جایگاه ثروت و زیبایی در انتخاب همسر از نگاه اسلام و ارتباط آن با رضامندی زناشویی
/ استاديار روان‌شناسي تربيتي مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني / h.hosseinkhani@yahoo.comArticle data in English (انگلیسی)
مقدمه
خانواده نخستين کانون رشد و آرامش بشري است که مراقبت از آن مسئوليت سنگيني به‌شمار مي‌آيد و موجب نجات از رنج و عذاب اخروي مي‌گردد (جوادي‌آملي، 1391، ص 233). ازدواج نيز در منطق قرآن کريم، زمينه‌ساز ايجاد آرامش‌بخش‌ترين رابطه‌ها و آغازگر زندگي خانوادگي همراه با مؤدت و رحمت است (روم: 21). يکي از مهم‌ترين عواملي که در تغيير کارکرد خانواده و دورشدن آن از آرامش تأثير دارد، ناآشنايي متقاضيان ازدواج با ويژگي‌هايي است که بايد در انتخاب همسر مورد توجه قرار گيرد (حسين‌خاني، 1381، ص 14).
در منابع اسلامي، با وجود توجه به دو مقوله ثروت و زيبايي در انتخاب همسر (کليني، 1365، ص533 و 593)، از ترجيح اين دو بر متغيرهايي چون ايمان، اخلاق و محيط خانوادگي مطلوب نهي شده است (محمدي ري‌شهري، 1390ب، ص 85). در‌حالي‌که پژوهش‌ها، حاکي از گرايش و اولويت‌يافتن بيش از پيش ثروت و زيبايي در ميان معيارهاي انتخاب همسر در نگاه جوانان است (وود و برونباخ، 2009، ص 96؛ ميلار و آستلند، 2006؛ جيف و پويگناو، 1995). از سوي ديگر، يکي از عواملي که با سازگاري زوجين و در نتيجه، عدم‌شکست در زندگي رابطه معناداري دارد، رضامندي زناشويي است (نوري، 1388، ص 70). رضايت زناشويي، ميزان علاقه زوجين به يکديگر و نگرش مثبت به متأهل بودن است که به عوامل بسياري از‌جمله تعريف آرماني، مسائل شخصي، ارتباط، مديريت مالي، فعاليت‌هاي اوقات فراغت، رابطه جنسي، فرزندان و فرزندپروري، خانواده و دوستان، نقش‌هاي مساوات‌طلبي و جهت‌گيري مذهبي وابسته است که از زمره خرده‌مقياس‌هاي رضامندي زناشويي محسوب مي‌شوند (آقايي و همكاران، 1383). برادبري و همكاران، عوامل مؤثر در رضامندي زناشويي را به دو دسته فرايندهاي ميان‌فردي و محيطي تقسيم کرده‌اند (اولياء و همكاران، 1387).
رضايتي كه همسران در ازدواج تجربه مي‌كنند، از جوانب بسيار مهم نظام زناشويي است (آزاد فلاح و همكاران، 1390). يكي از علل عمده و شايد مهم‌ترين علت طلاق نيز عدم‌رضايت از رابطه زناشويي است (حيدري، 1382، ص 59). اليس، رضايت زناشويي را احساسات عيني از خشنودي و لذت تجربه‌‌شده توسط زن و شوهر، زماني كه همه جنبه‌هاي ازدواجشان را در نظر بگيرند، مي‌داند (ذوالفقاري و تبريزي، 1390). از منظر دين، رضايت زناشويي وضعيتي است که در آن زن و شوهر از ازدواج با يكديگر و باهم بودن، احساس طمأنينه و آرامش داشته باشند (جديري و جان‌بزرگي، 1388). در‌واقع مي‌توان گفت: بين هستۀ اصلي معناي روان‌شناختي رضامندي و معناي اسلامي آن، تفاوت جدي وجود ندارد (پسنديده و همكاران، 1391). شناخت عوامل مؤثر در روابط زناشويي و نيز كنترل و مديريت آن، يكي از تكنيك‌هاي قابل توجه در حل مشكلات زناشويي و رسيدن به رضايت از زندگي زناشويي به‌شمار مي‌رود (حسيني سده، 1387، ص 33). در پژوهش‌هاي مختلفي، عوامل گوناگوني براي رضامندي مطرح شده است؛ عواملي چون ارتباط كلامي و غيركلامي (جانسون و همكاران، 2005؛ جي و همكاران، 2002؛ برماس و همكاران، 2000)، روابط اجتماعي و خانوادگي (ارزچ و همكاران، 2005، ص 218؛ بيرديت و همكاران، 2012، ص 119)، حل تعارض (رهمن و همكاران، 2011؛ گريف و دي برايان، 2000؛ رنشاو و همكاران، 2009)، فرهنگ (اينگ، 1991، ص 29؛ اپستين و همكاران، 2005)، دين‌داري (فايس و تامچو، 2001)، اوقات فراغت (ثنايي ذاكر و باقريان‌نژاد، 1382)، مسائل جنسي (بريزنياک و وايزمن، 2004؛ گو و هوآنگ، 2005، ص30؛ کيم، 2008، ص 69؛ کلي و کانلي، 1987)، مسائل اقتصادي و اشتغال (اشميت و همكاران، 2007؛ شوتلز و همكاران، 2004، ص 500)، شخصيت و مسائل روان‌شناختي (لو و كلونن، 2005، ص 78؛ شيوتا و لونسن، 2007، ص 237؛ دونلان و همكاران، 2004، ص 234)، سلامت جسمي و رواني (زراچ و همكاران، 2010؛ فيشر و مگنولتي، 2008؛ کوک و همكارن، 1992)، تجربه هيجانات مثبت (گريف و مالهرب، 2001؛ بونك و ايبما، 2003)، عوامل جمعيت‌شناختي چون جنسيت (برونل و همكاران، 1999، ص 55؛ وب و بالمن، 1998)، سن (ژانگ و همكاران، 2012، ص 44؛ لي و شي‌هان، 1989؛ لاورنس و همكاران، 2007)، تحصيلات (ميراحمدي‌زاده و همكارن، 1382)، هوش هيجاني (کارني و همكاران، 1994)، فرزندپروري (تيچمن و همكاران، 1982؛ رولز و همكاران، 2012) و تفكرات غيرمنطقي (صالحي فدري، 1378)، ثبات و پايداري زندگي (رودي و همكاران، 1989؛ شيپرفيلد و هاونز، 2001).
از جمله پيامدهاي مطرح‌شده در متون روان‌شناسي، مي‌توان به مواردي همچون بهزيستي جسمي و رواني (شاكريان، 1388)، تأثير بر فرزندان (قدرتي و همكاران، 1390)، تأثيرات بر خانواده (مصلحي، 1390، ص 47) و تأثير بر جامعه (جديري، 1387، ص 16) اشاره کرد. از‌جمله پيامدهاي مطرح‌شده در متون ديني نيز مي‌توان مواردي چون آرامش روان و آسايش روح (تميمي، 1410ق، ص 32، ح 464؛ برقي، 1371ق، ج 1، ص 17)، سپاس‌گزاري و مسئوليت‌پذيري (تغابن: 3 و4؛ انسان: 2و 3)، زيبانگري و مثبت‌انديشي (بقره: 216؛ نساء: 19) را نام برد.
ازدواج يکي از مهم‌ترين مراحل زندگي انسان است؛ مرحله‌اي که اگر همراه با يک انتخاب مناسب باشد، لذت‌بخش و رو به رشد، و اگر با انتخاب نامناسب همراه باشد، زجرآور و مانع رشد و شکوفايي استعدادهاي انسان مي‌شود (ياسان و گورگن، 2009، ص70؛ جاسبي و همكاران، 1386، ص 500). از سوي ديگر، در نگرش به ارزش‌هاي ازدواج در طي سال‌هاي اخير، چه در غرب و چه در ايران تغييراتي رخ داده است. نوع اين تغييرات در ايران و ساير کشورها متفاوت است (صادقي فسايي و شريفي‌ساعي، 1390). فرايند تغيير ارزش‌ها در ايران، بازگوي فروپاشي خانواده نيست، بلكه بعكس نشانگر انطباق‌پذيري ساختار خانواده در محيط اجتماعي نوين و كوشش‌هاي طبيعي و خودانگيخته آن، بر كاهش تنش‌ها در شرايط تغيير كل نظام فرهنگي جامعه است (آزادارمكي و همكاران، 1381).
اما در اين ميان، پژوهش‌هاي فراواني حاکي از اهميت يافتن دو مقوله ثروت و زيبايي در مقايسه با معيارهاي ديگر و در نسل کنوني، در مقايسه با نسل‌هاي قبلي است (سپهري و حسن‌زاده توكلي، 1389).
دارايي‌هاي انسان دوگونه است: پاره‌اي از آنها، ارزش بازاري نداشته و قابل مبادله با پول يا کالا نيست. در‌حالي‌که برخي ديگر از اين ارزش برخوردار است مانند لوازم منزل. اين دارايي‌هاي ارزشمند، که يا مالي است و يا انساني مانند توان و مهارت‌هاي موجد درآمد «ثروت» ناميده مي‌شود. به عبارت ديگر، ثروت ذخيره‌اي از دارايي‌هاي مالي و انساني است که قابل مبادله با پول يا کالاي ديگر است. طبيعي است که دارايي انساني، وقتي قابل مبادله است که به صورت خارجي و مادي خود مبدل گردد. در‌صورتي‌که ثروت براي ايجاد درآمد به کار افتد به آن «سرمايه» مي‌گويند. منظور از «ثروت» در اين پژوهش، ثروت مالي است و شامل ثروت انساني نمي‌شود (آل صاحب‌فصول، 1379، ص 22و 23). اما ازآنجاكه در جوامع كنوني، ثروت با جايگاه اجتماعي فرد ارتباط تنگاتنگي دارد، مقوله موقعيت اجتماعي فرد نيز در سنجش مورد توجه قرار گرفته است.
در چيستي و تعريف زيبايي، نظرهاي گوناگوني مطرح است. برخي، به تعريف آن پرداخته‌اند، عده‌اي آن را تعريف‌ناپذير مي‌دانند و بعضي نيز بدون توجه به اين مسئله، به محورهاي ديگر موضوع اشاره کرده‌اند تا از چالش‌ها اعتراض‌هاي راجع به تعريف دور بمانند. در هريك از اين گروه‌هاي سه‌گانه انديشمندان اسلامي و غربي وجود دارند. به نظر مي‌رسد، مناسب است زيبايي را اين‌گونه تعريف کنيم تا همه انواع آن را دربر بگيرد: «زيبايي، توازن، هماهنگي، ملايمت و تناسب هرچيز با کمال مطلوب است» (رجبي‌نيا، 1391، ص 41). در اين پژوهش، نيز مراد از زيبايي، همان برداشت عرفي آن است که با تعريف مذکور نيز هماهنگ است.
در بررسي نگاه اسلام به جايگاه ثروت و زيبايي در مبحث انتخاب همسر و خانواده، در‌مي‌يابيم که اسلام به تأثيرات آنها در قوام‌بخشي به خانواده توجه داشته است. ازاين‌رو، در بعد دارايي، از فقر به خدا پناه برده شده است (كلينى، 1365، ج 5، ص 167) و يا بزرگان دين فقر را کمرشکن قلمداد کرده‌اند (قرشي بنايي، 1412ق، ص 197؛ مصطفوي، 1368، ص 118؛ طريحي، 1375، ص 418؛ راغب اصفهاني، 1412ق، ص 442). در بعد اهميت زيبايي نيز از يک‌سو، در منابع ديني به جزئيات مرتبط با زيبايي همسر چون زيبايي چهره، مو، چشم، پوست و تناسب اندام پرداخته شده است (صدوق، 1413ق، ج 3، ص 388؛ کليني، 1365، ج 5، ص 335). از سوي ديگر، نيز بزرگان دين وجود اراده و نيت نسبت به ازدواج با فرد موردنظر را از سوي هر دوطرف متقاضي ازدواج در صحت عقد ازدواج ضروري دانسته‌اند. حتي فقدان آن و اجبار در ازدواج را موجب بطلان عقد دانسته‌اند (بني‌هاشمي خميني، 1378، ص 380). روشن است که يکي از زمينه‌هاي مؤثر در خواست و اراده شخص نسبت به ازدواج با فرد موردنظر، مسئله زيبايي وي است. همچنان‌كه در برخي روايات بدان اشاره شده است (طوسي، 1407ق، ج 7، ص 392). در مقابل، رواياتي قرار دارند که از اولويت يافتن دو معيار ثروت و زيبايي، نسبت به معيارهايي چون ايمان و دين‌داري، اخلاق، توان باروري و صلاحيت خانوادگي منع کرده (حلوانى، 1408ق، ص 23؛ مجلسي، 1403ق، ج 10، ص ٢٣٢) و براي آن در بعد اولويت دادن به ثروت، عواقبي چون به طغيان كشيده‌شدن زن (ابن‌حيون، 1385، ص 195، ح 710)، واگذارشدن فرد به خود (همان، ج 2، ص 196، ح 715)، نرسيدن به هدف خود (صدوق، 1413ق، ج 3، ص 392، ح 4380؛ مفيد، 1413ق، ص 513) و در بعد اولويت دادن به زيبايي، عواقبي همچون واگذارشدن فرد به خويش (كلينى، 1365، ج 5، ص 333)، نرسيدن به خواسته خويش (صدوق، 1413ق، ج 3، ص 392، ح 4380؛ طوسى، 1407ق، ج 7، ص 399، ح 1592)، مواجهه با بدي‌هاي فرد (طوسى، 1407ق، ج 7، ص 400، ح 1596)، نديدن زيبايي فرد (فتال نيشابورى، 1375، ج2، ص 374)، وبال‌شدن زيبايي براي فرد (ديلمى، 1412ق، ج 1، ص 175)، زيبايي زن عاملي براي طغيان زن (نورى، 1408ق، ج 14، ص 175، ح 16428) ذکر شده است. همچنان‌که در ازدواج پيامبر اکرم با حضرت خديجه (بابايي‌آملي، 1381، ص 54) و نيز ازدواج‌هايي که به توصيه اولياي الهي صورت گرفته، همچون ازدواج جويبر با زلفا و ساير موارد مشابه (کليني، 1365، ج 5، ص 339)، بر عدم اولويت ثروت و جايگاه اجتماعي افراد تأكيد شده است.
بنابر آنچه گذشت، ميان نگاه منابع اسلامي به مبحث معيارهاي انتخاب همسر و آنچه كه در جامعه ديده مي‌شود، تفاوت‌هاي آشکاري وجود دارد. علاوه بر اين، با وجود پژوهش‌هاي گوناگون، رابطه ثروت و زيبايي با رضامندي زناشويي مورد بررسي قرار نگرفته است. ازاين‌رو، اين پژوهش به دنبال آن است که مشخص كند اصولاً از ديدگاه متون اسلامي، ثروت و زيبايي در ميان معيارهاي انتخاب همسر چه جايگاهي دارند؟ و آيا بين دو مؤلفه اولويت‌دادن به ثروت و زيبايي در انتخاب همسر و رضامندي زناشويي به‌عنوان يکي از مهم‌ترين عوامل سازگاري و عدم شکست زندگي زناشويي، رابطه معناداري وجود دارد يا خير؟ و اينکه آيا جنسيت و تدريس در سطوح مختلف تحصيلي، با توجه به شرايط شغلي متفاوت حاکم در اين سطوح، تغييري در اين رابطه ايجاد مي‌کند؟
فرضيه‌هاي تحقيق عبارتند از:
- بين اولويت‌دادن به ثروت و زيبايي و رضامندي زناشويي رابطة منفي وجود دارد؛
- تفاوت معناداري در دو جنس، در مورد رابطه بين اولويت‌دادن به ثروت و زيبايي در انتخاب همسر و رضامندي زناشويي بعدي وجود ندارد؛
- در چگونگي رابطه بين اولويت‌دادن به ثروت و زيبايي و رضامندي زناشويي بعدي در سطوح مختلف تحصيلي، تفاوت معناداري وجود ندارد؛
- اسلام به دو مقوله ثروت و زيبايي توجه دارد، ولي با اولويت يافتن آنها مخالف است؛
روش پژوهش
اين پژوهش در قسمت اول، که در آن جايگاه ثروت و زيبايي ميان ملاک‌هاي انتخاب همسر از ديدگاه منابع اسلامي با روش نظري- تحليلي مورد بحث و بررسي قرار گرفته و با روش کتابخانه‌اي، اطلاعات موردنياز را از منابع اسلامي (قرآن و روايات) گردآوري مي‌کند، تحقيق بنيادي نظري محسوب مي‌شود. قسمت دوم آن نيز از نوع تحقيقات كاربردي است كه در آن، به بررسي و پيش‌بيني رابطه متغيرهاي پژوهش پرداخته مي‌شود، که خود به شيوه توصيفي از نوع همبستگي- رگرسيون انجام خواهد شد.
روش گردآوري اطلاعات
براي گردآوري اطلاعات در اين پژوهش، از روش ميداني استفاده شده است. بدين منظور، از ميان جامعه آماري مورد بررسي، يعني آن دسته از فرهنگيان شهرستان قم که بين 20 تا 35 سال سن داشته و در سال تحصيلي 91-92 در سطح شهر قم، بدون درنظرگرفتن شهرك‌هاي اطراف، مشغول تدريس در يكي از مقاطع پيش‌دبستاني، ابتدايي، راهنمايي و متوسطه در مدارس دخترانه يا پسرانه بوده‌اند، با توجه به شرايط مختلف شغلي که براي معلمان مشغول تدريس در سطوح مختلف تحصيلي، همچون تفاوت در رتبه شغلي و اجتماعي و درآمدي وجود دارد. تعداد اين افراد، طبق اطلاعات موجود 750 نفر است که طبق جدول کرجسي و مورگان، به 254 نمونه نياز است (کوهن و همكاران، 2007، ص 234). ازاين‌رو، در اين تحقيق از 273 نمونه استفاده شده است. روش نمونه‌گيري در اين پژوهش، ترکيبي از خوشه‌اي و طبقه‌اي است؛ بدين‌شکل که نواحي چهارگانه آموزش و پرورش شهرستان قم و مقاطع چهارگانه تحصيلي، به‌عنوان طبقه و مدارس به‌عنوان خوشه قرار گرفته است. در هر خوشه نيز معلمان واجد شرايط، سرشماري شدند؛ در هر مدرسه، ويژگي‌هاي افراد موردنظر يعني فرهنگي بودن فرد و سن بين 20 تا 35 سال، به مسئول مدرسه داده شد و افراد واجد شرايط توسط مسئولان و نيز افراد شركت‌كننده معرفي شدند.
ابزار پژوهش
پرسش‌نامه رضامندي زناشويي (اسلامي): اين پرسش‌نامه، توسط جديري و جان‌بزرگي که در سال 1388 ساخته و هنجاريابي شده است. با مطالعه و بررسي منابع ديني، ده مؤلفه مرتبط با رضامندي زناشويي استخراج شد. براي هريك پنج پرسش در نظر گرفته شد. ضريب همساني دروني گويه‌هاي پرسش‌نامه رضامندي زناشويي اسلامي، برابر با 87/0 مي‌باشد. ضرايب اسپيرمن براون، در صورت تساوي و عدم‌تساوي تعداد گويه‌ها 81/0 و ضريب دونيمه‌سازي گاتمن 81/0 مي‌باشد (جديري و جان‌بزرگي، 1388). روايي محتوايي آزمون با استفاده از روش همبستگي اسپيرمن، در حدود 90/0 به دست آمده است كه در سطح 001/0p> معنادار است. همچنين روايي، وابسته به ملاك از نوع همزمان نيز با استفاده از تست معادل به دست آمد. براي بررسي اين نوع روايي، ضريب همبستگي، ميان نمره كل آزمون مزبور با نمرة كل پرسش‌نامه رضامندي زناشويي انريچ محاسبه شد. ضريب همبستگي بين اين دو پرسش‌نامه 72/0 در سطح معناداري كمتر از 01/0 مي‌باشد (همان). اين آزمون پنجاه پرسش و ده مؤلفه دارد كه عبارتند از: ارتباط کلامي، پايبندي مذهبي، حل تعارض، مديريت مالي، روابط جنسي، فعاليت‌هاي اوقات فراغت، مسائل شخصيتي، فرزندپروري، نقش زن و مرد و صله ارحام.
براي هريك از پرسش‌هاي اين پرسش‌نامه، پنج گزينه منظور شده است که عبارتند از: هميشه، اغلب اوقات، گاهي، به ندرت و هرگز، به‌جز پرسش‌هاي 9، 10، 26، 35، 39 و 40. نمره‌گذاري پرسش‌ها به صورت 4، 3، 2، 1 و 0 است. حداكثر نمرة آزمودني در اين پرسش‌نامه دويست است. نمرة بالا‌تر، نشانة رضامندي بيشتر زناشويي است. پاسخ‌نامه به صورت يك برگ جدا در اختيار آزمودني قرار مي‌گيرد (همان).
سياهه ملاك‌هاي انتخاب همسر: اين سياهه تهيه‌شده توسط محقق و برگرفته از پژوهش‌هاي انجام‌شده در زمينه انتخاب همسر مي‌باشد. سياهه از جهت محتوايي عبارت است از: فهرستي از ملاک‌هاي انتخاب همسر که با دو مقوله ثروت و زيبايي مرتبط است. در اين سياهه، به جاي مطرح‌شدن گزاره يا پرسش، خود ملاك آورده شده كه پاسخ‌دهنده ميزان اهميت اين ملاك در انتخاب همسر از ديدگاه خود را در يك طيف يك (بيانگر فقدان اهميت) تا ده (بيانگر بيشترين ميزان اهميت) علامت‌گذاري كند. ازآنجاکه موارد مطرح‌شده در اين پرسش‌نامه، از پژوهش‌هاي اين حوزه بدون تغيير مي‌باشد، روايي محتواي آن تأييد شده است. اما در مورد روايي شکل پرسش‌نامه، پس از ارائه به 15 کارشناس و نظرخواهي از آنها، روايي شکلي اين پرسش‌نامه معادل 47/76 محاسبه شده است. در مورد محاسبه پايايي اين پرسش‌نامه نيز پس از اجرا، آلفاي کرونباخ پرسش‌نامه معادل 2/94 به‌دست آمده است.
روش تجزيه و تحليل داده‌ها
روش گردآوري اطلاعات ميداني و روش آماري مورد نياز نيز آزمون ضريب همبستگي، t براي مقايسه ضرايب همبستگي، و رگرسيون به كمك نرم‌افزار (SPSS21) و به شرح زيرخواهد بود:
- آزمون ضريب هبستگي براي آزمون همبستگي بين رضامندي زناشويي و اولويت دادن به زيبايي و ثروت؛
- آزمون t براي مقايسه همبستگي در دو جنس و بررسي تفاوت ضرايب همبستگي؛
- آزمون رگرسيون براي بررسي ميزان رابطه و تأثير همه متغيرهاي مستقل در متغير وابسته و احتمالاً پيش‌بيني.
تجزيه و تحليل داده‌ها براساس سؤالات پژوهش
در بخش اول اين پژوهش، مشخص شد که در نگاه اسلام به دو مقوله ثروت و زيبايي در ميان معيارهاي انتخاب همسر، در عين حال كه به اين دو معيار توجه خاصي شده است و حتي در مواردي به جزئيات آنها نيز پرداخته شده است، اما از اولويت‌يافتن اين دو معيار بخصوص نسبت به ايمان، دين‌داري، صلاحيت خانوادگي، فرزندآوري و اخلاق با تعبيرات گوناگوني نهي شده است.
در بخش دوم و ميداني پژوهش نيز معلوم شد که ميان اولويت‌دهي به ثروت و زيبايي نسبت به ساير معيارها، در مرحله انتخاب همسر و رضامندي زناشويي پس از ازدواج، ارتباط چنداني وجود ندارد. در جدول زير جزئيات نحوه اين ارتباط در دو جنس و سطوح مختلفي که معلمان در آن مشغول تدريس هستند، بيان شده است.
جدول 1. رابطه اولويت يافتن ثروت و زيبايي با رضامندي زناشويي در بخش‌هاي مختلف
ثروت و زيبايي در قسمت‌هاي مختلف رضامندي زناشويي
همبستگي پيرسون Sig تعداد نمونه
زيبايي در مجموع دو جنس 021/0 730/0 273
ثروت در مجموع دو جنس 017/0 781/0 273
ثروت در خانم‌ها 093/0 215/0 176
زيبايي در خانم‌ها 014/0 852/0 176
ثروت در آقايان 106/0- 337/0 104
زيبايي در آقايان 154/0 166/0 104
ثروت در مقطع پيش‌دبستان 082/0- 570/0 50
زيبايي در مقطع پيش‌دبستان 291/0- 040/0 50
ثروت در مقطع ابتدايي 065/0 517/0 102
زيبايي در مقطع ابتدايي 252/0 011/0 102
ثروت در مقطع راهنمايي 158/0 331/0 40
زيبايي در مقطع راهنمايي 057/0- 727/0 40
ثروت در مقطع متوسطه 084/0- 428/0 91
زيبايي در مقطع متوسطه 093/0- 383/0 91
مطابق داده‌هاي جدول1، ميان اولويت‌دادن به ثروت و زيبايي در انتخاب همسر و رضامندي زناشويي، رابطه معناداري وجود ندارد (05 p>/ ). همچنين اين جدول نشان ميدهد که اين وضعيت در هر دو جنس، يکسان است.
جدول 2. رابطه ثروت و زيبايي با رضامندي زناشويي و مقاطع مختلف تحصيلي
متوسطه راهنمايي ابتدايي مقطع تحصيلي
رابطه زيبايي و رضامندي رابطه ثروت و رضامندي رابطه زيبايي و رضامندي رابطه ثروت و رضامندي رابطه زيبايي و رضامندي رابطه ثروت و رضامندي رابطه
06/0 0/01 37/1- 1/1- 15/3- 83/0- پيش‌دبستان
12/1 06/1 51/0- 49/0 - - ابتدايي
18/0 29/1 - - - - راهنمايي
- - - - - - متوسطه
جدول فوق، رابطه ثروت و زيبايي با رضامندي زناشويي در مقاطع مختلف تحصيلي را نشان ميدهد. نمره Z در هيچ‌يك از نسبت‌ها به حد كافي نيست. اين بدان معناست كه طبق جدول 2، تفاوت معناداري در بين مقاطع مختلف تحصيلي در نحوه رابطه اولويت‌دادن به ثروت و زيبايي و رضامندي زناشويي وجود ندارد. ازآنجاكه ميان اولويت‌دادن به ثروت و زيبايي در انتخاب همسر و رضامندي زناشويي، رابطه معناداري وجود ندارد، اين دو نمي‌توانند پيش‌بيني نسبت به آن داشته باشند. لذا محاسبه رگرسيون ممكن نيست.
بحث و نتيجه‌گيري
اسلام ضمن توجه به دو معيار ثروت و زيبايي و حتي توجه به جزئيات مرتبط با زيبايي همسر، از اولويت يافتن اين دو ملاک بر دين، فرزندآوري، صلاحيت خانوادگي و اخلاق نهي کرده و عواقب متعددي نيز براي آن بيان شده است. اين امر مي‌تواند با انگيزه شکستن فرهنگ غلط حاکم بر آن زمان باشد كه در برخي از روايات، مثل داستان ازدواج دختر زياد نيز به آن اشاره شده است (کليني، 1365، ج 5، ص 339). در تبيين اين مسئله بايد به چند نکته توجه داشت:
- اولويت يافتن زيبايي در انتخاب همسر، ناشي از نگاه جنسي به همسر و ازدواج است که مي‌تواند مشکلات متعددي را به دنبال داشته باشد (پسنديده، 1391ب، ص 88).
- زيبايي يک معيار و اندازه معين و قانون استاندارد ندارد که بتوان افراد را با آن سنجيد (مظاهري، 1374، ص 142). ازاين‌رو، تداوم اين اولويت‌دهي و مقايسه مداوم همسر خود با زنان ديگر، مي‌تواند در مسير زندگي زناشويي مشکل‌آفرين باشد.
- افراد زيباي بي‌ايمان، معمولاً به زيبايي خود مي‌بالند و غرور و نخوت خاصي نسبت به شوهر خود دارند. چنين حالتي سبب بروز ناهنجاري‌هاي اخلاقي و سردي در روابط خانوادگي شده و زندگي را تلخ مي‌كند (پسنديده، 1391الف).
- انسان زيبايي كه از نيروي ايمان برخوردار نباشد، قدرت مهاركننده نيز ندارد. همين امر ممكن است او را به فساد بكشاند. اين خود عاملي براي سردي روابط، بي‌اعتمادي و نارضايتي است (پسنديده، 1391ب، ص 88؛ افروز، 1383، ص 35). اين همان چيزي است كه در روايات ديگري، از آن به عنوان «ديدن آنچه ناخوشايند است»، ياد شده است (طوسي، 1407ق، ج 7، ص 400، ح 1596؛ حرعاملي، 1408ق، ج 20، ص 51، ح 25008).
اما در مقوله دارايي، بايد توجه داشت که در شرايطي كه همسران، ثروت را عامل خوش‌بختي مي‌دانند و براي ثروت با يكديگر ازدواج مي‌كنند، دو پيامد وجود دارد: يكي اينكه در محبت و صميميت آنها اخلاص وجود ندارد. ديگر اينكه محبت آنها ناپايدار است و تداوم آن به وجود ثروت بستگي دارد. ازاين‌رو، پژوهش‌هاي متعددي حاكي از كاهش ميزان رضامندي با افزايش دارايي هستند (جديري، 1387، ص 75؛ بستان، 1383، ص 199). اساساً ثروت، ظرفيت اعطاي محبت سالم و پايدار را ندارد؛ زيرا ثروت هميشه در خطر نابودي است و با از بين‌رفتن آن، رضامندي به شدت متزلزل مي‌شود. علاوه بر اين، تأمين مخارج زندگي توسط زن ثروتمند، عزت نفس مرد را كاهش داده و شخصيت او را خرد مي‌کند. همين امر رضايت مرد را كاهش ميدهد (پسنديده، 1391ب، ص 88). ازاين‌رو، انتظار مي‌رفت ميان توجه به ثروت و زيبايي و رضامندي رابطه منفي وجود داشته باشد، اما اين فرضيه رد شد و مشخص شد که ارتباط معناداري ميان اين دو وجود ندارد. در تبيين اين مسئله، چند نکته مي‌توان اشاره کرد:
کساني که در پژوهش شرکت کردند، بين 20 تا 35 سال هستند که انتظار مي‌رود عمدتاً در 5-6 سال اول زندگي باشند. ازاين‌رو، طبق نتايج به‌دست‌آمده مي‌توان گفت: ميان اولويت‌يافتن ثروت و زيبايي در مرحله انتخاب همسر و رضامندي زناشويي در اين چند سال رابطه‌اي وجود ندارد. پيامدهاي مذکور در روايات احتمالاً به سال‌هاي بعد مربوط مي‌شود.
چنانچه پژوهش‌هاي ديگري نيز كاهش رضامندي پس از 5 سال را گزارش كرده‌اند (جديري و جان‌بزرگي، 1388، ص 43؛ سوداني و همكاران، 1391)، عواملي چون عدم وجود فرزند، يا كم‌سني فرزندان و به‌تبع آن عدم وجود مشكلات فرزندپروري و يا به دليل كم‌خرجي و كمي مشكلات مالي (جديري، 1387، ص 35) و همچنين توجه به جاذبه‌هاي بدني و جنسي در ابتداي زندگي، از جمله عوامل مؤثر در اين زمينه شمرده شده‌اند (شاكريان، 1388). تنش‌ها و عواقب منفي بيان شده در روايات نيز مي‌تواند ناظر به سال‌هاي بعد از اين باشد.
عامل دوم اين اختلاف، مي‌تواند جامعه آماري در نظر گرفته شده باشد؛ زيرا جامعه آماري مدنظر، معلمان شهر قم بوده‌اند. شهر قم، شهري مذهبي است. مذهب مي‌تواند نقش يك متغير تعديل‌كننده را ايفا كرده (جمشيدي،1390، ص 23) و از عواقب سوء اين نوع اولويت‌دهي بكاهد. اختصاص نمرة بالا توسط شركت‌كنندگان به مقوله‌هايي همچون حجاب، ايمان، دين‌داري و ايمان نيز مؤيد اين مطلب است.
عامل ديگر نيز از جهت جامعه مدنظر قرارگرفته، شغل پاسخ‌دهندگان است. همه افراد شركت‌كننده معلم هستند. ازاين‌رو، ممكن است خود اين معلم‌بودن يا حتي خود شاغل‌بودن، نقش متغير تعديل‌كننده را ايفا كرده باشد و از آثار منفي اين اولويت‌دهي‌ها و ميزان كاهش رضامندي زناشويي جلوگيري كرده، يا از آن كاسته باشد (آقايي و همکاران، 1383). بعد ديگري از شغل معلمي، روابط زياد اجتماعي در آن است. شواهد متعددي در روان‌شناسي و جامعه‌شناسي نشان ميدهد كه روابط اجتماعي مي‌تواند شادكامي و رضايت از زندگي را در افراد بهبود ببخشد (اسميت و همكاران، 2009، ص 39).
پژوهشگران زيادي سعي خود را معطوف به يافتن شباهت‌هاي موجود ميان دو جنس نموده‌اند (قناد و مظلوم خراساني، 1385). يافته‌هاي اين پژوهش نيز در راستاي تأييد اين پژوهش‌ها، نشان داد كه در مورد نحوه اولويت‌دادن به ثروت و زيبايي در انتخاب همسر تفاوت معناداري ميان دو جنس وجود ندارد. هر دو جنس، براي ثروت و زيبايي اهميت زيادي قائلند و آنها را در زمره معيارهاي با اهميت تلقي كرده‌اند و فرضيه مطرح در اين زمينه نيز تأييد گرديد. در مورد علت اين وضعيت، به چند نكته مي‌توان اشاره كرد:
نخست اينکه، با توجه به فضاي مذهبي شهر قم، انتظار مي‌رود كه افراد ساكن در اين شهر از آموزه‌هاي ديني تأثيرپذيري بالايي داشته باشند. در آموزه‌هاي ديني هم ثروت و زيبايي منفي تلقي نشده‌اند. ازاين‌رو، طبيعي است که هر دو جنس، به ثروت و زيبايي نمرة بالا بدهند. نمرة بالاي شرکت‌کنندگان به معيارهايي چون اخلاق، دين‌داري و ايمان در کنار ثروت و زيبايي، مؤيد اين مطلب است. علاوه بر اين، پژوهش‌هاي بسياري حاكي از اهميت يافتن دو مقوله ثروت و زيبايي طي سال‌هاي اخير در بحث انتخاب همسر است (رجبي و همكاران، 1390). معلمان شركت‌كننده در اين پژوهش نيز بخشي از همين نسل جواني هستند كه در اين پژوهش‌ها از آنها صحبت شده است. طبيعي است كه تأثيرپذيري زيادي از اين وضعيت داشته باشند.
پژوهشگران متعددي در بررسي‌هاي خود دريافتند که معلمان مشغول تدريس در مقاطع گوناگون تحصيلي، شباهت‌هاي زيادي با هم دارند؛ شباهت‌هايي مانند ميزان مشاركت در فعاليت‌هاي ورزشي (قهرماني و همكاران، 1392)، دغدغه رفع نيازهاي مادي و معيشتي، امنيت شغلي و جايگاه اجتماعي (حكيمي و رودباري، 1385)، تفكر انتقادي (قاسمي و همكاران، 1391)، برون‌گرايي و درون‌گرايي، گرايش به مشكلات روان‌شناختي، رضايت از حقوق ماهيانه، رضايت از ترفيعات و رضايت از همكاران (نظرپور صمصامي، 1385) و هوش‌شناختي، هوش‌هيجاني و عملكرد شغلي مديران مقاطع مختلف (دهنوي و همكاران، 1388).
در تأييد اين پژوهش‌ها، يافته‌هاي اين پژوهش نيز نشان داد كه در نحوة رابطه بين اولويت دادن به ثروت و زيبايي و رضامندي زناشويي، تفاوت معناداري ميان مقاطع مختلف تحصيلي وجود ندارد و فرضيه موردنظر نيز تأييد گرديد. در تبيين علت اين هم‌گرايي، مي‌توان به عواملي چون يکساني در شغل، محل کار، مذهبي بودن شهر محل سکونت و زندگي در شهر اشاره کرد.
در مورد سؤال آخر پژوهش نيز ازآنجاكه بين اولويت‌دادن به ثروت و زيبايي در انتخاب همسر و رضامندي زناشويي، رابطه معناداري پيدا نشده، بحث از مدل رگرسيوني بي‌حاصل است. البته در تفسير اين نتايج، جانب احتياط بايد رعايت شود.
با توجه به روند رو به افزايش توجه جوانان به مقوله ثروت و زيبايي، نتايج اين پژوهش در مشاوره‌هاي پيش از ازدواج، برنامه‌ريزي کلان فرهنگي و آشنايي افراد در شرف ازدواج، با معيارهاي مطرح در اين زمينه و رتبه‌بندي معيارها در نگاه فرد موردنظر مي‌تواند كارايي زيادي داشته باشد.
برخي از محدوديت‌هايي که در مسير اجراي اين پژوهش وجود داشته، عبارت است از: فقدان اطلاعات كافي در مورد تاريخ و وضعيت زندگي معلمان متأهل، وجود متغيرهايي مزاحمي چون محيط مذهبي، يكساني در شغل و فضاي فرهنگي حاكم، اشتغال، درآمد و محدوديت در اجراي آزمون‌هاي کمکي.
مواردي چون دقت‌نظري بيشتر در ديدگاه دين به بحث معيارها، اجرا در محيط‌هاي فرهنگي ديگر، ساخت و هنجاريابي پرسش‌نامه‌هاي مشابه از جمله پيشنهادات مطرح در اين زمينه‌اند.
- آل‌صاحب فصول، مرتضي، 1379، تحقيقي در باب آيات قرآني ناظر به توزيع مجدد ثروت، پايان‌نامه کارشناسي ارشد، قم، مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني.
- صدوق، محمد‌بن على، 1376، الأمالي، تهران، كتابچى.
- ـــــ ، محمد‌بن على، 1413ق، من لا يحضره الفقيه، تصحيح علي‌اكبر غفارى، قم، جامعه مدرسين.
- ابن‌حيون، نعمان‌بن محمد مغربى، 1385ق، دعائم الإسلام، تصحيح آصف فيضى، قم، مؤسسة آل‌البيت.
- آزادارمكي، تقي و همكاران، 1381، «روند تغييرات فرهنگي اجتماعي خانواده تهراني طي سه نسل»، فصلنامه علمي پژوهشي علوم انساني دانشگاه الزهراء، سال دوازدهم و سيزدهم، ش 44 و 45، ص 85-100.
- افروز، غلامعلي، 1383، مباني روان‌شناختي ازدواج در بستر فرهنگ و ارزش‌هاي اسلامي، تهران، دانشگاه تهران.
- آقايي، اصغر و همكاران، 1383، «رابطه سبک زندگي و رضايت زناشويي در هنرمندان و مقايسه آن با افراد عادي»، دانش و پژوهش در روان‌شناسي دانشگاه خوراسگان اصفهان، ش 21، ص 169-190.
- اولياء، نرگس و همكاران، 1387، «تأثير آموزش برنامه غني‌سازي بر افزايش رضامندي زناشويي زوج‌ها»، انديشه‌هاي نوين تربيتي، دوره چهارم، ش 1و2، ص 9-30.
- ايرواني، شهين و همكاران، 1387، «چرا معلمان به آموختن فلسفه تعليم و تربيت نياز دارند؟»، تعليم‌‌و‌تربيت، ش 24، ص 33-67.
- بابايي آملي، ابراهيم، 1381، داستان ازدواج معصومين، قم، نجبا.
- برقى، احمد‌بن محمد‌بن خالد، 1371ق، المحاسن، تصحيح جلال‌الدين محدث، قم، دار‌الكتب الإسلامية.
- بستان، حسين، 1383، اسلام و جامعه‌شناسي خانواده، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
- بني‌هاشمي خميني، سيدمحمدحسين، 1378، توضيح المسائل مراجع، چ چهارم، قم، انتشارات اسلامي.
- پسنديده، عباس، 1391الف، «بررسي و تحليل شادكامي از منظر قران»، مطالعات تفسيري، سال سوم، ش 10، ص 45-64.
- ـــــ ، 1391ب، رضايت زناشويي، چ دوم، قم، دارالحديث.
- پسنديده، عباس و همكاران، 1391، «پايۀ نظري رضامندي از ديدگاه اسلام»، روان‌شناسي و دين، سال پنجم، ش 4، ص 87-106.
- تميمى آمدى، عبد‌الواحد‌بن محمد، 1410ق، غرر‌الحكم و درر‌الكلم، تصحيح سيدمهدي رجائى، قم، دار‌الكتاب الإسلامية.
- ثنايي ذاكر، باقر و زهرا باقريان‌نژاد، 1382، «بررسي ابعاد نارضايتي زناشويي زنان و مردان متقاضي طلاق در شهر اصفهان»، دانش و پژوهش در روان‌شناسي، ش 15، ص 61-78.
- جاسبي، منيژه و همكاران، 1386، بررسي رابطه بين ميزان صميميت در خانواده اصلي و رضايت زناشويي زنان، تقويت نظام خانواده و آسيب‌شناسي آن، قم، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني.
- جديري، جعفر، 1387، بررسي رابطه رضامندي زناشويي (براساس معيارهاي ديني) با ثبات هيجاني در دانش‌پژوهان مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، پايان‌نامه كارشناسي ارشد، روان‌شناسي، قم، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني.
- جديري، جعفر، و مسعود جان‌بزرگي، 1388، «ساخت و اعتباريابي مقياس رضامندي زناشويي اسلامي»، روان‌شناسي و دين، سال دوم، ش 4، ص 41-70.
- جمشيدي، محمد‌علي، 1390، اثربخشي توانمندسازي كاركردي زوجين به صورت گروهي بر رضامندي زناشويي مبتني بر رويكرد اسلامي، پايان‌نامه كارشناسي ارشد، قم، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني.
- جوادي آملي، عبدالله، 1391، مفاتيح‌الحيات، چ سي‌وششم، قم، اسراء.
- حر عاملى، محمد‌بن حسن، 1408ق، وسائل الشيعة، قم، مؤسسة آل‌البيت.
- حسين‌خاني، هادي، 1381، معيارهاي انتخاب همسر از ديدگاه اسلام، پايان‌نامه دکتري، روان‌شناسي، قم، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني.
- حسيني سده، سيدمجتبي، 1387، بررسي رابطه هوش هيجاني و رضامندي زناشويي در دانش‌پژوهان مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، پايان‌نامه کارشناسي ارشد، روان‌شناسي، قم، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني.
- حكيمي، رضا، و مسعود رودباري، 1385، «مقايسه جايگاه اجتماعي معلمان ابتدايي، راهنمايي و متوسطه استان سيستان و بلوچستان»، علوم تربيتي و روان‌شناسي دانشگاه سيستان و بلوچستان، سال سوم، ص 1-14.
- حلوانى، حسين‌بن محمد، 1408ق، نزهة الناظر و تنبيه‌الخاطر، قم، مدرسة الإمام المهدي.
- حيدري، مجتبي، 1382، بررسي رابطه جهت‌گيري مذهبي و رضامندي زناشويي در خانواده هاي معلمان مرد شهر قم، پايان‌نامه كارشناسي ارشد، روان‌شناسي، قم، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني.
- ديلمى، حسن‌بن محمد، 1412ق، إرشاد القلوب إلى‌الصواب، قم، الشريف الرضي.
- دهنوي، يدالله و همكاران، 1388، «مقايسه هوش هيجاني و شناختي مديران مقاطع سه‌گانه آموزش و پرورش و رابطه آن با عملكرد شغلي آنها در منطقه لنجان اصفهان»، دانش و پژوهش در روان‌شناسي كاربردي، سال يازدهم، ش 40، ص 51-65.
- ذوالفقاري، داوود، سميرا تبريزي، 1390، «مقايسه كيفي و كمي رضايت زناشويي در زنان شاغل با تأكيد بر همساني و عدم همساني منزلت شغلي زوجين»، خانواده‌پژوهي، سال هفتم، ش 28، ص 421-433.
- راغب اصفهانى، حسين‌بن محمد، 1412ق، مفردات ألفاظ القرآن، تصحيح صفوان عدنان داوودى، بيروت، دار‌القلم.
- رجبي‌نيا، داوود، 1391، اسلام و زيبايي‌هاي زندگي رويکردي تحليلي و تربيتي به سبک زندگي، قم، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني.
- رجبي، غلامرضا و همكاران، 1390، «مقايسه و رتبه‌بندي ترجيحات همسرگزيني در بين گروهي از دانشجويان دختر و پسر و دانشجويان کرد، عرب و بختياري دانشگاه شهيد چمران اهواز»، دانشور رفتار، سال سوم، ش 4، ص 61-74.
- سپهري، صفوره و محمدرضا حسن‌زاده توكلي، «بررسي اعتبار و روايي مقياس نگرش‌هاي مربوط به انتخاب همسر»، خانواده‌پژوهي، سال هفتم، ش 28، ص 401-419.
- سوداني، منصور و همكاران، 1391، «تأثير آموزش‌هاي اسلامي خانواده بر افزايش رضامندي زناشويي زوجين»، انديشه‌هاي نوين تربيتي، دوره هشتم، ش 3، ص 21-51.
- شاكريان، عطا، 1388، «بررسي عوامل مؤثر در رضامندي زناشويي دانشجويان دانشگاه آزاد اسلامي واحد سنندج»، مجله علمي دانشگاه علوم پزشكي كردستان، دوره چهاردهم، ش 4، مسلسل 54، ص 40-49.
- شيوراني، منا و همكاران، 1390، «رابطه نستوهي و رضامندي زناشويي در زوج‌هاي جوان ايراني»، خانواده‌پژوهي، سال هفتم، ش 27، ص 281-295
- صادقي فسايي، سهيلا و محمدحسين شريفي ساعي، 1390، «بازنمايي ازدواج در سريال‌هاي تلوزيوني»، انجمن ايراني مطالعات فرهنگي و ارتباطات، سال هفتم، ش 22، ص 67-80.
- صالحي فدري، جواد، 1378، «رضامندي زناشوئي: گزارشي از تدوين و هنجاريابي پرسش‌نامه رضايت زناشويي بر روي نمونه‌اي از دانشجويان دانشگاه فردوسي مشهد»، تازه‌هاي روان‌درماني (هيپنوتيزم)، (13و14)، ص 84-108.
- صفاري دهنوي، يدالله و همكاران، 1388، «مقايسه هوش هيجاني و شناختي مديران مقاطع سه‌گانه آموزش و پرورش و رابطه آن با عملكرد شغلي آنها در منطقه لنجان اصفهان»، دانش و پژوهش در روان‌شناسي كاربردي، سال يازدهم، ش 40، ص 52-62.
- طبرسى، على‌بن حسن، 1385ق، مشكاة‌الأنوار في غرر الأخبار، نجف، المكتبة الحيدرية.
- طريحي، فخرالدين‌بن محمد، 1375، مجمع‌البحرين، تصحيح احمد حسينى اشكورى، تهران، مرتضوى.
- طوسى، محمد‌بن حسن، 1407ق، تهذيب الأحكام، تصحيح حسن الموسوى خرسان، تهران، دار‌الكتب الإسلاميه.
- فتال نيشابورى، محمد‌بن احمد، 1375، روضة الواعظين و بصيرة المتعظين، قم، رضى.
- قاسمي، فرشيد و همكاران، 1392، «بررسي و مقايسه مهارت تفكر انتقادي فرهنگيان دوره‌هاي ابتدايي، راهنمايي، متوسطه و پيش دانشگاهي استان بوشهر و ارائه راه‌كارهايي جهت ارتقاي تفكر انتقادي»، رهيافتي نو در مديريت آموزشي، سال چهارم، ش 3، پياپي 15، ص 193-210.
- قدرتي، مهدي و همكاران، 1390، «تبيين خلاقيت دانش‌آموزان تيزهوش بر مبناي هوش، سن و رضامندي زناشويي والدين آنها»، روان‌شناسي افراد استثنايي، سال اول، ش 3، ص 1-22.
- قرشى بنايى، على‌اكبر، 1412ق، قاموس قرآن، تهران، دار‌الكتب الاسلامية.
- قناد، مهدي و محمد مظلوم خراساني، 1385، «بررسي و علل و انگيزه‌هاي مؤثر بر ازدواج افراد 25-45 سال شهر بيرجند و رابطه آن با ميزان رضايت از زندگي در سال 85»، مجله علوم اجتماعي دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه فردوسي مشهد، سال سوم، ش 14، ص 143-174.
- قهرماني، جعفر و همكاران، 1392، «بررسي عوامل بازدارنده مؤثر بر ميزان مشاركت معلمان زن مقاطع سه‌گانه تحصيلي در فعاليت‌هاي ورزشي شهر مرند»، پژوهش‌هاي كاربردي در مديريت ورزش، سال دوم، ش 2، ص 57-66.
- کليني، محمد‌بن يعقوب، 1365، کافي، تهران، دارالکتب الاسلاميه.
- مجلسى، محمد‌باقر، 1403ق، بحارالأنوار، بيروت، دار‌إحياء التراث العربي.
- محمدي ري‌شهري، محمد، 1390الف، ميزان الحکمة، ترجمة حميدرضا شيخي، چ دوازدهم، قم، دارالحديث.
- ـــــ ، 1390ب، تحکيم خانواده از نگاه قرآن و حديث، با همکاري عباس پسنديده، ترجمة حميدرضا شيخي، چ سوم، قم، دارالحديث.
- مصطفوى، حسن، 1368، تحقيق في كلمات القرآن الكريم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي.
- مصلحي، جواد، 1390، رابطه همانندي/ تضاد ويژگي‌هاي شخصيتي (درون‌گرايي/ برون‌گرايي) و رضايت زناشويي با توجه به پايبندي مذهبي زوجين، پايان‌نامه كارشناسي ارشد، روان‌شناسي، قم، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني.
- مظاهري، علي‌اکبر، 1374، جوانان و انتخاب همسر، چ سوم، قم، دفتر تبليغات اسلامي.
- مفيد، محمد‌بن محمد، 1413ق، المقنعة، قم، كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد.
- ميراحمدي‌زاده، عليرضا و همكاران، 1382، «رضامندي زناشويي و تعيين عوامل تأثيرگذار بر آن در شيراز»، روان‌پزشكي و روان‌شناسي باليني ايران (انديشه و رفتار)، دوره هشتم، ش 4، (پياپي 32)، ص 56-63.
- نظرپور صمصامي، پروانه، 1385، «رابطه ويژگي‌هاي شخصيتي معلمان با رضايت شغلي آنان در سه مقطع تحصيلي ابتدايي، راهنمايي و متوسطه در شهرستان مسجد سليمان»، دانش و پژوهش در علوم تربيتي، ش 10 و 11، ص 26-40.
- نورى، حسين‌بن محمد‌تقى، 1408ق، مستدرك‌الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسة آل‌البيت.
- نوري، نجيب‌الله، 1388، بررسي رابطه بين خوش‌بيني سرشتي، خوش‌بيني از ديدگاه اسلام و رضايتمندي از زندگي، پايان‌نامه كارشناسي ارشد، روان‌شناسي، قم، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني.
- Bermas, BL, & et al, 2000, Marital satisfaction in couples with rheumatoid arthritis, Arthritis Care Res, v. 13(3), p. 149-155.
- Brezsnyak, M, & Whisman, MA, 2004, Sexual desire and relationship functioning: the effects of marital satisfaction and power, J Sex Marital Ther, v. 30(3), p. 199-217.
- Buunk, BP, & Ybema, JF, 2003, Feeling bad, but satisfied: the effects of upward and downward comparison upon mood and marital satisfaction, Br J Soc Psychol, v. 42(4), p. 613-628.
- Chipperfield JG, & Havens B, 2001, Gender differences in the relationship between marital status transitions and life satisfaction in later life, J Gerontol B Psychol Sci Soc Sci, v. 56 (3), p. 176-186.
- Cook JA, & et al, 1992, Marital satisfaction among parents of the severely mentally ill living in the community, Am J Orthopsychiatry, v. 62(4), p. 552-563.
- Epstein, NB, & et al, 2005, Relationship standards and marital satisfaction in Chinese and American couples, J Marital Fam Ther, v. 31(1), p. 59-74.
- Fiese, BH, & Tomcho, TJ, 2001, Finding meaning in religious practices: the relation between religious holiday rituals and marital satisfaction, J Fam Psychol, v. 15(4), p. 597-609.
- Fisher, TD, & McNulty, JK, 2008, Neuroticism and marital satisfaction: the mediating role played by the sexual relationship, J Fam Psychol, v. 22(1), p. 112-122.
- Flor H, Turk DC, Rudy TE., Relationship of pain impact and significant other reinforcement of pain behaviors: the mediating role of gender, marital status and marital satisfaction, Pain, v. 38 (1), p. 45-50.
- Friedman MA, & et al, 1999, Marital status, marital satisfaction, and body image dissatisfaction, Int J Eat Disord, v. 26 (1), p. 81-85.
- Gee CB, & et al, 2002, Predicting 2-year marital satisfaction from partners' discussion of their marriage checkup, J Marital Fam Ther, v. 28(4), p. 399-407.
- Gree, f. f., A. P. , de Bruyne, T., (2000), Conflict management style and marital satisfaction, Journal of Sex & Marital Therapy, 26(4):321-34.
- Greef. f, & de Bruyne, T, 2000, Conflict management style and marital satisfaction, Journal of Sex & Marital Therapy, v. 26 (4), p. 321-34.
- Greeff, AP, & Malherbe, HL, 2001, Intimacy and marital satisfaction in spouses, J Sex Marital Ther, v. 27(3), p. 247-257.
- Jaffe, K, & Puignau, G, 1995, Assortative mating: sex differences in mate selection for married and unmarried couples, Hum Biol, v. 67(1), p. 111-120.
- Johnson, MD, & et al, 2005, Problem-solving skills and affective expressions as predictors of change in marital satisfaction, J Consult Clin Psychol, v. 73(1), p. 15-27.
- Jose O, & Alfons V, 2007, Do demographics affect marital satisfaction?, J Sex Marital Ther, v. 33 (1), p. 73-85.
- Karney BR, & et al, 1994, The role of negative affectivity in the association between attributions and marital satisfaction, J Pers Soc Psychol, v. 66 (2), p. 413-424.
- Kelly, EL, & Conley, JJ, 1987, Personality and compatibility: a prospective analysis of marital stability and marital satisfaction, J Pers Soc Psychol, v. 52 (1), p. 27-40.
- Kohn, J, L, & et al, 2012, Changes in Marital Satisfaction Across the Transition to Parenthood: The Role of Adult Attachment Orientations, Personality and Social Psychology Bulletin, v. 38, p. 1506-1522.
- Kroth J, & et al, 2005, Dream reports and marital satisfaction, Psychol Rep, v. 96 (3), p. 647-50.
- Lawrence, E, & et al, 2007, Prenatal expectations and marital satisfaction over the transition to parenthood, J Fam Psychol, v. 21(2), p. 155-164.
- Lee, GR, & Shehan, CL, 1989, Retirement and marital satisfaction, J Gerontol, v. 44(6), p. 226-630.
- Lee JE, & et al, 2012, Middle-aged couples' exchanges of support with aging parents: patterns and association with marital satisfaction, Gerontology, v. 58 (1), p. 88-96.
- Millar,MG, & Ostlund, NM, 2006, The effects of a parenting prime on sex differences in mate selection criteria, Pers Soc Psychol Bull, v. 32(11), p. 145-168.
- O'Rourke N, & et al, 2011, Personality trait levels within older couples and between-spouse trait differences as predictors of marital satisfaction, Aging Ment Health, v. 15 (3), p. 344-53.
- Polonko KA, & et al, 1982, Childlessness and marital satisfaction: a further assessment, J Fam Issues, v. 3(4), p. 545-573.
- Rehman, US, & et al, 2001, Marital satisfaction and communication behaviors during sexual and nonsexual conflict discussions in newlywed couples: a pilot study, J Sex Marital Ther, v. 37(2), p. 94-103.
- Renshaw KD, & et al, 2009, Combat exposure, psychological symptoms, and marital satisfaction in National Guard soldiers who served in Operation Iraqi Freedom from 2005 to 2006, Anxiety Stress Coping, v. 22(1), p. 101-115
- Research Methods in Education, Louis Cohen, Lawrence Manion and Keith Morrison, Sixth edition, 2007, http://knowledgeportal. pakteachers.org.
- Rholes, W, & et al, 2012, Changes in Marital Satisfaction Across the Transition to Parenthood: The Role of Adult Attachment Orientations, Personality and Social Psychology Bulletin, v. 38, p. 1506-1522.
- Rudy TE, & et al, 1989, Relationship of pain impact and significant other reinforcement of pain behaviors: the mediating role of gender, marital status and marital satisfaction, v. 38 (1), p. 45-50.
- Schmitt, M, & et al, 2007, Marital interaction in middle and old age: a predictor of marital satisfaction? nt J Aging Hum Dev, v. 65(4), p. 283-300.
- Teachman, & et al, 1982, Childlessness and marital satisfaction: a further assessment, J Fam Issues, v. 3 (4), p. 545-573.
- Webb, FJ, & Bollman, SR, 1998, Gender and marital satisfaction: data from the National Survey of Families and Households, sychol Rep, v. 83(1), p. 319-327.
- Wood, D, & Brumbaugh CC, 2009, Using revealed mate preferences to evaluate market force and differential preference explanations for mate selection, J Pers Soc Psychol, v. 96 (6), p. 122-144.
- Yeh HC, & et al, 2006, Relationships among sexual satisfaction, marital quality, and marital instability at midlife, J Fam Psychol, v. 20 (2), p. 339-343.
- Ying, YW, 1991, Marital satisfaction among San Francisco Chinese-Americans, nt J Soc Psychiatry, v. 37 (3),p. 201-213.
- Zerach G, & et al, 2010, Posttraumatic symptoms, marital intimacy, dyadic adjustment, and sexual satisfaction among ex-prisoners of war, J Sex Med, v. 7(8), p. 27-39.
- Zhang, H, & et al, 2012, Does similarity breed marital and sexual satisfaction?, J Sex Res, v. 49 (6), p. 583-593.
- Zhou ES, & et al, 2011, Marital satisfaction of advanced prostate cancer survivors and their spousal caregivers: the dyadic effects of physical and mentalhealth, Psychooncology, v. 20 (12), p. 1353-1357.
