روان شناسی و دين

 
مقدمه
مفهوم «کیفیت زندگی»، بیش از دو دهه است که با توجه به پیشرفت جوامع در تمامی سطوح، کیفیت زندگی به بررسی موضوعاتی چون سلامتی و بهداشت، تحصیل، اشتغال، مسکن و رویکرد شاخص‏های زندگی مناسب، برای شهروندان می‌پردازد (فرگوسن (Ferguson) و همكاران، 2012). ارزیابی کیفیت زندگی، موجب غنای مداخلات بهداشتی ـ درمانی و بهبود کیفیت خدمات خواهد شد. از سوي ديگر، بهبود کیفیت خدمات بر اساس نظر و درخواست افراد، موجب ایجاد نگرش و رویکرد مثبت و مشارکت مؤثر آنان در اجتماع می‌شود (لائودت (Laudet) و همكاران، 2014).
عوامل شخصیتی به‌صورت غیرمستقیم از طریق تأثیر بر سلامت روان، بر کیفیت زندگی افراد تأثیر می‌گذارد. کیفیت زندگی ضعیف، می‌تواند موجب به‌کارگیری مکانیسم‌های مقابله و سازگاری نامؤثر در افراد شود و متعاقباً موجب تنش در آنها گردد. افزایش تنش، ارتباط مستقیمی با عوامل فیزیکی و جسمانی دارد (محدثی و همكاران، 1391).
یکی از والاترین لذت‌ها برای انسان، سکینه و آرامش روانی است. اضطراب و نگرانی، بزرگترین دردهای آدم و منشأ بسیاری از انحرافات و ناکامی‌ها است. قرآن کریم، به مسئله آرامش و امنیت انسان توجه کرده و یکی از راهکارهای آن را توکل و یاد خدا می‌داند (رضایی، 1389، ص 25).
مشکلات و گرفتاری و مریضی‌ها و حتی گاهي ‌اوقات، احساس تنهایی و عدم وجود تکیه‌گاه یا کسی که انسان بتواند با او درد دل کند و مشکلات و مسائل خود را با او در میان بگذارد، موجب فشار روانی می‌شود (همان، ص 116). در برخی روایات، توکل مایة آرامش و آسانی سختی‌ها، معرفی ‌شده است، در این زمینه حضرت امام علی می‌فرماید: «برای انسان متوکل، سختی و رنجی در کار نیست» (نهج‌البلاغه، ص 180). همچنين حضرت می‌فرماید: «هرکس به خدا توکل کند، شبهه‌ها برای او روشن و مخارج زندگی او به ‌سوی خدا کفایت می‌شود و از پیامدهای بد در امان است و هرکسی به خدا توکل کند، خدا دین اسلام را وسیله‌ای مطمئن و وسیلة استراحت برای او قرار داده است تا در سایة آن، رسیدن به نجات مطمئن باشد و از رنج‌های دنیوی برهاند» (همان).
توکل به خدا در آموزه‌های اخلاقی و عرفانی، یکی از صفات محوری و از مقامات بنیادی عرفانی می‌باشد (نجاتی، 1369، ص 11). در قصص انبیاء، در آیات الهی در همة دوران رسالت، به پیامبران امر به توکل و تکیه بر قدرت خداوند شده است (مطهری، 1389، ص 72). همان‌طور که قرآن کریم می‌فرماید: «وَ مَن یَتَوَکل عَلیَ الله فَهُو حَسبّه» (طلاق: 3)؛ و هر که بر خدا توکل کند، خدا او را کافی است.
ریشة فضایل انسانی، صبر و توکل است؛ صبر، عامل استقامت در برابر موانع و مشکلات است و توکل، انگیزه حرکت در این راه پر فراز و نشیب است. قرآن، یکی از مهم‌ترین اوصاف مؤمنان متوکل را به این صورت بیان می‌کند: آنها کسانی هستند که در برابر مشکلات صبر و استقامت به خرج می‌دهند و بر پروردگارشان توکل می‌کنند (ابراهيم: 12). تحقیقات متعددی تأثیر و توکل به خدا را بر سلامت جسم و روح و کاهش اضطراب و استرس نشان داده‌اند. کسی که به خدا ایمان دارد، احساس می‌کند تکیه‌گاهی محکم دارد و همه امورش تحت نظارت خداوند است. لذا در بسیاری از عوامل، سلب آسایش و بیماری‌ها، یا مصون می‌ماند و یا در صورت بیماری، آرام‌تر از آن عبور می‏کند (خسروانی، 1390، ج 4، ص 224). اعتماد کردن و مطمئن بودن، دل بنده در جمیع امور خود به خدا و حواله کردن همه کارهای خود به پروردگار، به عبارتی توکل به خدا موجب می‌شود فرد در رویارویی با استرس‌ها، پریشانی‌ها و تنش‌ها تحمل بالایی داشته باشد (بهدابی و همكاران، 1391).
توکل، از مادة «وَکَلَ» به‌معنای واگذار کردن یا واگذاشتن کار خویش به دیگری است. «توکیل» به صورت خاص، به‌معنای اعتماد کردن یا سپردن کارها به خداست (فراهیدی، 1410ق، ص 405). در مفهوم اصطلاحی خود، توكل یعنی اعتماد قلب به خدا در جمیع امور (نراقی، 1381، ص 756). در حقیقت، تحمل پریشانی پایین در یک تلاش غلط برای مقابله با هیجانات منفی درگیر بی‌نظمی رفتار می‏شوند و از پرداختن به برخی رفتارهای مخرب، درصدد تسکین درد هیجانی برمي‌آیند. هنگامی‌که عملكرد فرد مورد ارزیابی قرار می‌گیرد، احتمال بروز واکنش هیجان از جانب او وجود دارد (نساجی و همكاران، 1389). در هر مرحله از ارزیابی که فرد احساس کند که آمادگی لازم را ندارد و یا شک در توانایی خود داشته باشد و یا حتی تصور کند نمی‌تواند بهترین عملکرد خود را ارائه کند، در آن زمان احساس خودکارآمدی همراه می‌شود. تحمل پریشانی، یعنی توانایی درک موقعیت بدون اینکه فرد خواستار تغییر آن باشد. همچنین، مشاهده افکار و اعمال، بدون تلاش جهت سرکوب و کنترل آنهاست (ریحانی و همكاران، 1393).
در جامعه کنونی ما، بسیاری از افراد، بخصوص جوانان دچار مشکلات عاطفی و روانی شده، با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند. ازاين‌رو، در بین درمان‌های مختلف روان‌شناختی، راهبردهای مقابله اسلامی و از جمله توکل به خدا، یکی از راه‌هایی است که می‌تواند افراد را در این راه کمک كند (رضایی، 1389، ص 120).
دانشجویان به دلیل شرایط سنی و موقعیت‌های اجتماعی خاص، در معرض استرس‌های فراوان می‌باشند. استرس‌های گوناگون، ازجمله تحمل پریشانی با تأثیر منفی که بر منابع مقابله فردی و اجتماعی شخص اعمال می‌کند، موجب کاهش مقاومت فرد می‌گردد و در بلندمدت اثرات ناخوشایندی بر بهداشت روانی و جسمانی دانشجو می‌گذارد. در نهایت، به پایین آمدن کیفیت زندگی آنان، و اثر نامطلوب بر آیندة آنها و به طبع، در سلامت جامعه می‌تواند داشته باشد، و از ایفای نقش‌های مناسب باز می‌ماند. آشنایی با آموزه‌های دینی توکل، می‌تواتند ارتقادهندة سلامت و کیفیت زندگی دانشجویان را فراهم آورد. ازآنجاکه قشر دانشجو، اهمیت فراوانی دارد، لازم است جدی تلقی شوند و مورد رسیدگی قرار گیرد. ازاين‌رو، سؤال پژوهش این است که چه رابطه‌اي بین توکل به خدا و تحمل پریشانی، با کیفیت زندگی در بین دانشجویان دانشگاه پیام‌نور استان قم وجود دارد؟
روش پژوهش
اين پژوهش، از نوع توصیفی ـ همبستگی است. جامعه آماري این پژوهش، کلیه دانشجویان دانشگاه پیام‌نور استان قم که در سال تحصیلی 94-1393 در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد مشغول به تحصیل بودند که با روش نمونه‌گیری خوشه‌ای، 397 نفر از آنان انتخاب شد.
ابزارهای پژوهش
پرسش‌نامه کیفیت زندگی: پرسش‌نامه کیفیت زندگی، دربردارندۀ 26 سؤال و چهار بُعد سلامت جسمانی، سلامت روان، روابط اجتماعی و سلامت محیط است. مقیاس این سؤالات، بر اساس درجه‌بندی 5 تایی لیکرت است که نمرة 1، نشانگر درک منفی و کم و نمرة 5، درک مثبت و بالاست. میزان پایایی این پرسش‌نامه، با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شده که برای کل مقیاس، به ترتیب 89/0 و 83/0 به‌دست‌آمده است. ضریب همبستگی 82/0 برای کل پرسش‌نامه و ضریب آلفا برای چهار بُعد سلامت جسمانی 75/0، سلامت روان 87/0، روابط اجتماعی 69/0 و سلامت محیط 74/0 به ‌دست ‌آمد. این ضرایب حاکی از پایانی مطلوب آزمون هست (سازمان بهداشت جهانی، 2006).
پرسش‌نامه توکل به خدا: این پرسش‌نامه، دارای سه خرده‌مقیاس محوراقدام؛ محوراسناد؛ محورحالات می‌باشد. شیوة پاسخگویی به سؤالات، لیکرت کاملاً موافقم تا کاملاً مخالفم بوده، و این پرسش‌نامه همسانی درونی بالایی را نشان می‌دهد. ضریب آلفا، برای بُعد اقدام این پرسش‌نامه، 88/0 برای بُعد اسناد آن 85/0 و همسانی درونی کل آزمون نیز 92/0 می‌باشد که بیانگر همسانی درونی بالای آزمون است (غباری‌بناب و همکاران، 1388).
پرسش‌نامه تحمل پریشانی: مقیاس تحمل پریشانی، یک شاخص خودسنجی تحمل پریشانی هیجانی است که دارای 15 ماده و چهار خرده‌مقیاس است. براي تعیین پایایی پرسش‌نامه، مقیاس تحمل پریشانی از ابزار آلفای کرونباخ استفاده شد که ضرایب آلفا برای هر يک از زیرمقیاس‌های بُعد تحمل، بُعد جذب، بُعد ارزیابی و بُعد تنظیم به ترتیب، 72/0، 82/0، 78/0، 70/0 و برای کل مقیاس تحمل پریشانی، 82/0 پایایی همسانی درونی بالایی برای کل مقیاس به دست آمد (سمیونز و گاهر، 2005).
یافته‌هاي پژوهش
در این پژوهش، از روش نمونه‌گیری خوشه‌ای استفاده شد: با مراجعه به پنج دانشگاه پیام‌نور استان قم، بعد از ارائه توضیحات لازم به مسئولان و دانشجویان، پرسش‌نامه‌ها در اختیار آنان قرار گرفت و از آنان خواسته شد، با دقت به تمام سؤالات پاسخ دهند.
جدول 1. فراوانی و درصد متغیرهای جمعیت‌شناختی در شرکت‌کنندگان
متغیر جمعیت‌شناختی    متغیر    فراوانی    درصد
جنسیت    پسران    180    9/42
    دختران    240    1/57
محل تحصیل    سلفچگان    36    6/8
    جعفریه    54    9/12
    دستجرد    32    6/7
    کهک    31    4/7
    قم    267    6/63
وضعیت تأهل    مجرد    278    2/66
    متأهل    142    8/33
سن    20 سال و کمتر    52    4/12
    21 تا 25 سال    204    6/48
    26 تا 30 سال    80    0/19
    31 تا 35 سال    39    3/9
    36 به بالا    45    7/10
مقطع تحصیلی    کارشناسی    327    9/77
    کارشناسی ارشد    93    1/22
جدول 2. ماتریس همبستگی توکل به خدا و کیفیت زندگی و مؤلفه‌های آنها
متغیر     1    2    3    4    5    6    7    8    9
سلامت جسمانی    1                                
سلامت روان    **65/0    1                            
روابط اجتماعی    **42/0    **42/0    1                        
سلامت محیط    **65/0    **62/0    **26/0    1                    
نمره کل کیفیت زندگی    **83/0    **85/0    **57/0    **84/0    1                
اقدام توکلی    **27/0    **39/0    **67/0    **19/0    **39/0    1            
اسناد توکلی    **46/0    **75/0    **36/0    **43/0    **62/0    **25/0    1        
محور حالات    **72/0    **47/0    **29/0    **46/0    **63/0    **20/0    **40/0    1    
نمره کل توکل به خدا    **70/0    **71/0    **55/0    **52/0    **77/0    **56/0    **78/0    **81/0    1
01/0P≤ **
همان‌طور که در جدول 2 ملاحظه می‌شود، نمرة کل توکل به خدا با نمرة کل کیفیت زندگی همبستگی مثبت معناداری دارد. نمرة کل توکل به خدا، با همه زیرمقیاس‌های کیفیت زندگی، بجز زیرمقیاس روابط اجتماعی، همبستگی مثبت و معنا‌داری دارد. همبستگی بین نمرة کل توکل به خدا، با زیرمقیاس روابط اجتماعی، معنادار نیست. زیرمقیاس اقدام توکلی، با همة زیرمقیاس‌های کیفیت زندگی، بجز زیرمقیاس روابط اجتماعی همبستگی مثبت معناداری دارد. اما زیرمقیاس اسناد توکلی، با زیرمقیاس‌های کیفیت زندگی و نمرة کل کیفیت زندگی، رابطة معنا‌داری ندارد.
جدول 3. ماتریس همبستگی تحمل پریشانی و کیفیت زندگی و مؤلفه‌های آنها
متغیر    1    2    3    4    5    6    7    8    9    10
سلامت جسمانی    1                                    
سلامت روان    **65/0    1                                
روابط اجتماعی    **42/0    **42/0    1                            
سلامت محیط    **65/0    **62/0    **26/0    1                        
نمرة کل کیفیت زندگی    **88/0    **85/0    **57/0    **84/0    1                    
تحمل    **46/0    **28/0    **19/0    **27/0    **38/0    1                
جذب    **12/0    **25/0    **19/0    **12/0    **10/0    **31/0    1            
ارزیابی    **17/0    **20/0    **12/0    **15/0    **20/0    **12/0    **12/0    1        
تنظیم    **80/0    **53/0    **32/0    **50/0    **70/0    **39/0    **18/0    **17/0    1    
نمرة کل تحمل پریشانی    **67/0    **46/0    **31/0    **42/0    **59/0    **71/0    **54/0    **42/0    **74/0    1
01/0P≤ **
همان‌طور که در جدول 3 ملاحظه می‌شود، نمرة کل تحمل پریشانی با نمره کل کیفیت زندگی همبستگی معنا‌داری ندارد. نمرة کل کیفیت زندگی با زیرمقیاس تنظیم از زیرمقیاس‌های تحمل پریشانی، رابطة مثبت دارد. از بین زیرمقیاس‌های کیفیت زندگی، تنها زیرمقیاس سلامت محیط، با زیرمقیاس تنظیم و نمرة کل تحمل پریشانی رابطة مثبت دارد. همبستگی بین سایر زیرمقیاس‌های دو متغیر، معنادار نیست.
جدول 4. ماتریس همبستگی توکل به خدا و تحمل پریشانی و مؤلفه‌های آن
متغیر    1    2    3    4    5    6    7    8    9
اقدام توکلی    1                                
اسناد توکلی    **25/0    1                            
محور حالات    **20/0    **40/0    1                        
نمرة کل توکل به خدا    **56/0    **78/0    **81/0    1                    
تحمل    **19/0    **28/0    **44/0    **44/0    1                
جذب    **25/0    **12/0    **18/0    **15/0    **31/0    1            
ارزیابی    **12/0    **099/0    **23/0    **10/0    **15/0    **13/0    1        
تنظیم    **20/0    **39/0    **61/0    **59/0    **39/0    **81/0    **17/0    1    
نمرة کل تحمل پریشانی    **23/0    **37/0    **55/0    **55/0    **71/0    **54/0    **42/0    **74/0    1
01/0P≤ **
همان‌طور که در جدول 4 ملاحظه می‌شود، نمرة کل توکل به خدا با نمرة کل تحمل پریشانی، رابطة مثبت و معنا‌داری دارد. نمرة کل توکل به خدا، با همه زیرمقیاس‌های تحمل پریشانی دارای همبستگی مثبت و معنا‌داری است. زیرمقیاس اقدام مبتنی بر توکل، از زیرمقیاس‌های توکل به خدا، با همه زیرمقیاس‌های تحمل پریشانی همبستگی مثبت و معنا‌داری دارد. زیرمقیاس اسناد مبتنی بر توکل نیز با همه زیرمقیاس‌های تحمل پریشانی، همبستگی مثبت و معنا‌داری دارد.
جدول 5. نتايج تحليل رگرسيون کیفیت زندگی بر اساس توکل به خدا و تحمل پریشانی
Sig    F    ADJR2    R2    R    Sig    T    β    SE    B    متغيرهاي پيش‌بين
001/0    05/363    63/0    64/0    80/0    01/0    68/5    -    69/2    30/15    مقدار ثابت
                    001/0    91/17    64/0    048/0    86/0    توکل به خدا
                    001/0    76/6    24/0    38/0    25/0    تحمل پریشانی
همان‌طور که در جدول 5 ملاحظه مي‌شود، اثر رگرسيوني توکل به خدا و تحمل پریشانی بر متغير کیفیت زندگی معنادار است. به عبارت ديگر، مجموع مجذورات باقيمانده به آن، ميزاني نبود که اثر رگرسيوني را خنثي کند. ازاين‌رو، تغيير نشان داده شده به وسيله مدل رگرسيوني بر اثر تصادف و اتفاق نيست، بلکه بر اثر توکل به خدا و تحمل پریشانی است. بر‌اين‌اساس، متغيرهای پيش‌بين، يعني توکل به خدا و تحمل پریشانی، مي‌توانند 8/63 درصد از واريانس متغير کیفیت زندگی دانشجویان دانشگاه پیام‌نور قم را به صورت تعديل شده تبيين کنند.
بحث و نتیجه‌گیری
هدف اين پژوهش، بررسی رابطة توکل به خدا و تحمل پریشانی با کیفیت زندگی در بین دانشجویان دانشگاه پیام‌نور استان قم در سال 1394 بود. نتایج به‌دست‌آمده نشان داد که بین توکل به خدا و تحمل پریشانی با کیفیت زندگی رابطة مثبت وجود دارد. همچنین، براي تعيين تأثير توکل به خدا و تحمل پریشانی، بر روي کیفیت زندگی، متغيرهاي توکل به خدا و تحمل پریشانی به‌عنوان متغيرهاي پيش‌بين و کیفیت زندگی، به‌عنوان متغير ملاک در معادله رگرسيون تحليل شدند که اثر رگرسيوني توکل به خدا و تحمل پریشانی، بر متغير کیفیت زندگی معنادار است. با توجه به این یافته‌ها، می‌توان گفت: توکل به خدا و تحمل پریشانی در کیفیت زندگی زندگی دانشجویان، سهم مهمی دارند. این نتیجه، با برخی پژوهش‌ها از جمله بهدابی و همكاران (1391)، محدثی و همكاران (1391)، نادی و گل‌پرور (1390)، غباری‌بناب و همكاران (1388)، قهرمانی و نادی (1391)، یعقوبی (1389)، عترت‌دوست (1389)، ریحانی و همكاران (1393) همسو و همخوانی دارد که تأثیر توکل به خدا را بر سلامت جسم و روح و کاهش اضطراب و استرس نشان داده‌اند و اینکه، توکل به خدا یکی از راه‏هایی است که می‌تواند افراد را در این راه کمک نماید.
همچنین، علی‌بخشی و همكاران (1390) نشان دادند که توکل به خدا، می‌تواند به‌عنوان یک راهبرد مقابله‌ای نقش مؤثری در افزایش سلامت روان داشته باشد. وایلانت و همكاران (2014)، در یک مطالعه طولی که دینداری و توکل به خدا و پایبندی به اعتقادات مذهبی با سلامت روان، بهزیستی روان‌شناختی، جسمانی و اجتماعی و میزان تحمل فرد رابطه دارد. این نتیجه با نتیجه تحقیق حاضر همسویی دارد.
توکل به خدا و پایبندی به اعتقادات معنوی، به‌عنوان نهادی جامع‌نگر و حافظ بهداشت جسمانی و روانی پیروان خود، سازوکارهای خاص خود را دارد است (علی‌بخشی و همكاران، 1390). از جمله آنها، می‌توان به روش‌های مقابله مذهبی، برقراری رابطه متعالی‌بخش، ایفای نقش مذهبی، آیین‌ها و نهادها، فضای روان‌شناختی اماکن مقدسه و معماری مذهبی اشاره کرد. توانایی معنی‌سازی و معنی‌دهی به زندگی و ارائه چارچوب مرجع، برای تفسیر پدیده‌ها و وقایع، از کنش‌های شناختی مذهب و اعتقاد به خدا و توکل به اوست (وایلانت و همكاران، 2014). معنی‌دهی و توکل به خدا، از وقایع ناخوشایند در موقعیت‌های استرس‌زا و بحران زندگی، از عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی، کاهش اضطراب‌های آن، که همة اینها به‌عنوان روش‌های مقابله‌ای معنوی و مذهبی تعبیر می‌شود.
برخی تحقیقات نیز وقایع خاص زندگی و شرایط تنیدگی‌زای مزمن، به احتمال زیاد پاسخ‌های مقابله‌ای معنوی و مذهبی و دینی را بر می‌انگیزند (طالقانی و همکاران، 1385). ارتباط توکل به خدا و کیفیت زندگی، با آموزه‌های دینی اسلام نیز همخوان است که ایمان و انجام اعمال دینی، مایة آرامش دل‌هاست. ریشة فضایل انسانی صبر و توکل است. صبر، عامل استقامت در برابر موانع و مشکلات است و توکل، انگیزة حرکت در این راه پر نشیب و فراز است. قرآن، یکی از مهم‌ترین اوصاف مؤمنان متوکل را به این صورت بیان می‌کند: آنها کسانی هستند که در برابر مشکلات صبر و استقامت به خرج می‌دهند و بر پروردگارشان توکل می‌کنند و توکل نگرش و حالتی است که موجب می‌شود شخص در تمام کارهایش به خداوند متعال اعتماد کند و این اعتماد در دل او آرامشی ایجاد می‌کند (علی‌بخشی و همكاران، 1390). در اثر این آرامش، حوادث زندگی فرد را دچار لغزش، شک و تردید نمی‌کند و این‌گونه می‌شود که کیفیت زندگی‌اش بهتر می‌شود. پس منطقی است که بین توکل به خدا و کیفیت زندگی و تحمل پریشانی، رابطه وجود داشته باشد.
توکل به خدا، از سه طریق بر کیفیت زندگی اثر می‌گذارد: 1. توکل به خدا احساس معنا‌دار بودن زندگی را به انسان می‌دهد و با طرد و پوچی و ایجاد آرامش درونی موجب امید به زندگی و کیفیت زندگی می‌شود؛ 2. اصول و باورهای الهی و به نوعی توکل به خدا، یک سبک زندگی سالم برای زندگی پیشنهاد می‌کند. با سبک زندگی، به هنگام شکست ناشی از دست نیافتن به اهداف یا وجود تعارض، فرد قادر می‌شود تا ضمن شناخت بهتر خود و دیگران، به ایجاد ارتباطات مناسب با مردم و سازگاري با محیط و اجتماع بپردازد (طولابی و همكاران، 1392)؛ 3. انسان‌ها با شرکت در مراسم‌های جمعی دینی، هم از حمایت سایرین برخوردار می‌شوند و هم با برخورداری از خوش‌بینی و اعتماد نسبت به سایر مردم، تحت تأثیر تعالیم دینی، به سرمایه اجتماعی خویش افزوده و کیفیت زندگی را کسب می‌کنند (حسن‌زاده و همكاران، 1393).
پریشانی، بخشی از زندگی روزمره است. پریشانی، حالت یا فرایندی روا‌ن‌شناختی است که به هنگام وقوعش، فرد با حوادثی مواجه می‌شود که آنها را نسبت به بهزیستی جسمی و روان‌شناختی خود تهدیدآمیز ادراک می‌کند. پریشانی، از تعامل با محیط نشئت می‌گیرد و زمانی رخ می‌دهد که بین فشارهای موقعیتی و منابعی که فرد در اختیار دارد، ناهماهنگی وجود داشته باشد (هزاوه‌ای و همكاران، 1390). مدیریت و تحمل پریشانی، توانایی افراد را برای کاهش پریشانی و سازگاری مناسب با موقعیت‌های پریشانی‌زا افزایش می‏دهد. این مداخله مرکب از عناصری از قبیل آگاهی در مورد پریشانی، آموزش حل مسئله، آموزش مهارت‏های ابراز وجود، مدیریت خشم، مدیریت خود و برنامه‌ریزی فعالیت‌ها و شیوه‌ها و سبک‌های مقابله و غیره، می‌باشد. شیوه‌ها و سبک‌های مقابله نسبت به پریشانی، به حالتی از انگیختگی جسمانی و روان‌شناختی اطلاق می‌گردد که پیامد تجربه پریشانی است (ر.ك: فراهانی و ابراهيمي‌مقدم، 1387). مدیریت و تحمل پریشانی، می‌تواند از موقعیت‌های تنیدگی‌زا فرد را دور نگه دارد و به این طریق بر کیفیت زندگی فرد افزوده شود.
محدودیت‌های پژوهش:
- محدودکردن جامعه به دانشگاه پیام‌نوراستان قم از محدودیت‌های تحقیق بود، لذا نمی‌توان آن را به سایر شهرها تعمیم داد.
- ازآنجاکه اين طرح پژوهشی، طرح گروهی است؛ در پایان نتایج با هم مقایسه می‌شوند، تغییرات فردی نادیده گرفته‌شده است.
- سوگيري آزمودنی‌ها در پاسخگویی به پرسش‌نامه کیفیت زندگی، توکل به خدا و تحمل پریشانی که به آنان برای تکمیل ارائه شد.
- کمبود يا فقدان منابع علمي قابل ‌دسترس و استفاده براي پيشينه تحقيق.
پيشنهادهاي پژوهش:
- ازآنجاکه پژوهش محدود به یک منطقه بود؛ نمی‌توان آن را به سایر شهرها تعمیم داد. برای رفع این محدودیت پیشنهاد می‌شود، پژوهشي مشابه در ديگر شهرها انجام شود و نتايج آن با اين پژوهش مقايسه گردد.
- در پژوهش‌هاي آتي، در صورت امکان براي کسب اطلاعات جامع‌تر و علمي‌تر، از ابزارهاي ديگري مانند مشاهده و مصاحبه نيز استفاده گردد.
- با توجه به یافته‌های پژوهش و پیشینه پژوهش، بر متولیان فرهنگی جامعه، بخصوص دانشگاه‌ها فرض است كه از پرداختن به این امر دریغ نکرده و برنامه‌ای در راستای افزایش دینداری و ترغیب جوانان به رابطه معنوی با خدا تدوین شود.