روان شناسی و دين

 
مقدمه
ازدواج سنتي فطري و الهي است که از ديرباز در ميان افراد بشر رواج داشته و عمده شرايع و بيشتر قوانين، آن را ترغيب کرده‌اند (احمدي، 1383). در فرهنگ اسلامي نيز ازدواج پيوندي مقدس است كه موجب گسترش فرهنگ ديني، سازندگى اخلاقى، بقاى نسل بشر، جلوگيري از انحرافات اجتماعي، مشروعيت‌بخشي به فرزندان و به وجودآورنده مودت، رحمت و آرامش است (ر.ك: محمدي ري‌شهري، 1387، ص 16-23). پيامبر اسلام فرمود: «هيچ كانوني در اسلام بر پا نشده است كه نزد خداوند از كانون ازدواج محبوب‌تر و عزيزتر باشد» (صدوق، 1413ق، ج 3، ص 383، ح 4343).
ازدواج موفق و شروع رابطه زناشويي، قادر است بسياري از نيازهاي رواني و جسمي را در يک محيط امن بارور سازد و تأثير بسزايي بر سلامت و بهداشت رواني افراد داشته باشد (محبي و همكاران، 1389). مهم‌ترين نيازي كه در پرتو ازدواج برآورده و تأمين مي‌گردد، نياز به آرامش و امنيت خاطر است. اين نياز فطري چنان قابل توجه است كه خداوند در قرآن كريم، ايجاد آرامش خاطر از طريق ازدواج را به‌عنوان آيات خود براي اهل فکر معرفي كرده است (محمدي ري‌شهري، 1387، ص 23). قرآن مي‌فرمايد: «از نشانه‏هاى خداوند اينكه از [نوع‏] خودتان همسرانى براى شما آفريد تا بدان‌ها آرام گيريد و ميانتان دوستى و رحمت نهاد» (روم: ٢١).
آرامش رواني به معناي «حالت بدون تنش، که در آن تعارضات دروني و احساسات ناراحت کنندة اضطراب، خشم و ترس کم است و حالت آرامش (سکون) غالب است» مي‌باشد (کرسيني، 1999، ص 826). مفهوم «آرامش» در قرآن، از راه كليدواژه‌هايى مانند اطمينان، سكينه، سكن و ديگر مشتقات آن، امن، سبات و تعابير گوناگونى مانند: ربط قلوب، نفى خوف و حزن و تثبيت فؤاد قابل پيگيرى است. اما به دليل اينکه مفهوم آرامش ناشي از ازدواج با ماده «سکن» در قرآن آمده است، معناي اين لغت مورد نظر است.
«سكن» در لغت به معناى استقرار و ثبات در برابر حركت است (فراهيدي، 1409ق، ص ‌382) و اين شامل استقرار و ثبات مادي، معنوي، ظاهري و باطني مي‌شود که به آرامش روان آدمي و رفع نگرانى، اضطراب و تشويش از او رهنمون مى‌شود. گاه از آن به طمأنينه تعبير مي‌کنند و اگر با «الي» متعدي شود به معني اطمينان و اعتماد است (ر.ك: مصطفوى، 1368، ج ‏5، ص 163-168).
احساس‌امنيت و آرامش در دين اسلام در سطحى گسترده‌ مورد توجه قرار گرفته و بخش وسيعى از آموزه‌هاى اين دين به آن اختصاص يافته و به راه‌كارهاى روانى و رفتارى فراوانى، براى دستيابى به اين نياز اصيل بشرى پرداخته شده است (کياني، 1386).
با توجه به منابع اسلامي به نظر مي‌رسد، آرامش رواني درجات و سطوح گوناگوني دارد (فقيهي، 1381، ص 318). اولين سطح آرامش در منابع اسلامي، تأمين نيازهاي اوليه و طبيعي انسان، همچون خواب و خوراک، مكان زندگى و ارضاي نيازهاي جنسي است (معمورى، 1383، ص 1). خواب يكي از نيازهاي اساسي انسان است كه براي حفظ و نگهداري انرژي، وضعيت ظاهري و رفاه جسمي لازم مي‌باشد، سبب كاهش استرس، اضطراب و فشارهاي عصبي مي‌شود و به شخص در بازيافت مجدد انرژي براي تمركز بهتر حواس، سازگاري و لذت بردن از فعاليت‌هاي روزانه كمك مي‌كند (ر.ك: هايس، 2005، ص 4-45). اشخاصي كه اختلال خواب دارند، نه تنها از خستگي، بلكه از اشكال در ترميم سلولي، نقص در حافظه و يادگيري، افزايش استرس و اضطراب و كاهش كيفيت زندگي روزمره نيز رنج مي‌برند (رحيم‌پور و همكاران، 1389). خداوند، شب را آرامش‌بخش: «هُوَالَّذى جَعَلَ لَكُم اللَّيلَ لِتَسكُنوا فِيه» (يونس: 10) و پوشش جهت رهايى از تلاش‌هاى روز «و‌جَعَلنا اللَّيلَ لِباساً و جَعَلنَا النَّهارَ مَعَاشاً» (نبأ: 10و 11) و خواب را مايه آسودگى و استراحت: «و‌هُوَ الَّذِى جَعَلَ لَكُمُ اللَّيلَ لِبَاساً و النَّومَ سُبَاتاً» (نبأ: 9) قرار داده است. آرامش حاصل از تاريكى شب، به حالت ويژه نظام عصبى انسان نيز ارتباط داشته، واقعيتى علمى به شمار مى‌رود (مكارم شيرازي و همكاران، 1370، ج ‌8‌، ص‌ 343).
انسان نياز به مکان مناسبي براي استراحت و آرامش دارد که مسکن مناسب، اين هدف را تأمين مي‌كند. خانه محل آرام گرفتن انسان در زندگي روزمره و تلاش و كوشش است. خداوند در قرآن مي‌فرمايد: «و خدا براى شما خانه‌هايتان را مايه آرامش قرار داد» (نحل: ٨٠).
همچنين انسان نياز دارد با کسي انس بگيرد و در کنار او تلاطم‌هاي درون خود را آرام کند. خداوند بدين‌منظور، همسري براي او آفريده است (حدادي، 1387، ص 14). نيز ميان آنها محبت و مودت پديد آورد. بدين‌وسيله هر يك را آرامش‌بخش ديگرى قرار داد: «و‌مِن ءَايتِهِ أَن خَلَقَ لَكُم مِن اَنفُسِكُم اَزواجاً لِتَسكُنوا اِلَيها و جَعَلَ بَينَكُم مَوَدَّةً و رَحمَةً» (روم: 21)؛ تنهايى براى انسان، تلخ و آزاردهنده است. داشتن رابطة صميمانه و دلبستگي عاطفي با افراد نزديک زندگي، يکي از مهم‌ترين نيازهاي بشري است. دلبستگي و داشتن رابطه براي رشد رواني، تکوين شخصيت و سلامت هيجاني ضروري است كه بر سلامت هيجاني، احساس امنيت و بهداشت روان انسان‌ها تأثير مي‌گذارد (شاه‌سياه و همكاران، 1389).
در سطحي بالاتر ايمان، ذکر، تلاوت قرآن، دعاي پيغمبر و صفات اخلاقي‌اي مثل قناعت، زهد، حسن ظن و حسن خلق، صبر و شکيبايي، تقوا، توکل و رضا، عامل آرامش بيان شده است (مجلسي، 1403ق، ج 70، ص 111؛ ج 71، ص 159؛ تميمي‌آمدي، 1410ق، ح 8763؛ محمدي ري‌شهري، 1387، ح ١٦٤١١؛ توبه: 103؛ رعد: 28؛ نهج‌البلاغه، ‌ح 371؛ ليثي واسطي، 1376، ص 1؛ ابن‌شعبه‌حراني، 1363، ص ٣٥٨). همچنين در قرآن، آرامشي با عنوان سکينه بيان شده است (فتح: ٤). سكينه آرامش و حالتي الهي و نوع ويژه‌اي از آرامش است كه در مواقعي خاص، از سوي خداوند تنها بر دل‌هاي پاك و جان‌هاي پرهيزگار فرود مي‌آيد و همواره موجب تثبيت ايمان مؤمنان و افزايش روح تقوا در ايشان مي‌شود (طباطبائي، 1375، ج 9، ص 22).
در بالاترين سطح، آرامشي است كه از آن به «اطمينان» تعبير مي‌شود. اين واژه، از ريشه «طَمَنَ» به معناى آرامش و استقرار جان پس از نگرانى و ناراحتى است (ابن‌منظور، 1414ق‏، ج ‌8‌، ص ‌204). فيروزآبادى، اطمينان و سكينه را ملازم يكديگر شمرده، در عين حال، اطمينان را مرتبه‌اى بالاتر از سكينه مى‌داند كه هيچ‌گاه از دارنده‌اش جدا نمى‌شود (فيروزآبادي، 1383ق، ج ‌3، ص ‌517‌). در‌حالى‌كه در آيات، اطمينان، به گونه‌هاى مختلفى از آرامش توجه شده كه شامل دامنه گسترده‌ترى از سكينه مي‌شود. اطمينان به جهت استقراري كه در آن نهفته است، مورد توجه است و حتي حضرت ابراهيم براي ايجاد آن از خداوند درخواست مي‌كند كه مسئله رستاخيز را به گونه‌اي به او بنماياند كه آرامش مستقر و مطمئني در دلش پديد آيد. چنان‌كه چنين درخواستي از سوي حواريون نيز مطرح شده، خداوند به هر دوي آنها پاسخ مثبت داده است. نزول فرشتگان در جنگ بدر نيز چنين آرامش مستقري را دل‌هاي مؤمنان پديد آورد. همچنين اطمينان نوعي آرامش است كه پيامبران به هنگام تلقي وحي از آن برخوردار مي‌شوند. اين‌گونه آرامش به پيامبر، اين امكان را مي‌بخشد تا در ارتباط خود با خدا و يا خدا با او دچار شك در هيچ يك از مراحل تلقي و بيان نگردد (معمورى، 1383، ص 1).
به اجمال مي‌توان گفت: انسان در اثر زندگي روزمره و حوادث دچار خستگي روحي و جسمي، تلاطم، اضطراب، استرس و تنش مي‌شود. خداوند براي جبران اين خستگي‌ها و برطرف شدن اين اضطراب‌ها و تنش‌ها، عواملي براي سکون، استراحت و آرامش قرار داده است. بعضي از اين عوامل، براي تعادل حياتي و زندگي اجتماعي انسان ضروري هستند. بعضي ديگر، موجب تعالي و تکامل روحي فرد مي‌شوند (فقيهي، 1381، ص 318).
يکي از اين عوامل آرامش، که براي تعادل حياتي، ارضاي نياز به پيوند جويي و انس و صميميت، انسان به آن نياز دارد، ازدواج و اختيار همسر است (سالاري‌فر، 1388، ص 54). ازدواج، تأمين‌کنندة نيازهاي متعدد انساني است که يکي از اين نيازها، نياز به پيوندجويي است. زن و مردي كه با هم ازدواج كرده‌اند، محرك مثبت براي يكديگر به شمار مي‌روند، هنگام بروز مشكلات، همراه و رفيق و حامي عاطفي يكديگرند (همان)، به يکديگر محبت مي‌ورزند و يکديگر را محرم اسرار و تكيه‌گاه خود مي‌دانند (بستان و همكاران، 1388، ص 7)، با پيوند به هم، ناراحتي ناشي از عدم اطمينان به آينده را كاهش مي‌دهند و در رابطه آنها با يكديگر، نياز به توجه در ضمن ستايش و تمجيد يكديگر برآورده مي‌شود. در پرتو اين پيوند، به احساس امنيت رواني و آرامش رسيده، از تشويش و اضطراب دور خواهند بود (سالاري‌فر، 1388، ص 54).
بر اساس آيات و روايات (روم: 21؛ اعراف: 189؛ صدوق، 1413ق، ج 3، ص 379، ح 4336)، خداوند متعال انسان‌ها را از يک حقيقت و در دو جنس با خصوصيات جسمي و رواني متفاوت آفريده است (جوادي آملي، 1382، ص 319). به گفته شهيد مطهري:
همين تفاوت‌هاست كه آنها را بيشتر به يكديگر جذب مى‏كند، عاشق و خواهان يكديگر قرار مى‏دهد. اگر زن داراى جسم و جان و خلق‌و‌خوى مردانه بود محال بود كه بتواند مرد را به خدمت خود وا دارد و مرد را شيفته وصال خود نمايد و اگر مرد همان صفات جسمى و روانى زن را مى‏داشت ممكن نبود زن او را قهرمان زندگى خود حساب كند (مطهري، 1378، ج 19، ص 182).
در واقع اين دو، به ‌گونه‌اي نيازمند به يکديگر آفريده شده‌اند که نيازهاي جسمي و عاطفيشان با تعامل با يکديگر تأمين مي‌شود. با هم کامل مي‌شوند و يک وجود تام را تشکيل مي‌دهند؛ به همين دليل، به هم گرايش و تمايل دارند و وقتي به هم مي‌رسند و نيازشان رفع مي‌شود، آرام مي‌گيرند (طباطبائي، 1375، ج ‏16، ص 251).
اما آيا صرف اينكه يك زن و مرد با هم ازدواج كنند، به آرامش مي‌رسند؟ با توجه به واقعيات زندگي خانوادگي، روشن است که منابع اسلامي، دلالت بر اين معنا ندارند، بلکه در مقام بيان اين مطلب است که خداوند متعال به صورت اقتضايي تمهيدات لازم را براي رسيدن همسران به خوشنودي عاطفي در خانواده فراهم کرده است. از‌اين‌رو، تحقق عيني اين هدف در بودن شرايط و نبودن موانع است (بستان، 1390، ص 29). از نظر آيت‌الله مصباح، منظور آيه از «وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً»، اين نيست كه خداوند به طور جبرى و تكوينى و بدون وجود اسباب اختيارى، چنين محبتى را در ميان دو همسر ايجاد مى‌كند و همين كه صيغه عقد جارى شد، خود به خود و به صورت جبرى، آن دو، دلباخته يكديگر مى‌شوند. چنان‌كه گويى كلمات و صيغه عقد، افسونى است كه ايجاد محبت مى‌كند، بلكه منظور اين است كه وقتى زن و مرد، عقد همسرى بستند و قرار گذاشتند يك عمر با هم و در كنار هم زندگى كنند، به تدريج، عواطف خاص، نسبت به يكديگر در آن دو به وجود مى‌آيد و رشد مي‌كند. پيدايش اين‌گونه روابط عاطفى، در ميان دو همسر، هم در تكوين و هم در تشريع، مورد نظر پروردگار متعال است. هدف خداوند اين است كه ميان دو همسر، مودت و مهر و محبت برقرار باشد و در كنار هم احساس آرامش كنند (مصباح، 1391، ج 3، ص 70).
بنابراين، اقتضاي ايجاد اين آرامش و مودت و رحمت بين همسران را خداوند به اين رابطه موهبت مي‌كند، ولي ايجاد آن در خارج، در گرو رفتارهاي مناسب همسران با يكديگر مي‌باشد.
با بررسي منابع اسلامي مشخص مي‌شود، اسلام دستيابي به آرامش مهم را از مسير تأمين نيازهاي مادي، رعايت آداب و ارضاي نيازهاي جنسي، ارضاي نيازهاي عاطفي همسران و مؤمن بودن همسران دنبال مي‌کند (بستان، 1390، ص 28).
1. تأمين نيازهاي مادي
يکي از ضروري‌ترين و اساسي‌ترين نيازهاي انسان، تأمين معاش و برآورده‌ شدن حوايج زيستي انسان است که در صورت برآورده نشدن اين نياز، بروز مشکلات جسمي و رواني در افراد و جامعه اجتناب‌ناپذير است. ميزان خودکشي، بيماري‌هاي جسمي و رواني جوانان با فقر خانواده‌ها رابطه دارد. افزايش بيکاري به ميزان يک درصد، پذيرش افراد در بيمارستان‌هاي روان‌پزشکي را به اندازه 5 تا 6 درصد افزايش مي‌دهد (گنجي، 1381، ص 92). ازدواج افزون بر تکامل ديني، به پيشرفت اقتصادي مي‌انجامد؛ زيرا حس مسئوليت، پرهيز از اسرافگري و آينده‌نگري براي خود و فرزندان، پس از ازدواج رخ مي‌دهد. وعده خداوند در سورة نور و گفتار پيشوايان ديني در اين باره نيز به اين معني تأکيد مي‌کنند (طبرسي، 1370، ص ۱۹۶).
در ديدگاه اسلام، يکي از مهم‌ترين وظايف مرد، تأمين مخارج زندگي است. روايات فراواني داريم که تأمين مخارج زندگي توسط مرد را از حقوق خانواده برمي‌شمرد. پيامبر خدا از تأمين خوراك و پوشاك، به‌عنوان حق زن بر مرد ياد كرده است (ابن‌فهد حلي، 1368، ص ۸۱). امام زين‌‌العابدين در رسالة ‌الحقوق، يکي از حقوق زن بر همسر را نفقه بر‌شمرده است (صدوق، 1413ق، ج ۲، ص ۶۲۱). انسان، موجودي نيازمند است و تا نيازش برآورده نشود، به آرامش نخواهد رسيد. پيامبر خدا در اين‌ باره مى‏فرمايد: به درستى که هرگاه روزىِ انسان تأمين شود، نفْس، آرام مى‏گيرد (کليني، 1407ق، ج 5، ص 89). امام باقر از قول سلمان فارسى، نقل مى‌کند كه وقتى نفْس انسان، چيزى در زندگى نداشته باشد که بر آن تکيه کند، با بى‏قرارى اصرار مى‏کند و آن‌‌گاه که زندگى‏اش تأمين شود، آرام مى‏گيرد (همان).
2. ارضاي نيازهاي جنسي زوجين
روابط جنسى يكى از با اهميت‌ترين اركان و تكيه‌گاه‌هاى روابط زن و شوهر است كه در پرتو آن، صميمت و نزديكى بسيار شديدي مبادله مى‌شود (زيمون، 1379، ص 190). تعاليم اسلام به اين‌گونه آثار روابط جنسى اشاره دارد. تعامل جسم و روان، كه مبنايى براي تن آرميدگى عضلانى محسوب مى‌شود و فرد با آرامش ماهيچه‌هاى بدن و رفع تنش از آن، به آرامش روانى نائل مى‌گردد (فتحي، 1378، ص 158)، در روابط جنسى نيز موجب بروز نشاط در فرد در اثر لذت جسمانى و تسكين برخى دردها و تنش‌هاي بدن مى‌شود. به اين موضوع در كلمات اولياى دين تصريح شده است (مجلسي، 1403ق، ج 100، ص 291). براى رفع افسردگى و حصول شادمانى و برطرف شدن سستى و عدم تحريك‌پذيري نيز روابط جنسى مؤثر است (حرعاملي، 1409ق، ج 14، ص 37). علاوه بر اين، در دين اسلام، رابطه جنسي در چارچوب حدود الهي عملي مقدس و داراي ثواب شمرده شده است (حر عاملي، 1409ق، ج ‏20، ص 108). لذت، نشاط و آرامشى كه در پرتو اين رفتار براى زن و شوهر پديد مي‌آيد، در سلامت روانى آنان و آمادگى جسمانى و رواني شان براى ادارة خانواده نقش بسيار مهمى دارد (سالاري‌فر، 1389، ص 57).
3. ارضاي نيازهاي عاطفي
نياز به مهر و محبت و داشتن شريك و همراه در زندگي، از مهم‌ترين انگيزه‌هاي ازدواج است. گويا محبت به هم امري لازم براي زندگي و غمخواري و پذيرش هم در تجربه‌هاي زندگي امري ضروري است (بورستين، 1380، ص 13). كشش‌هاي احساسات متعارض و در عين حال قوي، جواني را چيزي جز ازدواج حل‌كننده و آرامش‌دهنده نيست (رشيدرضا، 1303، ج 9، ص 518).
ازدواج بستر مناسبى براى تأمين نيازهاى دلبستگى، ايمنى و آرامش و حمايت روانى زن و شوهر است. تشابه زن و مرد در جنبه‌هاى جسمانى و روانى، افزون بر مكمل بودن ابعاد جسمانى و روانى شخصيت آنان، دو عامل مهم در جذب ايشان به هم و ايجاد انس و دلبستگى بين آنان است (سالاري‌فر، 1388، ص 54). نياز دلبستگى افراد، در پرتو ازدواج به بهترين شكل تأمين مى‌شود؛ زيرا زن و مرد، محركي مثبت براى يكديگرند. هنگام بروز مشكلات همراه و حامى هم هستند؛ با پيوند به هم، ناراحتى‌ها و نگرانى‌ها دربارة آينده را كاهش مى‌دهند. ضمن رابطه با هم، نياز به توجه و ستايش و تمجيد يكديگر را برآورده مى‌سازند (ارونسون، ١٣8٣، ص 248). رابطة عاطفى زن و شوهر، زمينه‌اي مهم براى احساس ايمنى و آرامش آنان است؛ زيرا با تكيه بر هم به امنيت خاطر ويژه‌اى دست مى‌يابند. حمايت روانى و مادى زن و شوهر از هم، در هيچ رابطة انسانى‌اي، با اين عمق و شدت ديده نمى‌شود. مي‌توان گفت: در ميان انسان‌ها نزديك‌ترين رابطه عاطفي ميان زن و شوهر برقرار مي‌شود. همين رابطه در كاهش نگراني‌ها، اضطراب‌ها و آشفتگي‌ها نقش اساسي دارد، به‌طوري‌كه خانواده منبع مهمي براي تأمين حمايت رواني و عملي در مقابل تنش شناخته شده است (مظاهري و همكاران، 1382).
از ادله قرآني و حديثي فراواني که بر اهميت توجه متقابل همسران به ارضاي نيازهاي عاطفي يکديگر، به ويژه نياز به توجه، احترام و محبت تأکيد کرده‌اند، مي‌توان به اين نتيجه رسيد که اسلام نقش بسيار مهمي براي اين عامل در تأمين آرامش رواني همسران قائل است (بستان، 1390، ص 29).
4. ايمان يکي از ارکان زندگي زناشويي رضامندانه
در منابع اسلامي، مرد مؤمن همتاي زن مؤمن و مرد مسلم، همتاي زن مسلم معرفي شده است و توصيه شده فردي که قصد ازدواج دارد، همسري را برگزيند که در داشتن ايمان با او تناسب داشته باشد (حرعاملي، 1409ق، ج 20، ص 67). از سوي ديگر، بيان شده است که افراد مؤمن و هم‌عقيده موجب آرامش يکديگر مي‌باشند (کليني، 1407ق، ج ۲، ص ۲۴۷). براين‌اساس، تحصيل آرامش که از نظر قرآن اساس و هدف مهم زندگي زناشويي قلمداد مي‌شود، تنها در پرتو زندگي همفکران ممکن مي‌باشد، حتي عشق هم نمي‌تواند در بلندمدت دو مخالف در عقيده را در کنار يکديگر، با آرامش به انتهاي زندگي و مقصد آن، راهنمايي کند. تنها راه رسيدن به آرامش، انتخاب کفو و هم‌فکر است (آيتي، 1384، ص 7).
به‌طورکلي، اصل مهم در روابط با ديگران، «همسانى» افراد است. لذت دوستى هنگامى پديد مى‌آيد كه انسان بتواند همانند خود را بيايد و با او رابطه برقرار كند. در غير اين صورت، رابطه با هر كسى نمى‌تواند رضايت‌بخش باشد. آنچه به يك ارتباط، معنا مى‌دهد و آن را لذت‌بخش مى‌سازد، ارتباط روح‌ها و جان‌هاست. اين ارتباط، هنگامى به وجود مى‌آيد كه روح‌ها، هم افق و هم فكر باشند. امام صادق در اين باره مى‌فرمايد:
«لِكُلِّ شَيءٍ شَيءٌ يَستَريحُ إلَيهِ، وإنَّ المُؤمِنَ يَستَريحُ إلى أخيهِ المُؤمِنِ كَما يَستَريحُ الطَّيرُ إلى شَكلِهِ»؛ براى هر چيزى، چيز ديگرى است كه آسايش خود را در آن مى‌جويد و همانا مؤمن، آسودگى خود را در برادر مؤمن خود مى‌يابد، همان‌گونه كه پرنده، آسودگى خود را در همانند خود مى‌يابد (مجلسي، 1403ق، ج ٧٤، ص 234). «اِنَّ الْمُؤمِنَ لَيَسْكُنُ اِلَى الْمُؤْمِنِ كَما يَسْكُنُ الظَّمْآنِ اِلَى الْماءِ الْبارِدِ»؛ به راستى كه مؤمن با برادر مؤمنش آرامش پيدا مى‏كند، چنان‌كه تشنه، با آب خنك آرامش مى‏يابد (کليني، 1407ق، ج 2، ص 247).
بنابراين، بر اساس منابع اسلامي چهار عامل تأمين نيازهاي مالي، رعايت آداب و ارضاي نيازهاي جنسي، ارضاي نيازهاي عاطفي و داشتن ايمان مناسب‌، عوامل اصلي آرامش رواني در پرتو ازدواج هستند.
«آزمون» به مجموعه استانداردي از پرسش‌نامه که براي سنجش برخي از ويژگي‌هاي يک آزمودني طرح‌ريزي شده است، گفته مي‌شود (کرسيني، 1999، ص 990). نقش اصلي هر آزمون، مقياس يا تست روان‌شناختي، اساساً اندازه‌گيري تفاوت‌هاي فردي پريشاني‌هاي رواني، اختلال‌هاي رفتاري، و بررسي نگرش يا ويژگي‌ها و استعدادهاي فردي مي‌باشد (ساعتچي و همکاران، 1389، ص 17).
تاكنون آزمون‌هاي متعددي براي سنجش سطح تنش، اضطراب و استرس افراد تهيه شده است. براي نمونه، کتل (1957) آزمون کوتاهي را که در تشخيص اضطراب، نقش مکمل تشخيص باليني مراجعان باشد، تهيه نمود (همان، ص 82). پرسش‌نامه حالت- رگه اضطراب، توسط اسپيلبرگر و همكاران در سال1970 تهيه شد. يکي از ابعاد نُه‌گانه پرسش‌نامه (SCL-90-R)، که توسط دروگانيس و همكاران (1976) تهيه شده، اضطراب فرد را مي‌سنجد (خداياري‌فرد و پرند، 1388، ص 265). پائول کاستا و روبرت آر.مک کري (1985-1992)، پرسش‌نامه شخصيتي پنج عاملي (NEOPI-R) را تهيه کردند که يکي از زيرعامل‌هاي عامل اول آن (روان‌نژندي)، اضطراب را مي‌سنجد. نمرات بالا در اين ويژگي، بيانگر ترس‌هاي بيهوده و اضطراب فراگير خواهد بود و نمرات پايين بيانگر حالت آرام و راحت مي‌باشد (ساعتچي و همكاران، 1389، ص 87). اما تنها يک آزمون يافت شد که براي سنجش سطح آرامش رواني افراد تهيه شده است (لي، 2012). البته اين آزمون، آرامش رواني را به صورت کلي مي‌سنجد و براي سنجش آرامشِ ناشي از ازدواج، به صورت خاص ساخته نشده است.
در برخي از منابع راه‌هايي مثل، مديتيشن، ريلكسيشن، عزلت‌گزيني، خلاقيت، پيوستگي، ارتباط، كار و فعاليت و پذيرش براي رسيدن به آرامش بيان شده، ولي به آرامشي كه در اثر ازدواج ايجاد مي‌شود، اشاره‌اي نشده است (دشن، 2013).
البته در سال‌هاي اخير، در حوزه مطالعات اسلام و روان‌شناسي، پژوهش‌هاي بسياري درباره مفهوم «آرامش روان» و عوامل ايجاد آن در منابع اسلامي صورت گرفته است. حق‏پرست (۱۳۷۵)، ميرزايي‌اصل (۱۳۷۷)، سروريان (۱۳۷۷)، حسينيكوهساري (1378) و حسيني‌زاده (1381) عوامل اضطراب، فشار رواني، آرامش و طمأنينه را در آيات و روايات مورد کنکاش قرار داده‌اند. در اين پژوهش‌ها، به ازدواج به‌عنوان يكي از عوامل آرامش رواني اشاره شده است. آک‍وچ‍ک‍ي‍‍ان‌ در سال 1378‌ در بررسي ‌اج‍م‍‍ال‍‍ي‌ ‌اض‍طر‌اب‌ و ‌آر‌ام‍ش‌ در ح‍وزه‌ ت‍ف‍ک‍ر دي‍ن‍‍ي‌، نتيجه گرفت که ن‍گ‍رش‌ دي‍ن‍‍ي‌ ‌ع‍ن‍‍اي‍ت‌ وي‍ژه‌‌ا‌ي‌ ب‍ه ‌ع‍و‌ام‍ل‌ پ‍ي‍ش‍گ‍ي‍ر‌ي‌ک‍ن‍ن‍ده‌ و س‍پ‍س‌ ‌ارت‍ق‍‍اد‌ه‍ن‍ده‌ د‌ارد. ب‍دي‍ن‌‌ت‍رتيب، ش‍ر‌اي‍ط‍ي‌ ر‌ا ف‍ر‌ا‌ه‍م‌ م‍‍ي‌ک‍ن‍د ک‍ه‌ ‌اض‍طر‌اب‌ و ن‍گ‍ر‌ان‍‍ي م‍رض‍‍ي‌ در ‌ان‍س‍‍ان‌ ش‍ک‍ل‌ ن‍گ‍ي‍رد. خديوي‌زند در سال 1381، در پژوهشي بررسي نمود که آيا ديدگاه دانشي ما درباره سلامت و آرامش رواني، با ديدگاه اسلام هماهنگي دارد يا خير؟ ويس‌كرمي و مؤدب (1389)، به صورت تطبيقي «آرامش رواني» در روان‌شناسي را با «اطمينان قلبي» در قرآن كريم بررسي نمودند. هاشمي (1392) نيز در پژوهشي قرآني، راه‌هاي رسيدن به آرامش در قرآن را مورد مطالعه قرار داد. اما در هيچ يک از اين پژوهش‌ها، آرامش رواني در پرتو ازدواج به صورت مستقل مورد مطالعه قرار نگرفته و آزموني بر اساس اين مفهوم تدوين نشده است. پژوهش‌هايي هم كه در زمينة خانواده و سنجش آن انجام شده است، بيشتر به سنجش رضايت زناشويي، رضامندي خانوادگي و کارآمدي خانواده پرداخته است. براي نمونه، تولياتوس و همكاران، در سال 1990 كتابي منتشر كردند كه در آن حدود 1000 ابزار معرفي شده است و اكنون در ارزيابي خانواده و رضامندي زناشويي به كار گرفته مي‌شوند. مقياس‌هايي چون «ابزار سنجش خانواده»، «پرسش‌نامة رضامندي زناشويي انريچ» و «آزمون سازگاري زناشويي لاك ‌والاس» از اين جمله‌اند (جديري و جان‌بزرگي، 1388).
بسياري از آزمون‌هايي كه در پژوهش‌هاي مربوط به خانواده در ايران مورد استفاده قرار گرفته است، آزمون‌هايي است كه توسط محققان خارج از ايران ساخته شده است. در برخي موارد نيز آزمون پس از هنجاريابي در جامعة آماري ايراني، مورد استفاده قرار گرفته است (صفورايي، 1388، ص 85). البته، در مواردي مثل صفورايي (1388)، پرسش‌نامه سنجش كارآمدي خانواده و جديري (1388)، آزمون رضامندي زناشويي را بر اساس منابع اسلامي تدوين کرده‌اند، ولي اين دو نيز به صورت خاص به آرامش رواني ناشي از ازدواج نپرداخته‌اند.
بنابراين، تا آنجايي که بررسي شد، پژوهشي به صورت مستقل عوامل ايجاد آرامش رواني ناشي از ازدواج را به دست نياورده و آزموني براي سنجش آرامش رواني، ناشي از ازدواج، بر اساس منابع اسلامي ساخته نشده است.
روش پژوهش
اين پژوهش، از نوع تحقيقات بنيادي و نظري به حساب مي‌آيد (دلاور، 1380، ص 48). از روش تحليل محتوا براي بررسي، توصيف، دسته‌بندي، مقايسه، و تجزيه و تحليل مفاهيم محتواي آشکار پيام‌هاي موجود در متون ديني، مرتبط با «آرامش رواني ناشي از ازدواج» به کار گرفته شده است (شريعتمداري، 1388، ص 77). از سوي ديگر، ازآنجاکه هدف نهايي اين پژوهش، ساخت يک آزمون در زمينه آرامش رواني است، مستلزم ارزيابي روايي و اعتبار آن به صورت ميداني است. بنابراين، روش تحقيق در اين زمينه، «زمينه‌يابي» «پيمايشي» خواهد بود (دلاور، 1384، ص 173-175).
افزون بر اين، براي بررسي روايي و اعتبار سازه آرامش رواني در پرتو ازدواج، از خبرگان علوم اسلامي استفاده شده و براي تحليل نظرات آنان از شاخص‌هاي آمار توصيفي و روش همبستگي استفاده شده است.
جامعه آماري پژوهش، حدود 30000 نفر از طلاب متأهل حوزه علميه قم در سال تحصيلي 94-93 بودند. با توجه به اينکه اين تحقيق، مراحل ابتدايي ساخت آزمون آرامش رواني در پرتو ازدواج را پيگيري مي‌کند، از اين جامعه تعداد 108 نفر به وسيله روش نمونه‌گيري در دسترس انتخاب شدند.
ابزار پژوهش در اين تحقيق، آزمون محقق‌ساخته‌اي است که در فرايند تحقيق اعتبار و روايي آن محاسبه مي‌شود. علاوه بر اين، براي محاسبه روايي ملاک اين آزمون، پرسش‌نامه حالت- رگه اضطراب اسپيلبرگر به همراه آن اجرا شد.
در مقياس حالت- رگه اضطراب اسپيلبرگر، هدف اندازه‌گيري اضطراب با شدتي از کم به زياد است؛ يعني نمره‌هاي پايين بيانگر احساس آرامش، نمره‌هاي متوسط بيانگر سطوح متوسط تنش و نگراني و نمره‌هاي بالا، انعکاسي از ترس شديد، نزديک به وحشت و هراس است؛ زيرا نمرات پايين در اين پرسش‌نامه بيانگر احساس آرامش فرد است، اين پرسش‌نامه به‌عنوان يک آزمون واگرا در کنار آزمون محقق ساخته اجرا شد. در دستورالعمل مربوط به حالت اضطراب، از آزمودني‌ها خواسته ‌شد، شدت احساس اضطراب خود را «همين الان يا در اين لحظه» گزارش کنند. در دستورالعمل مربوط به رگه اضطراب، از آزمودني‌ها خواسته شد با توجه به فراواني وقوع احساسات و علائم مربوط به اضطراب، نشان دهند که «به‌طورکلي چه احساسي» دارند (فتحي آشتياني و داستاني، 1388، ص 337).
پرسش‌نامه حالت- رگه اضطراب، ابزاري پايا و داراي روايي مطلوب است که در جمعيت‌هاي مختلف قابل استفاده است. اسپيلبرگر و همکاران (1970)، ضريب آلفاي کرونباخ مقياس‌هاي رگه- حالت را به ترتيب، 92/0 و 90/0 گزارش کرده‌اند. همچنين ضرايب پايايي مقياس اضطراب حالت، از 16/0 تا 62/0 و مقياس اضطراب رگه از 73/0 تا 76/0 به دست آمده است. ضرايب پايايي مقياس اضطراب حالت، به طور قابل ملاحظه‌اي پايين‌تر از مقياس اضطراب رگه است؛ زيرا انتظار مي‌رود که اضطراب حالت در طول زمان تغيير کند. در مطالعه مهرام (1372)، همساني دروني هر دو مقياس از طريق آلفاي کرونباخ بر روي يک گروه 600 نفري محاسبه گرديد. ضرايب آلفاي کرونباخ، مقياس اضطراب حالت و اضطراب رگه به ترتيب، 91/0 و 92/0 گزارش شده است. براي مجموع آزمون ضريب آلفاي کرونباخ 94/0 به دست آمده است (مهرام، 1372، ص 5). در پژوهش م‍ه‍راب‍ي‌زاده‌ه‍ن‍رم‍ن‍د (1388) نيز براي تعيين پايايي اين پرسش‌نامه، از دو روش آلفاي کرونباخ تنصيف استفاده شد که به ترتيب، براي کل پرسش‌نامه 94/0 و 87/0 به دست آمد که بيانگر ضرايب مطلوب پرسش‌نامه ياد شده است (م‍ه‍راب‍ي‌زاده‌ه‍ن‍رم‍ن‍د، 1388).
ازآنجاكه هدف در اين تحقيق، استخراج و استنباط ديدگاه اسلام دربارة مفهوم آرامش رواني، در پرتو ازدواج و عوامل ايجاد آن است، با مراجعه به منابع معتبر اسلامي، آموزه‌هاي مرتبط با اين مفهوم، گردآوري ‌گرديد. بدين‌منظور ابتدا، مفهوم آرامش در قرآن، از راه كليدواژه‌هايى مانند اطمينان، سكينه، سكن و ديگر مشتقات آن، امن، سبات و تعابير گوناگونى مانند ربط قلوب، نفى خوف و حزن و تثبيت فؤاد پيگيرى شد. سپس، دو بار قرآن از ابتدا تا انتها مطالعه شد تا آيات ديگر مرتبط با مفهوم آرامش حاصل از زوجيت بررسي شود. بدين‌منظور، هر آيه‌اي که مرتبط با همسران، مسائل خانوادگي و اطمينان و آرامش قلبي بود، انتخاب و استخراج گرديد. حدود 33 آيه در اين زمينه به دست آمد. پس از بررسي اين آيات، هر چند اکثر اين آيات به صورت غيرمستقيم ارتباط‌هايي با بحث داشتند. در نهايت، آيات 187 سورة بقره، 189 اعراف و 21 روم ارتباط مستقيم با آرامش ناشي از ازدواج داشتند که در اين پژوهش، مورد استناد قرار گرفتند. همچنين، به دليل اينکه مفهوم آرامش ناشي از ازدواج با ماده «سکن» در قرآن آمده است، آيات قرآن با کليدواژه «سکن» جست‌وجو شد و آياتي كه حاوي اين ماده بودند، استخراج گرديدند.
پس از اينکه آيات مرتبط با آرامش رواني به دست آمد، تفسير اين آيات در 13 تفسير از تفاسير مهم شيعه و اهل‌سنت مورد بررسي قرار گرفت كه اين تفاسير عبارتند از: مجمع البيان، الميزان، تفسير نمونه، الأصفى فى تفسيرالقرآن، تفسير الصافي، تفسير جوامع الجامع، التبيان فى تفسير القرآن، تفسير کشاف، في‌ظلال القرآن، الدرالمنثور في تفسير المأثور، جامع البيان فى تفسير القرآن، روح المعاني في تفسير القرآن العظيم و التفسير الوسيط للقرآن الكريم.
در ادامه پژوهش، درباره مفهوم «سکون» با مراجعه با نرم‌افزارهاي روايي و جست‌وجو از طريق کليدواژه «سکن»، «انس» و «الف» و مطالعه روايات کتاب تحکيم خانواده تأليف محمدي ري شهري، روايات مربوط به اين مفهوم استخراج شد. همچنين، براي پيدا کردن معني دقيق ماده «سکن» به کتب لغت مراجعه شد. در نهايت، براي فهم بهتر اين مفهوم، به نقطه نظرات شهيد مطهري، آيت‌الله خامنه‌اي، آيت‌الله مصباح و آيت‌الله جوادي آملي به‌عنوان اسلام‌شناس مراجعه شد.
مطابق با مستندات منابع ديني، عوامل و زيرعامل‌هاي زير براي سازه آرامش رواني تدوين شد.
جدول 1. فهرست عامل‌ها و زيرعامل‌هاي آرامش رواني در پرتو ازدواج بر اساس آيات و روايات
عامل    زير عامل
ايمان    ايمان همسر
    همساني همسران در ايمان
ارضاي نيازهاي عاطفي    ابراز محبت
    خوش‌اخلاقي (نرم‌خويي، خوش‌گفتاري، خوش‌رويي)
    صبر
    احترام متقابل
    احسان و نيكي به همسر
    سپاس‌گزاري
    تغافل
    عفو و گذشت
    تعامل مثبت با همسر - خانواده
    عفت
    غيرت‌ورزى
    سازگاري و مداراي همسران
    همکاري
    شادي و نشاط در خانواده
رعايت آداب و ارضاي نيازهاي جنسي    آراستگي و نظافت همسران
    پاسخ‌گويي به نياز جنسي همسر و ارضاي نياز جنسي همسر
تأمين مالي    قناعت
    گشاده‌دستي (پرهيز از بخل ورزي)
    تدبير
    تأمين مالي
    مقايسۀ در امور مادي
براي سنجش درستي تنظيم عوامل و زيرعامل‌‌ها و همخواني با مستندات اين قسمت، به همراه گويه‌ها براي ارزيابي به نُه نفر کارشناس علوم اسلامي و روان‌شناسي ارئه شد، تا نظر خود را درباره مطابقت گويه‌ها با مستندات ذکر شده، در يک مقياس ليکرت چهار درجه‌اي اعلام نمايند.
يافته‌هاي پژوهش
ارزيابي کارشناسان براي سنجش روايي صوري- محتوايي اين پرسش‌نامه، بر اساس نمره درصدي برابر 87 درصد مي‌باشد. اين امر نشان مي‌دهد از نظر کارشناسان دين، عوامل و گويه‌هاي آرامش رواني ناشي از ازدواج، در حد «زياد» و «خيلي زياد» با مستندات تطبيق دارند. ضريب تطابق کندال 164/0 با مقدار مجذور کاي 24/45، درجة آزادي 30، در سطح معناداري 045/0، 05/0p< بيانگر توافق مناسب و معنادار کارشناسان، در مورد موافقت مؤلفه‌‌ها و خرده‌مؤلفه‌‌ها با مستندات اسلامي است و روايي بالاي محتواي آزمون را مي‌رساند.
براي بررسي روايي وابسته به ملاک، از پرسش‌نامه حالت- رگه اضطراب اسپيلبرگر استفاده شد. با اجراي همزمان اين آزمون، با آزمون محقق ساخته، به بررسي ميزان همبستگي بين دو آزمون اقدام شد. نتايج نشان از همبستگي معنادار اين دو آزمون در سطح 01/0p< برابر با 347/0-** و 383/0-** دارد.
جدول 2. همبستگي آرامش رواني در پرتو ازدواج و عوامل آن با حالت- رگه اضطراب اسپيلبرگر
متغير    1    2    3    4    5    6    7
1. آزمون آرامش رواني در پرتو ازدواج    1                        
2.حالت اضطراب اسپيلبرگر    347/0-**    1                    
3. رگه اضطراب اسپيلبرگر    383/0-**    812/0**    1                
4. عامل ايمان    625/0**    205/0-*    328/0-**    1            
5. عامل ارضاي نيازهاي عاطفي    968/0**    310/0-**    333/0-**    512/0**    1        
6. عامل تأمين مالي    647/0**    289/0-**    315/0-**    436/0**    525/0**    1    
7. عامل ارضاي نيازهاي جنسي    756/0**    301/0-**    317/0-**    426/0**    655/0**    371/0**    1
** 01/0p <
بر اساس اطلاعات جدول 2، آزمون آرامش رواني در پرتو ازدواج و خرده‌مؤلفه‌‌هاي آن با پرسش‌نامه حالت و رگه اضطراب اسپيلبرگر همبستگي منفي و معناداري دارند. اين همبستگي بيانگر اين است که اين آزمون از روايي ملاکي قابل قبول برخوردار است. هر چه نمرة آزمون آرامش رواني در پرتو ازدواج بالاتر باشد، نمره حالت و بخصوص رگه اضطراب پايين‌تر مي‌آيد.
در اين پژوهش، براي بررسي روايي سازه از محاسبه همبستگي عامل‌ها (خرده‌آزمون‌ها) با يکديگر و نمره کل آزمون، استفاده مي‌گردد.
جدول 3. ضريب همبستگي بين آزمون آرامش رواني در پرتو ازدواج و عوامل آن
    1    2    3    4    5
1. کل‌آزمون    1                
2. عامل ايمان    625/0**    1            
3. عامل ارضاي نيازهاي عاطفي    968/0**    512/0**    1        
4. عامل تأمين مالي    647/0**    436/0**    525/0**    1    
5. عامل ارضاي نيازهاي جنسي    756/0**    426/0**    655/0**    371/0**    1
**01/0p <
نتايج جدول 3، بيانگر رابطه قوي عوامل با کل آزمون است. همبستگي عوامل با يکديگر نسبتاً کم است. اين امر بيانگر استقلال عوامل از يکديگر و روايي مطلوب براي سازه آزمون است. براي سنجش قابليت اعتبار آزمون، از روش همساني دروني استفاده شد. براي برآورد همساني دروني آزمون در اين پژوهش، از روش آلفاي كرونباخ بهره گرفته شد. اين ضريب، شاخصي از هماهنگي دروني در بين آيتم‌ها قلمداد مي‌شود که بيانگر سنجش ميزان تک بعدي بودن نگرش‌ها، قضاوت‌ها، عقايد و ساير مقولاتي که اندازه‌گيري آنها آسان نيست، به کار مي‌رود. در واقع، مي‌خواهيم ببينيم تا چه حد برداشت پاسخ‌گويان از سؤالات يکسان بوده است.
جدول 4. ضريب آلفاي کرونباخ براي آزمون آرامش رواني در پرتو ازدواج مبتني بر منابع اسلامي
آزمون    ضريب آلفاي کرونباخ
کل آزمون آرامش رواني در پرتو ازدواج (31 گويه)    924/0
طبق جدول 4، آلفاي به دست آمده 924/0 محاسبه شده است. حذف گويه‌ها بر ميزان اعتبار آزمون بي‌اثر بوده يا موجب کاهش ميزان آلفا مي‌شد. روش ديگر محاسبه اعتبار اين آزمون، استفاده از روش دونيمه‌سازي اسپيرمن‌براون و گاتمن بوده و جدول زير مقادير به دست آمده را نشان ‌مي‌دهد.
جدول 5. نمرات دونيمه‌سازي آزمون آرامش رواني در پرتو ازدواج مبتني بر منابع اسلامي
آلفاي کرونباخ    نيمه اول    مقدار    855/0
        تعداد ‌‌گويه‌ها    16
    نيمه دوم    مقدار    866/0
        تعداد ‌‌گويه‌ها    15
    مجموع تعداد ‌‌گويه‌ها    31
همبستگي بين دو فرم    841/0
ضريب اسپيرمن- براون    تساوي تعداد ‌‌گويه‌ها    914/0
    عدم تساوي تعداد ‌‌گويه‌ها    914/0
ضريب دو نيمه‌سازي گاتمن    914/0
طبق جدول 5، نتيجه دونيمه‌سازي اسپيرمن‌ براون براي هر دو نيمه برابر با 914/0 است. ضريب دونيمه‌سازي گاتمن براي آزمون محقق ساخته، برابر با 914/0 ارزيابي شده است که بيانگر اعتبار مناسب آزمون است.
بحث و نتيجه‌گيري
هدف از اين پژوهش، ساخت و اعتباريابي پرسش‌نامة «آرامش رواني در پرتو ازدواج بر منابع اسلامي» بود. نتايج سنجش روايي محتوا، ملاکي و سازه نشان داد اين آزمون روايي لازم براي سنجش مهارت آرامش رواني در پرتو ازدواج - مطابق با آنچه از اسلام برداشت شده - را داراست. به عبارت ديگر، اين آزمون براي استنباط نمرة آرامش رواني پاسخ‌دهنده‌گان ابزاري مفيد، بامعنا و مناسب به حساب مي‌آيد.
اعتبار آزمون نيز با روش همساني دروني، يا ضريب آلفاي کرونباخ و روش دونيمه‌سازي مورد محاسبه قرار گرفت، نتايج فوق نشان دادند كه پرسش‌نامه از اعتبار بالايي برخوردار است. به عبارت ديگر، ثبات، پايايي و قابليت پيش‌بيني و دقت آزمون مورد تأييد است.
بر اساس منابع اسلامي، آرامش رواني درجات و سطوح متفاوتي دارد. مقوله‌اي که در اسلام مورد توجه است، اين است که گاهي آرامش رواني در سطوح بالا، ناآرامي‌هاي سطوح ديگر را جبران مي‌کند. اين کاملاً قابل قبول بوده و از نظر علمي مورد پذيرش است. اگر آدمي داراي لايه‌هاي گوناگون شخصيت باشد، ممکن است که در يک سطح ناآرامي داشته باشد، ولي اگر در سطح بالاتر آرامش بيابد، آن ناآرامي‌ها به آرامش تبديل در واقع به نحوي جبران مي‌شود (فقيهي، 1381).
همچنين مشخص مي‌شود كه اسلام به نيازهاي طبيعي و پاسخ‌گويي به آنها توجه دارد. براي ايجاد آرامش رواني، برخلاف آنچه گاهي ادعا مي‌شود، فقط به تغيير درون توجه نمي‌کند، بلکه به عوامل بيروني هم نظر دارد. بنابراين، هم به نيازهاي طبيعي و سطوح پايين شخصيت و هم به علل و عوامل بيروني در تأمين آرامش روحي و رواني توجه شده است (همان).
به‌طورکلي، انسان در اثر زندگي روزمره و حوادث دچار خستگي روحي و جسمي، تلاطم، اضطراب، استرس و تنش مي‌شود. خداوند براي جبران اين خستگي‌ها و برطرف شدن اين اضطراب‌ها و تنش‌ها، عواملي براي سکون، استراحت و آرامش قرار داده است. بعضي از اين عوامل، براي تعادل حياتي و زندگي اجتماعي انسان ضروري هستند. بعضي ديگر نيز موجب تعالي و تکامل روحي فرد مي‌شوند. يکي از عوامل آرامش، که براي تعادل حياتي، ارضاي نياز به پيوندجويي و انس و صميميت، انسان به آن نياز دارد، ازدواج و اختيار همسر است. بر اساس منابع اسلامي، رسيدن به آرامش يکي از مهم‌ترين اهداف ازدواج است. اين اهداف، در پرتو زمينه‌ها، شرائط و عوامل زير به دست مي‌آيد: 1. تأمين نيازهاي مادي و اقتصادي؛ 2. پاسخ‌دهي و ارضا مناسب و صحيح نيازهاي جنسي يکديگر؛ 3. تأمين نيازهاي عاطفي توسط همسران؛ 4. دارا بودن سطح مناسب و متناسب ايمان (کفويت در ايمان).
از محدوديت‌هاي اين پژوهش، عدم امکان بررسي ويژگي‌هاي روان‌سنجي اين آزمون در نمونه گسترده‌تر با جامعه آماري متفاوت براي غناي ويژگي‌هاي روان‌سنجي آزمون و سنجش عامل‌هاي آن در فرايند تحليل عاملي بود.
پيشنهاد مي‌شود در تحقيقاتي بعدي، تحليل عوامل آرامش رواني در پرتو ازدواج، بر اساس روش‌هاي روان‌سنجي و آماري صورت گيرد تا اين آزمون، براي فرايند تشخيص، درمان، آموزش و اجرا هرچه بيشتر تبيين شده و مورد استفاده قرار بگيرد.