مسلمانان را به كسب آن تشويق نموده و در آيات قرآن، بيش از هر متن مقدس ديگري، به شناخت و كسب معرفت بها داده شده و در آيات فراواني درباره امكان، منابع و ابزار شناخت و يا موضوعات شناخت سخن به ميان آمده است. تكرار واژه‌هايي مانند تدبّر، تفكر، تعقل، برهان، علم، بصيرت، عبرت و صاحبان علم، در صورت‌هاي گوناگون، بيانگر اهميت و ارزش علم و دانش در اسلام است. در قرآن، بدترين سرزنش‌ها متوجه كساني است كه با علم و دانش‌ورزي مخالفت مي‌كنند و بدون هيچ‌گونه مدارا، با انواع موانع تعقل و آزادانديشي مانند تقليد، تعصب، پيروي از ظن و گمان، متابعت نفس، سنت‌پرستي، شخص‌پرستي و نياكان‌پرستي، به شدت مقابله كرده و در مقابل، از تمام شيوه‌هاي گسترش و تعميق معرفت و شناخت، مانند پيروي از برهان، حقيقت‌طلبي، بحث و گفت‌وگو، و ميدان دادن به تعاطي افكار و انديشه‌ها، به نكوترين روش‌ها حمايت نموده است (فصيحي، 1386).
«سرمايه اجتماعي» بهعنوان پيوند اجتماعي يک جامعه تعريف مي‌شود (ويکفيلد و پولند (Wakefield & Poland)، 2005). پوتنام (Putnam) (2000) سرمايه اجتماعي را بهعنوان روابط بين افراد، شبکه اجتماعي، هنجارهاي تعامل اجتماعي و اعتماد موجود در عرصه روابط مي‌داند. از نظر پکستون (Paxton) (2002)، سرمايه اجتماعي داراي دو جنبه اساسي است: يکي پيوندي عيني بين مردم، شامل گروه‌هايي است که مردم را در زندگي روزانه‌شان به هم پيوند مي‌دهد. ديگري پيوندي ذهني است که شامل اعتماد و تعامل اجتماعي بين مردم است. پژوهش چان و رانس (Chan & Rance) (2006) نشان مي‌دهد که سرمايه اجتماعي بهعنوان يک متغير عام‌تر با شادماني رابطه مثبت دارد. وجود روابط گسترده‌تر بر چگونگي ادراک فرد از موقعيت‌هاي اجتماعي خويش اثر گذاشته و بدين‌وسيله، سلامت جسماني و رواني فرد را تأمين مي‌کند. سرمايه اجتماعي با تعدادي از پيامدهاي مثبت از‌جمله سلامت رواني مرتبط است (ولش و بري (Welsh & Berry)، 2009).
نتايج تحقيق گلي و هرسلف (Gele & Harslod) (2010) نشان داد کساني که با ديگران در هنگام پريشاني مصاحبت مي‌کنند، به احتمال بيشتري سلامتي‌شان را در مقايسه با کساني که از چنين امكاني محروم بودند، مثبت درجه‌بندي کردند. تحقيقات نشان داده است که دارايي کودک از سرمايه اجتماعي خانواده و جامعه، احتمال ترک تحصيل را کاهش مي‌دهد (بهزاد، 1381). کلمن نيز ارتباط سرمايه اجتماعي در خانواده و موفقيت تحصيلي دانش‌آموزان را مورد توجه قرار داده است (شريفيان، 1380).
پيوندها و شبکه‌هاى اجتماعى افراد، بهعنوان سرمايه اجتماعى بالقوه آنها مي‌تواند در ارائه و انتقال اطلاعات و آگاهى تحصيلى و همچنين انتقال هنجارها و ارزش‌هاى تحصيلى سهم بسزايى داشته باشد. همچنين افزايش دامنه و شدت پيوندهاى اجتماعى مي‌تواند از طريق فرايندهايي، زمينه مناسب را براى موفقيت تحصيلى فراهم سازد. نظرية سرمايه اجتماعى، با تأکيد بر شبکه‌هاى اجتماعى و تحليل منافع حاصله از ايجاد پيوندهاى اجتماعى در سطوح مختلف، تحليل نوينى از سازوکار موفقيت تحصيلى به دست مي‌دهد (نازک‌تبار و ويسي، 1387).
در ميان عناصري که در جامعه سرماية اجتماعي را به وجود مي‌آورند و يا حتي خود بهعنوان سرمايه اجتماعي قلمداد مي‌گردند، «دين» را نبايد ناديده انگاشت. دين يکي از عوامل سازندة کارکردهايي است که سرمايه اجتماعي نيز به نوعي آنها را داراست. «افراد بر حسب دين و مذهبي که دارند، ممکن است منشأ مشارکت باشند. مانند حضور و فعاليت در امور مساجد، تکايا، کليساها و اماکن مذهبي و زيارتي» (الواني و نقوي، 1380). به گفته وبر، «مذهب مي‌تواند شبکه اعتمادي در بين افراد ايجاد کند که براي روابط تجاري و مبادله اقتصادي نيز ضروري باشد» (فوکوياما، 1379). فنيگر (Feniger) و همكاران (2004)، به بررسي ارتباط بين سرماية فرهنگي، سرماية اجتماعي و پيشرفت تحصيلي در مدارس مذهبي و غيرمذهبي فلسطين اشغالي پرداختند. اين محققان، با استفاده از تجزيه و تحليل سلسله‌مراتبي نشان مي‌دهند زماني که زمينه اقتصادي و اجتماعي دانش‌آموزان و انتخاب مدرسه، دانش‌آموزان مدرسه مذهبي در فلسطين اشغالي کنترل مي‌شود، به‌طور متوسط، اين دانش‌آموزان نمرة بالاتر در آزمون‌هاي استاندارد شده خواندن و رياضي نسبت به دانش‌آموزان در مدارس غيرمذهبي کسب مي‌کنند (فينگر و همكاران، 2004).
کينگ و فرو (King & Furrow) (2004)، در تحقيقي با عنوان «دين بهعنوان يک منبع توسعه مثبت جوانان؛ دين، سرمايه اجتماعي و پيامدهاي اخلاقي»، به بررسي رابطه مذهب و سرمايه اجتماعي در بين جوانان پرداختند. نتايج نشان داد که جوانان فعال مذهبي منابع سرمايه اجتماعي سطح بالاتري را نشان مي‌دهند و اينکه تأثير نوجوانان مذهبي بر نتايج اخلاقي از طريق منابع سرمايه اجتماعي بود. مک کن (McKune) (2007)، به بررسي ارتباط بين مذهب و پيشرفت تحصيلي در ميان نوجوانان پرداخته است. نتايج نشان داد که ارتباط بين مذهبي بودن دانش‌آموزان و پيشرفت تحصيلي، تاحد زيادي به سرمايه اجتماعي خانواده وابسته است. اما ارتباط بين پيشرفت تحصيلي و همگني مذهبي بين والدين و نوجوانان تا حد زيادي مستقل از سرمايه اجتماعي خانواده و جامعه است (مك‌كن، 2007). فانگ کايي (Fung Ka Yi) (2010) به بررسي رابطة بين سرمايه اجتماعي و پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان روستايي چين پرداخته است.
با توجه به اهميت عمل به باورهاي ديني که تأثير آن به اشکال گوناگون بر زندگي افراد قابل مشاهده است و نيز اهميت سرماية اجتماعي، که مي‌تواند بهعنوان عاملي تسهيل‌کننده در روابط اجتماعي موجبات ايجاد فرصت‌هاي مختلف آموزشي، و... براي دانش‌آموزان گردد، در اين تحقيق رابطه عمل به باورهاي ديني و سرمايه اجتماعي با پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان مقطع متوسطه مورد مطالعه قرار مي‌گيرد. تا با تعيين رابطه متغيرهاي مورد‌مطالعه درک علمي از موضوع حاصل شود. بنابراين، با توجه به هدف فوق، فرضيه‌هاي زير در تحقيق حاضر آزمون مي‌شوند:
1. بين عمل به باورهاي ديني و وضيعت تحصيلي دانش‌آموزان رابطه وجود دارد.
2. بين سرمايه اجتماعي و وضيعت تحصيلي دانش‌آموزان رابطه وجود دارد.
3. عمل به باورهاي ديني و سرمايه اجتماعي، وضيعت تحصيلي دانش‌آموزان را پيش‌بيني مي‌کند.
روش تحقيق
در اين پژوهش، روش مورد استفاده براي بررسي موضوع مورد مطالعه، روش همبستگي است.
جامعه آماري در اين پژوهش کليه دانش‌آموزان مقطع متوسطه شهر صائين قلعه است که در سال تحصيلي 91-90 در مدارس متوسطه مشغول تحصيل بودند.
نمونه آماري و روش نمونه‌گيري
در اين پژوهش، از روش نمونه‌گيري تصادفي طبقه‌اي غيرنسبي استفاده شد. چون اعضاي جامعه در طبقات و بخش‌هاي فرعي نظير دبيرستان‌هاي مختلف دخترانه و پسرانه و نيز پايه‌هاي مختلف اول، دوم و سوم متوسطه قرار داشتند بنابراين، از روش طبقه‌بندي غيرنسبي استفاده شد. جمعيت مورد مطالعه از نظر متغير جنسيت، به دو طبقه و نيز به لحاظ پايه‌هاي تحصيلي به 4 پايه اول، دوم، سوم و پيشدانشگاهي تقسيم مي‌شود. بنابراين، از نظر متغير جنسيت از مدارس دخترانه 45 نفر و از مدارس پسرانه 100 نفر انتخاب شد. همچنين از پايه اول 32 نفر و از پايه دوم 53 نفر و از پايه سوم 41 نفر و از پايه پيشدانشگاهي 19 نفر بهعنوان نمونه آماري انتخاب شدند.
ابزارهاي پژوهش
به‌منظور سنجش وضيعت تحصيلي از ميانگين نمره دروس دانش‌آموزان در امتحانات پاياني خرداد استفاده شد.
الف. سرمايه اجتماعي
داده‌هاي مورد‌نياز متغير سرمايه اجتماعي در اين پژوهش، از گزارش WVS (پيمايش ارزش‌هاي جهاني) در سال 97-1995 كه در سطح كلان انجام شده، به‌دست آمده‌اند. مبارکي (1383) آن را در تحقيق خود به‌کار برده و برخي سؤالات آن را تغيير داده يا اضافه کرده است. در تحقيق مبارکي (1383) پايايي مقياس‌ها مورد سنجش قرار گرفته شده و گويه‌هايي كه موجب كاهش ضريب آلفاي مقياس شده، از مقياس حذف گرديده‌اند. آلفاي کرونباخ توسط مبارکي براي هر‌يک از خرده‌مقياس‌ها به شرح زير گزارش شده است: مشارکت اجتماعي 77/0، علاقه فراوان به جامعه 80/0، اعتماد اجتماعي 77/0، روابط همسايگي 88/0، روابط خانوادگي و دوستان 68/0، خود‌باوري 81/0، گرايش نسبت به ديگران 42/0، کمک يا ايثار به غريبه‌ها 75/0، کنترل اجتماعي غيررسمي 63/0، احساس محروميت نسبي 85/0. در اين تحقيق، نمره کلي پرسش‌نامه مورد استفاده قرار گرفته است.
ب. عمل به باورهاي ديني
در اين پژوهش، از پرسش‌نامة براي جمع‌آوري اطلاعات استفاده شده است. به‌منظور سنجش ميزان عمل به باورهاي ديني از پرسش‌نامه استاندارد گلزاري (1379) استفاده شده است. اين آزمون، داراي 25 ماده است كه عمل به باورهاي ديني را اندازه‌گيري مي‌كند. هر پرسش پنج گزينه دارد كه از صفر تا چهار نمره‌گذاري مي‌شود. بدين‌ترتيب، كمترين نمرة كل (صفر) به‌معناي عمل نكردن به هيچ‌يك از باورهاي ديني، و بيشترين نمره (100) بيانگر عمل به همة باورهاي ديني به‌شمار مي‌آيد. پايايي اين آزمون، از طريق باز‌آزمايي و دو نيمه کردن به ترتيب 76/0 و 91/0 و آلفاي کرونباخ 94/0 گزارش شده است (کياني و همكاران، 1391). در اين تحقيق نيز آلفاي کرونباخ براي پرسش‌نامه 92/0 به‌دست آمد.
يافته‌هاي تحقيق
جدول 1. شاخص‌هاي توصيفي آزمودني‌ها در متغيرهاي مورد مطالعه
حداقل حداکثر واريانس انحراف معيار ميانگين تعداد ابعاد سرمايه اجتماعي
25 114 836/200 17/14 63/89 144 عمل به باورهاي ديني
114 264 26/639 28/25 43/206 145 سرمايه اجتماعي
62/8 20 442/4 11/2 39/16 145 پيشرفت تحصيلي
جدول 1، بيانگر شاخص‌هاي توصيفي از‌جمله فراواني، ميانگين، انحراف معيار و ديگر آمار‌ها است.
فرضيه اول: بين عمل به باورهاي ديني و وضيعت تحصيلي دانش‌آموزان رابطه وجود دارد.
جدول 2. همبستگي بين عمل به باورهاي ديني و وضيعت تحصيلي
متغير ضريب همبستگي سطح معني‌داري تعداد
عمل به باورهاي مذهبي 473/0 01/0 144
پيشرفت تحصيلي
همان‌گونه که در جدول 2 مشاهده مي‌شود، ضريب همبستگي پيرسون بين دو متغير عمل به باورهاي ديني و وضيعت تحصيلي برابر با 473/0 است. اين ضريب همبستگي در سطح معني‌داري 01/0 = α معني‌دار است. بنابراين، فرضيه اول تحقيق تأييد مي‌شود و مي‌توان گفت: بين عمل به باورهاي ديني و وضيعت تحصيلي دانش‌آموزان رابطه مثبت و معنادار وجود دارد.
فرضيه دوم: بين سرمايه اجتماعي و وضيعت تحصيلي دانش‌آموزان رابطه وجود دارد.
جدول 3. همبستگي پيرسون بين سرمايه اجتماعي و وضيعت تحصيلي
متغير ضريب همبستگي سطح معني‌داري تعداد
سرمايه اجتماعي 553/0 01/0 144
پيشرفت تحصيلي
همان‌گونه که در جدول 3 مشاهده مي‌شود، ضريب همبستگي پيرسون بين دو متغير سرمايه اجتماعي و وضيعت تحصيلي برابر با 553/0 است. اين ضريب همبستگي در سطح معني‌داري 01/0 = α معني‌دار است. بنابراين، فرضيه دوم تحقيق تأييد مي‌شود و مي‌توان گفت: بين سرمايه و وضيعت تحصيلي دانش‌آموزان رابطه مثبت و معنادار وجود دارد.
فرضيه سوم: عمل به باورهاي ديني و سرمايه اجتماعي وضيعت تحصيلي دانش‌آموزان را پيش‌بيني مي‌کند.
جدول 4. جدول ANOVA آماره‌هاي آزمون مدل رگرسيوني
سطح معني‌داري F ميانگين مجذورات درجه آزادي مجموع مجذورات
000/0(a) 673/43 973/121 2 946/243 رگرسيون
793/2 141 794/393 باقيمانده
143 740/637 کل
در جدول 4 آماره‌هاي آزمون مدل رگرسيوني نشان داده شده است. مقدار F برابر با 67/43 و با درجه آزادي 2 و 141 در سطح معني‌داري 001/0 معني‌دار است، بنابراين، فرض «رگرسيون معني‌دار نيست»، با اطميناني بالاتر از 999/0 رد مي‌شود. ازاين‌رو، مي‌توان گفت: مدل رگرسيوني برآورد‌شده معني‌دار است.
جدول 5. ضرايب رگرسيون
R2 تعديل شده R2 R سطح معني‌داري t ضريب استاندارد ضرايب استاندارد شده مدل
Beta Std.Error
B
37/0 38/0 62/0 000/0 825/3 254/1 796/4 ثابت 1
000/0 025/6 433/0 006/0 037/0 سرمايه اجتماعي
000/0 213/4 303/0 011/0 045/0 عمل به باورهاي ديني
متغير وابسته: وضيعت تحصيلي متغيرهاي پيش‌بين: عمل به باورهاي ديني، سرمايه اجتماعي.
در جدول 5، آماره‌ها و ضرايب مربوط به مدل رگرسيون نشان داده شده است. مقدار ضريب همبستگي چند‌‌گانه R، برابر با 62/0 است، اين مقدار همبستگي بين متغيرهاي مستقل، يعني عمل به باورهاي ديني و سرمايه اجتماعي با پيشرفت تحصيلي يک همبستگي مثبت و قوي مي‌باشد. مقدار R2 محاسبه‌شده، برابر با 38/0 و R2 تعديل‌شده برابر با 37/0 است؛ يعني مي‌توان گفت: 37 درصد از تغييرات (واريانس) متغير پيشرفت تحصيلي توسط دو متغير عمل به باورهاي ديني و سرمايه اجتماعي توضيح داده مي‌شود و 63 درصد باقي نيز پيشرفت تحصيلي به تغييرات ساير متغيرها و عوامل است.
همچنين نتايج مندرج در جدول 5 نشان مي‌دهد که ضريب استاندارد β بين سرمايه اجتماعي و وضيعت تحصيلي مثبت و معني‌دار است. ازاين‌رو، تأثير سرمايه اجتماعي بر وضيعت تحصيلي دانش‌آموزان معني‌دار است. در کنار سرمايه اجتماعي، تأثير متغير عمل به باورهاي ديني هم برآورد شده است. ضريب استاندارد β بين عمل به باورهاي ديني و وضيعت تحصيلي مثبت و معني‌دار است. به همين دليل، تأثير عمل به باورهاي ديني بر وضيعت تحصيلي دانش‌آموزان معني‌دار است.
بحث و نتيجه‌گيري
هدف اين تحقيق، تعيين رابطه عمل به باورهاي ديني و سرمايه اجتماعي با وضيعت دانش‌آموزان بود. نتيجه تحقيق نشان داد که بين عمل به باورهاي ديني و پيشرفت تحصيلي، همچنين بين سرمايه اجتماعي و وضيعت تحصيلي رابطه وجود دارد. مي‌توان گفت: هرقدر عمل به باورهاي ديني در دانش‌آموزان بيشتر شود، وضيعت تحصيلي آنها افزايش خواهد يافت. نتيجه به‌دست‌آمده با نتايج مک‌کن (2007) و حبيب‌وند (1387) همخواني دارد. يافته‌ها نشان مي‌دهند هر چقدر سرمايه اجتماعي در دانش‌آموزان افزايش يابد، وضيعت تحصيلي آنها افزايش خواهد يافت. نتيجه به‌دست آمده مؤيد اندرسون (2008)، فانگ کايي (2010)، اکار (Acar) (2011) است. همان‌گونه که اشاره شد، يکي از عواملي که موجب ظهور و تقويت سرمايه اجتماعي مي‌شود، دين است. همچنين تأثير دين بر پيشرفت تحصيلي، مي‌تواند به کمک مکانيسم‌هايي اتفاق بيافتد. يکي از اين مکانيسم‌ها، متغير مهم سرمايه اجتماعي است. اين متغير به‌صورت مستقيم و متغير واسطه، موجب تأثير متغيرهاي ديگر بر پيشرفت تحصيلي باعث شود. درباره تأثير عمل به باورهاي ديني و سرمايه اجتماعي بر پيشرفت تحصيلي، تحقيقات مختلف صورت پذيرفته است. نتايج اين تحقيقات در بسياري از موارد مشابه و در برخي موارد متفاوت است. مک کن (2007) نشان مي‌دهد که ارتباط بين مذهبي بودن دانش‌آموزان و پيشرفت تحصيلي، تا حد زيادي به سرمايه اجتماعي خانواده وابسته است. اندرسون (2008) نشان مي‌دهد که سرمايه اجتماعي ميان معلمان در مدرسه، بين معلمان و دانش‌آموزان و ميان دانش‌آموزان در يک کلاس، سهم قابل‌توجهي در تحقق يادگيري و احتمال پيشرفت دارد.
فانگ کايي (2010) نشان مي‌دهد که قدرت سرمايه اجتماعي در مسير روند پيشرفت تحصيلي است. خانواده و مدرسه، منبع مهمي از سرمايه اجتماعي در فرايند موفقيت آموزشي آنها به‌شمار مي‌روند. اکار (2011) در مقاله‌اي به بررسي ارتباط سرمايه اجتماعي با موفقيت تحصيلي مي‌پردازد. به نظر آکار، بازتاب و سهم سرمايه اجتماعي را مي‌توان در عرصه آموزش مشاهده کرد.
با توجه به اين بحث، و نتايج به‌دست‌آمده مي‌توان گفت: هر دو متغير عمل به باورهاي ديني و سرمايه اجتماعي، بر پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان مقطع متوسطه شهر صائين قلعه تأثير مثبت دارد. عمل به باورهاي ديني، از سوي دانش‌آموزان به‌صورت مستقيم، با بهبود وضعيت رواني و نيز به‌صورت غيرمستقيم از طريق تقويت شبکه روابط اجتماعي دانش‌آموز با ديگران (سرمايه اجتماعي) و نيز بهبود وضعيت رواني دانش‌آموز منجر به پيشرفت تحصيلي در دانش‌آموزان مي‌شود.
تأثير دين بر پيشرفت تحصيلي، مي‌تواند به کمک مکانيسم‌هايي صورت گيرد که يکي از اين مکانيسم‌ها، متغير مهم سرمايه اجتماعي است که اين متغير به‌صورت مستقيم و به‌صورت واسطه، موجب تأثير متغيرهاي ديگر بر پيشرفت تحصيلي مي‌شود (الواني و شيراني، 1380).
اين نتيجه، با نتايج تحقيق پوتنام (1993)، پوتنام (2000)، وولکوک (Woolcock) (2001) همخوان است که بين سرمايه اجتماعي و عملکرد تحصيلي رابطه مثبت گزارش کردند. بسياري از تحقيقات در مورد سرمايه اجتماعي نشان مي‌دهند که پيوندهاي اجتماعي نه‌تنها سلامت شخصي، بلکه سلامت اجتماعي ما را نيز تحت تأثير قرار مي‌دهند (لونحاردت (Leonhardt)، 2010).
با توجه به نتيجه اين تحقيق، پيشنهاد مي‌شود فضاي مذهبي مناسب در مدرسه فراهم آيد و از فضاي فيزيکي مدرسه تجهيزات آموزش و کمک آموزشي، برگزاري مراسم سازندة و نشاط‌انگيز عبادي، بهره‌برداري شود. از کتاب‌هاي درسي و پيام‌هاي مذهبي آن استفاده و ضوابط اخلاقي و ديني از سوي معلمان و مديران در برخورد با دانش‌آموزان رعايت شود. جلسات مذهبي خارج از مدرسه، با شرکت داوطلبانة دانش‌آموزان علاقه‌مند تشکيل شود و برنامه‌هاي مذهبي مناسب، نظير آموزش‌هاي ديني، گردش‌هاي دسته‌جمعي، اجراي سرودهاي مذهبي، تئاترهاي سازنده، مطالعه قصه‌ها و داستان‌هاي ديني، مشاهدة فيلم‌هاي سودمند با مضامين مذهبي تنطيم شود.
- الواني، سيدمهدي و عليرضا شيرواني، 1380، «سرمايه اجتماعي مفاهيم و نظريه‌ها»، مديريت، ش33، ص3-26.
- بهزاد، داود، 1381، «سرمايه اجتماعي: بستري براي ارتقاي سلامت روان»، رفاه اجتماعي، سال دوم، ش 6، ص53-43.
- پاييزي، مريم و همكاران، 1386، «بررسي اثربخشي آموزش ابراز وجود بر شادکامي و پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان دختر پايه دوم رشته علوم تجربي دبيرستان‌هاي تهران»، مطالعات روان‌شناسي، ش 4، ص43-25.
- حبيب‌وند، عليمراد، 1387، «رابطه جهت‌گيري مذهبي با اختلالات رواني و پيشرفت تحصيلي»، روان‌شناسي و دين، ش 3، ص79-108.
- سكاكي، سياوش و عادل زاهد، 1385، «بررسي عوامل مؤثر بر پيشرفت تحصيلي در بين دانشجويان شاهد و ايثارگر و آزاد استان اردبيل»، سايت: http://www.navideshahed.com/fa/index.php
- سليمان‌نژاد، اكبر و مهرناز شهرآراي، 1380، «ارتباط منبع کنترل و خودتنظيمي با پيشرفت تحصيلي»، روان‌شناسي و علوم تربيتي، ش 2، ص175-198.
- شريفيان ثاني، مريم، 1380، «سرمايه اجتماعي: مفاهيم اصلي و چارچوب نظري»، رفاه اجتماعي، ش 2، ص5-18.
- غلامي، يونس و همكاران، 1385، «رابطه انگيزش پيشرفت و خود پنداشت با پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان پايه هشتم در درس علوم بر اساس تحليل نتايج "نيمز ـ آر"»، روان‌شناسان ايراني، ش 7، ص207-218.
- فصيحي، امان‌الله، 1386، «دين و سرمايه اجتماعي»، معرفت، ش 123، ص79-100.
- فوکوياما، فرانسيس، 1379، پايان نظم: سرمايه اجتماعي و حفظ آن، ترجمة غلام‌عباس توسلي، تهران، جامعه ايرانيان.
- کيايي، ژاله و همكاران، 1391، «جهت‌گيري ديني و جهت‌گيري پرسش‌گري دانشجويان دانشگاه صنعتي اميرکبير»، پژوهش و برنامه‌ريزي در آموزش عالي، ش 65 ص1-21.
- گلزاري، محمود، 1379، مقياس عمل به باورهاي ديني، خلاصه مقاله همايش دين و بهداشت روان.
- مبارکي، محمد، 1383، بررسي رابطه بين سرمايه اجتماعي و جرم، پايان‌نامه کارشناسي ارشد پژوهش اجتماعي، تهران، دانشگاه شهيد بهشتي.
- نازک‌تبار، حسين، رضا ويسي، 1387، «واکاوي رابطه سرمايه اجتماعى خانواده با تحصيل فرزندان، فرايند مديريت و توسعه»، فرايند مديريت و توسعه، ش 68 و 69، ص121-149.
- Acar, E, 2011, Effects of social capital on academic success: A narrative synthesis, Educational Research and Reviews, v. 6 (6), p. 456-461.
- Anderson, joan. b, 2008, social capital and student learning: empirical results from latin American primary schools, Economics of education reviws, N. 27, p.439-449.
- Chan, y. k, & Rance, 2006, Network size, social support and happiness in later life: a comparative study of Beijing and Honking, Journal of happiness studies, v. 7, p. 87-112.
- Coleman, James S, 1988, "Social Capital in the Creation of Human Capital", American Journal of sociology, v. 94, p. 95-120. The International Bank for Reconstruction and Development, 2000, The World Bank, Washington, US: 13-39.
- Feniger Yariv, & et al, 2004, Cultural Capital, Social Capital and Educational Achievement in, Religious and Secular Education in Israel, Department of Sociology and Anthropology, Tel Aviv University.
- Fung Ka Yi, 2010, A Study of Social Capital and Educational Achievement of Rural Students in China, Hong Kong Baptist University.
- Gele, A, & Harslod, I, 2010, Types of social capital resources and self-rated health among the Norwegian adult population, International Journal for Equity in Health, v.9, 8http://www.equityhealthj.com/content/9/1/8.
- King, P. E, & Furrow, J. L, 2004, Religion as a Resource for Positive Youth Development: Religion, Social Capital, and Moral Outcomes, Developmental Psychology, v. 40, N 5, p. 703–713.
- Leonhardt, D, 2010, Health and psychology, Energy Bulletin.
- McKune, & AllenBenjamin, 2007, Religion and Academic Achievement Among Adolescents, brigham young university, See in: http://www.lib.byu.edu/generic_copyright.html.
- Paxton, P, 2002, "Social Capital and Democracy: an Interdependent Relationship", American sociological review, v. 67, p. 254-277.
- Putnam, R. D, 1993, Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy, Princeton NJ: Princeton University Press.
- Putnam, R. D, 2000, Bowling Alone: The Collapse and Revival of America Community, New York: Simon & Schuster.
- Wakefield S. E, & Poland B, 2005, Family, friend or foe? Critical reflections on the relevance and role of social capital in health promotion and community development, Social Science & Medicine, v. 60 (12), p. 2819–2832.
- Welsh, J. A, & Berry H. L, 2009, Social capital and mental health and well-being, National Centre for Epidemiology and Population Health, The Australian National University, Paper presented at the Biennial HILDA Survey Research Conference 16-17 July 2009.
- Woolcock M, 2001, The place of social capital in understanding social and economic outcomes, Can J Policy Res (Isuma), v. 2, p. 11–17.
