روان شناسی و دين

 
مقدمه
بیماری‌های قلبی ـ عروقی (CVD) و در رأس آنها بیماری عروق کرونر (CAD)، یکی از شایع‌ترین مشکلات مرتبط با سلامتی و عامل ناتوانی در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه است (وردیانی و همکاران، 2008). در حال حاضر، شیوع بیماری‌های قلبی ـ عروقی، در کشورهای در حال توسعه با توجه به استرس‌های موجود و تغییرات سریع در شیوه زندگی به شدت رو به افزایش است و انتظار می‌رود که علت عمدة مرگ‌و‌میر در دهه‌های آینده، این بیماری باشد (نگون‌گو و همکاران، 2012؛ کلیرماجر و همکاران، 2012؛ کیم و همکاران، 2014). بر اساس اطلاعات منتشر شده توسط سازمان بهداشت جهانی (WHO)، تا سال 2030 علت مرگ تقریباً 6/23 میلیون نفر در سراسر جهان ناشی از بیماری‌های قلبی ـ عروقی، به‌ویژه بیماری‌های قلبی و سکته مغزی خواهد بود (سازمان بهداشت جهانی، 2010). مطالعات انجام شده نشان می‌دهند که میزان بروز مرگ‌و‌میر ناشی از این بیماری‌ها در ایران در حال افزایش است، به‌طوری‌که بیماری‌های قلبی ـ عروقی اولین علت مرگ‌و‌میر در این کشور محسوب می‌شود (صراف‌زادگان و همکاران، 1999). یافته‌های علمی از این واقعیت حمایت می‌کند که عوامل روان‌شناختی می‌توانند بر ایجاد و تداوم بیماری‌های مزمن، از جمله بیماری‌های قلبی ـ عروقی تأثیرگذارند (روزانسکی و همکاران، 1999؛ راموند و همکاران، 2011؛ گلوزیر و همکاران، 2013؛ ناکامور و همکاران، 2013).
امید «توانایی طراحی گذرگاه‌هایی به سوی اهداف مطلوب، به رغم موانع موجود و عاملیت یا عامل انگیزش لازم برای استفاده از این گذرگاه‌ها» تعریف می‌شود (اشنایدر و لوپز، 2001). امیدواری، می‌تواند روند رؤیارویی با ناملایمات زندگی را تسهیل کند و موجب بهبود کیفیت زندگی و درمان بیماران گردد (چیمبیک و نکولایچاک، 2004). افرادی که نمرات بالاتری در مقیاس امیدواری به دست می‌آورند، سازگاری روان‌شناختی بالا، سلامت جسمی و مهارت‌های حل مسئله بهتر، نشانگان افسردگی کمتر و مهارت‌های مقابله‌ای سازگارانه‌تری دارند (جکسون و همکاران، 2003). پژوهش‌های مختلفی نشان داده‌اند که در افراد مبتلا به انواع بیماری‌های مزمن، امیدواری با کیفیت زندگی (مؤمنی و همکاران، 1388)، افزایش معنا (عمرانی و همکاران، 1391) و مذهب (فرگوسن، 2006؛ شفیعی عربی و همکاران، 1392) همبستگی مثبت دارد. در پژوهش هو و همكاران (2011)، دربارة رابطه بين راهبردهاي مقابله‌اي مثبت، اميدواري و خوش‌بيني در بيماران مبتلا به سرطان، يافته‌ها نشان داد كه اميد و خوش‌بيني به طور معناداری با بهبودی پس از بیماری ارتباط دارند. در پژوهش دیگری، اسکوفیل و همکاران (2011)، در بررسی 11 بیمار 26 تا 88 ساله مبتلا به بیماری‌های مزمن، که از این تعداد 8 نفر بیماری وخیم قلبی داشتند، نتایج نشان دادند که امیدواری منجر به افزایش راهبردهای مقابله‌ای مؤثر و کاهش آشفتگی‌های ناشی از مواجهه با مرگ و سایر چالش‌های وجودی می‌شود.
یکی از مؤلفه‌های روان‌شناختی مرتبط با سازة امید، سرسختی است. بر اساس اولین مدل ارائه شده توسط کوباسا (1979) و آنچه مدی (2006) مطرح نموده است، سرسختی روان‌شناختی را می‌توان یک فرایند ارزیابی شناختی، چشم‌انداز مثبت به زندگی و یک سازه شخصیتی چندوجهی در نظر گرفت. سرسختی، ترکیبی از باورهای فرد دربارة خود و جهان است که از سه مؤلفه تعهد، مهار و مبارزه‌جویی تشکیل شده است. اتفاق نظر گسترده‌ای، مبنی بر اثرات محافظتی سرسختی بر سلامت وجود دارد (هانگ، 1995؛ بیر و باولینگ، 2005؛ بروکس، 2008؛ هیستاد و همکاران، 2011). بررسی‌ها نشان داده‌اند که سرسختی، رابطة قوی با متغیرهایی مانند عزت‌نفس (زوریلا و همکاران، 1995)، بهزیستی (اسکومورفسکی و سدوم، 2011) و امیدواری دارد (زاهد بابلان و همکاران، 1390). نتایج مطالعات مدی (1990) و همچنین، وایب (1991) نشان داد که افراد دارای سرسختی بالا در برابر تهدیدها و ناکامی‌ها، تغییرات فیزیولوژیک (به‌طورکلی) و تغییر فشارخون (به طور اخص) را بسیار کمتر از افراد دارای سرسختی کم نشان می‌دهند. دلاهیج و همکاران (2010)، گزارش کردند که سرسختی با شیوه‌های مقابله‌ای سازگارانه، ارتباط مثبت و معنادار و با سبک‌های مقابله‌ای ناساگارانه، ارتباط منفی و معنادار دارد. در پژوهش دیگری که با هدف مقایسه سرسختی و راهبردهای مقابله‌ای بر کیفیت زندگی شغلی بیماران مبتلا به دیابت نوع 2 و افراد سالم انجام گرفت، نتایج حاکی از اين بود که سرسختی و راهبردهای مقابله‌ای، بر کیفیت شغلی هر دو گروه تأثیر می‌گذارد (کریمی و همکاران، 2016).
نگرش مذهبی عبارت است از: اعتقادات منسجم و یکپارچه توحیدی که محور امور بوده و ارزش‌ها، اخلاقیات، آداب و رسوم رفتارهای انسانی را با یکدیگر و با طبیعت خود تنظیم می‌نماید (چابکی‌نژاد و حسینی، 1390). امان و تورستون (2005)، رابطة بین مذهب و سلامت جسمانی را رابطه‌ای قوی و نیرومند توصیف می‌کنند. بررسی‌ها نشان داده‌اند که باورهای دینی، نقش قابل توجهي در سلامت روان و سازگاری روان‌شناختی افراد دارند (یانگ، 2000؛ جانسون، 2004). در دهه‌های اخیر، تحقیقات گسترده‌ای در اهمیت و تأثیر مذهب، در بهبود سلامت جسمانی (لوین و آندرپول، 1987؛ ولف، 1997؛ آنانداراجا و هاگ، 2001)؛ سلامت روان، اضطراب و افسردگی (نوتون و مک‌اینتاش، 2010؛ رامیریز و همکاران، 2012) و کیفیت زندگی (توریانو و همکاران، 2012؛ جهانی و همکاران، 2013؛ عاطف وحید و همکاران، 2011) انواع بیماری‌های مزمن انجام شده است. پژوهش‌های لوین و آندرپول (1987)، نشان داد که در افراد مذهبی بیماری‌های جسمانی، مانند بیماری‌های قلبی ـ عروقی، سوء‌هاضمه، انواع سرطان و فشار خون شیوع کمتری دارد. همچنین، نتایج پژوهش جهانی و همکاران (2013)، نشان داد که بین سلامت معنوی و کیفیت زندگی، در مبتلایان به بیماری عروق کرونری، همبستگی مثبت و معناداری وجود دارد. بنجامین (2004)، نشان داده است که اختلالات عملکردی در سالمندانِ معتقد به مذهب، در مقایسه با افراد غیرمذهبی، پنج سال دیرتر آغاز می‌شود.
با توجه به اهمیت عوامل روان‌شناختی و باورهای مذهبی، در مبتلایان به بیماری‌های مزمن و آثار این عوامل، بر جنبه‌های مختلف زندگی این بیماران، اين تحقیق براي بررسی ارتباط سرسختی روان‌شناختی و نگرش مذهبی با امیدواری، در بیماران مبتلا به بیماری‌های قلبی ـ عروقی صورت گرفت.
روش پژوهش
اين پژوهش، یک مطالعة توصیفی از نوع همبستگی است. با استفاده از نمونه‌گیری در دسترس، از بین جامعه آماری این پژوهش، که شامل کلیه بیماران قلبی ـ عروقی مراجعه‌کننده به مرکز درمانی امام رضا شهرستان بجنورد، در پنج ماهه آخر سال 1394 بود، کل بیمارانی که ملاک‌های ورود به پژوهش را داشتند (196 بیمار) انتخاب گردیدند. معیارهای ورود به پژوهش، عبارت بود از: عدم ابتلا به بیماری‌های کلیوی، کبدی، تیروئید، دیابت، بیماری‌های غدد فوق کلیه و اختلالات خونی، عدم مصرف هرگونه داروی مخصوصِ بیماری‌های متابولیکی (کم‌کننده چربی خون، قند خون، فشار خون و...)، موافقت آگاهانه و کتبی فرد براي شرکت در پژوهش و سن بالای 18 سال. ابزارهای مقیاس امیدواری بزرگسالان (AHS)، مقیاس نگرش مذهبی (RAS) و پرسش‌نامه سرسختي اهواز (AHI)، برای ارزیابی آزمودنی‌ها به کار گرفته شد. برای تجزیه‌و‌تحلیل داده‌ها، از ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون گام به گام استفاده گردید.
ابزارهای پژوهش
مقیاس امیدواری بزرگسالان (AHS): این پرسش‌نامه خودسنجی که توسط اشنایدر و همکاران در سال 1991 برای سنجش امید ساخته شد، دارای 12 سؤال 8 گزینه‌ای (از کاملاً موافق تا کاملاً مخالف) است. دامنة نمرات این آزمون، بین 8 تا 64 است. نمرة 8 نشانگر پایین‌ترین سطح امید و نمرة 64 نشانگر بالاترین سطح امید است. این مقیاس، بر اساس مدل شناختی امیدواری اشنایدر به 2 خرده‌مقیاس تقسیم شده است: 1. عاملی (یعنی توانایی رسیدن به هدف؛ 2. راهبردی (یعنی برنامه‌ریزی جهت دستیابی به هدف). آلفای کرونباخ کل آزمون در 6 نمونه از فارغ‌التحصیلان دانشگاه و 2 نمونه از افراد تحت درمان روان‌شناختی 74/0 تا 84/0 بود. ضریب بازآزمایی کل پرسش‌نامه، 80/0 و در دوره‌های بیشتر از 10 هفته، از این میزان بالاتر است (اشنایدر و همکاران، 1991). هماهنگی سؤال‌های این مقیاس، با نظریة امید اشنایدر بيانگر روایی محتوای خوب آن است. همبستگی این پرسش‌نامه، با پرسش‌نامه ناامیدی بک 51/0- و با پرسش‌نامه افسردگی بک 42/0- است که حاکی از روایی همزمان این پرسش‌نامه می‌باشد (اشنایدر و لوپز، 2007). غباری‌ و همکاران (2007)، در جمعیت دانشجویی ایران پایایی این آزمون را به شیوة آلفای کرونباخ برای کل مقیاس 82/0، برای خرده‌مقیاس تفکر عاملی 79/0 و برای راهبردها 88/0 گزارش کردند. در پژوهشی که کرمانی و همکاران (1390)، روی 371 دانشجو در تهران انجام دادند، ضریب آلفای کرونباخ 86/0 به دست آمد. در مطالعه خلجی (1386)، پایایی این مقیاس به شیوه آلفای کرونباخ 70/0 و از طریق بازآزمایی پس از یک ماه، 74/0 به دست آمد.
مقیاس نگرش مذهبی (RAS): این مقیاس توسط خدایاري‌فرد و همکاران (1379)، با بهره‌گیري از پیشینة پژوهشی و متون اسلامی با نمونه‌ای از دانشجویان دانشگاه‌های تهران، صنعتی شریف و طلاب حوزه علمیه قم تهیه شد. نسخة نهایی آن، شامل40 سؤال و شش بُعد عبادت، اخلاقیات و ارزش‌ها، اثرگذاری در رفتار و زندگی، عوامل اجتماعی، جهان‌بینی، باورها و علم و دین می‌باشد. این پرسش‌نامه، بر اساس مقیاس لیکرت و به صورت پنج گزینه‌ای، در طیف کاملاً موافقم تا کاملاً مخالفم، تنظیم و نمره‌گذاری می‌شود. چگونگي نمره‌گذاری، بدین‌صورت است که برای هر پرسش، نمره‌ای بین 1 تا 5 تعلق می‌گیرد. حداقل نمره 40، حداکثر نمره 200 و میانگین نمرات 120 می‌باشد. نمرات 188 و بالاتر، حد بالای نمره را نشان می‌دهد، 140 تا 188 حد متوسط و 140 به پایین حد ضعیف را نشان می‌دهد. خدایاری‌فرد و همکاران (1379)، روایی مقیاس را بر مبنای ساختار نظری دینداری و با مراجعه به آیات، احادیث و کتب شهید مطهری و شهید صدر، و نیز تأیید دوازده نفر از متخصصان صاحب‌نظر در حوزه‌های روان‌شناسی، روان‌سنجی و دین که سابقة انجام طرح پژوهشی در این زمینه داشتند، مورد تأیید قرار دادند. آنها ضریب پایایی پرسش‌نامه را با استفاده از روش دو نیمه‌کردن و فرمول اسپیرمن ـ براون، برابر 93/0 و به روش گاتمن، برابر 92/0 و ضریب آلفای آن را 95/0 گزارش نموده‌اند. در پژوهش صحرائیان و همکاران (1390) و پیمان‌فر و همکاران (1391)، ضریب پایایی با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ، به ترتیب 82/0 و 97/0 گزارش شده است. همچنین رازفر (1380)، ضریب پایایی 85/0 را گزارش نموده است.
پرسش‌نامه سرسختي اهواز (AHI): پرسش‌نامه سرسختي اهواز، توسط کیامرثی و همکاران (1377) تهیه و اعتباریابی شده است که يك مقياس خودگزارشي مداد كاغذي 27 ماده‌ای است كه آزمودني‌ها، باید به يكي از چهار گزينه‌ «هرگز»، «به ندرت»، «گاهي اوقات» و «بيشتر اوقات» پاسخ دهند. نمره‌گذاري بر اساس مقادير 0، 1، 2، 3 و 4 صورت می‌گیرد. دامنة نمره‌ها، در اين پرسش‌نامه، بین 0 تا 81 است. کسب نمرة بالا در اين پرسش‌نامه، بيانگر سرسختي روان‌شناختي زیاد در فرد است. در پژوهش کیامرثی، ضرايب آلفاي كرونباخ برابر با 76/0 به دست آمد. ضرايب پايايي بازآزمايي، برای شش هفته برابر با 84/0 مي‌باشد. ضرایب همبستگی پرسش‌نامه سرسختي روان‌شناختي، با پرسش‌نامه خود شکوفایی مازلو (MSAI) 55/0 و با پرسش‌نامه اضطراب (AQ) 55/0- بود که نشان از روایی همگرا و واگرای اين پرسش‌نامه دارد.
یافته‌هاي پژوهش
در اين پژوهش، 196 آزمودنی شرکت داشتند که 93 نفر مرد (4/47 درصد) و 103 نفر زن (6/52 درصد) بودند. 102 آزمودنی (1/52 درصد)، در متغیر تحصیلات در سطح دیپلم و بالاتر و 94 آزمودنی (48 درصد)، در سطح تحصیلی زیر دیپلم قرار داشتند. آزمودنی‌ها، در دامنة سنی 30- 69 سال قرار داشتند. میانگین سنی آزمودنی‌ها، 23/49 و انحراف معیار آن 21/9 سال بود. همچنین، میانگین (و انحراف استاندارد) نمرات امیدواری، سرسختی روان‌شناختی و نمره کل نگرش مذهبی، به ترتیب عبارت بودند از: 55/37 (51/4)، 82/48 (16/8) و 1/175 (52/17).
مفروضه نرمال بودن نمرات متغیرها، با آزمون کالموگروف- اسمیرنف بررسی شد (جدول 1). نتایج جدول 1 نشان می‌دهد، نمرات امیدواری، سرسختی روان‌شناختی و نگرش مذهبی به‌طورکلی، از توزیع نرمال فاصله زیادی ندارند.
جدول 1. آزمون کالموگروف- اسمیرنف جهت بررسی نرمال بودن نمرات متغیرها
متغیرها    مقدار آماره    درجه آزادی    سطح معناداری
نمره کلی امیدواری    6/0    196    9/0
تفکر عامل    36/0    196    59/0
مسیر رسیدن به هدف    42/0    196    41/0
نمره کلی سرسختی    29/0    196    23/0
نگرش مذهبی کلی    98/0    196    21/0
عبادات    37/0    196    97/0
اخلاقیات و ارزش‌ها    12/0    196    13/0
اثر مذهب در زندگی و رفتار انسان    57/0    196    74/0
مباحث اجتماعی    35/0    196    83/0
جهان‌بینی و باورها    11/0    196    17/0
علم و دین    57/0    196    74/0
براي بررسی رابطة بین سرسختی روان‌شناختی و نگرش مذهبی با امیدواری بیماران قلبی ـ عروقی، از روش تحلیل همبستگی پیرسون استفاده شد (جدول 2).
جدول 2. ضرایب همبستگی پیرسون نمرات سرسختی روان‌شناختی و نگرش مذهبی با امیدواری و مؤلفه‌های آن
        سرسختی روان‌شناختی    نگرش مذهبی
امیدواری    مقدار همبستگی    **19/0    **29/0
    سطح معناداری (دو دامنه)    005/0    001/0
تفکر عامل    مقدار همبستگی    07/0    **18/0
    سطح معناداری (دو دامنه)    32/0    008/0
مسیر رسیدن به هدف    مقدار همبستگی    **25/0    **31/0
    سطح معناداری (دو دامنه)    001/0    001/0
** همبستگی در سطح آلفای 01/0 معنادار است.
در جدول 2، ضرایب همبستگی بین نمرات سرسختی روان‌شناختی، نگرش مذهبی و امیدواری و مؤلفه‌های آن آورده شده است. با توجه به نتایج این جدول، بین نمره‌های سرسختی روان‌شناختی و نگرش مذهبی با امیدواری، رابطة مثبت و معناداری (01/0>P) وجود دارد؛ یعنی هر چقدر میزان سرسختی روان‌شناختی و نگرش مذهبی در بیماران قلبی ـ عروقی بیشتر باشد، به همان اندازه امیدواری در آنها افزایش می‌یابد. در جدول 3، ضرایب همبستگی بین نمرات سرسختی روان‌شناختی و نگرش مذهبی آورده شده است.
جدول 3. ضرایب همبستگی پیرسون نمرات سرسختی روان‌شناختی با نگرش مذهبی و ابعاد آن
        سرسختی روان‌شناختی
نگرش مذهبی کلی    مقدار همبستگی    **53/0
    سطح معناداری (دو دامنه)    001/0
عبادات    مقدار همبستگی    **43/0
    سطح معناداری (دو دامنه)    001/0
اخلاقیات و ارزش‌ها    مقدار همبستگی    **65/0
    سطح معناداری (دو دامنه)    001/0
اثر مذهب در زندگی و رفتار انسان    مقدار همبستگی    **45/0
    سطح معناداری (دو دامنه)    001/0
مباحث اجتماعی    مقدار همبستگی    **49/0
    سطح معناداری (دو دامنه)    001/0
جهان‌بینی و باورها    مقدار همبستگی    **44/0
    سطح معناداری (دو دامنه)    001/0
علم و دین    مقدار همبستگی    **36/0
    سطح معناداری (دو دامنه)    001/0
** همبستگی در سطح آلفای 01/0 معنادار است.
با توجه به نتایج جدول 3، سرسختی روان‌شناختی همبستگی مثبت و معناداری با مؤلفه‌های نگرش مذهبی: عبادات، اخلاقیات و ارزش‌ها، اثر مذهب در زندگی و رفتار انسان، مباحث اجتماعی، جهان‌بینی و باورها و علم و دین دارد (01/0>P). برای تعیین تأثیر هر یک از مؤلفه‌های نگرش مذهبی و سرسختی روان‌شناختی، بر میزان امیدواری بیماران قلبی ـ عروقی، از تحلیل رگرسیون چندگانة گام به گام استفاده شد. در جدول 4، خلاصه مدل و ضرایب رگرسیون برای متغیرهای پیش‌بینی‌کننده، یعنی متغیرهای مباحث اجتماعی، جهان‌بینی و باورها، عبادات و علم و دین آورده شده است.
جدول 4. خلاصه مدل رگرسیون، تحلیل واریانس و شاخص‌های آماری رگرسیون نگرش مذهبی با امیدواری
مدل    متغیرهای وارد شده    R    R2    R2 تعدیل شده    تغییرات R2    خطای استاندارد SE
1    مباحث اجتماعی    43%    18%    18%    18%    08/4
2    جهان‌بینی و باورها    51%    26%    25%    07%    89/3
3    عبادات    6%    36%    35%    09%    64/3
4    علم و دین    61%    37%    36%    01%    60/3
در جدول 4، نتایج رگرسیون مشخص می‌کند که 18 درصد از واریانس مشاهده شده در امیدواری، از طریق متغیر مباحث اجتماعی توجیه می‌شود (18/0=R2). با اضافه شدن متغیرهای بعدی، قدرت پیش‌بینی بیشتر می‌شود. به‌طوری‌که وقتی سه متغیر دیگر (جهان‌بینی و باورها، عبادات، علم و دین) اضافه می‌شوند، در مجموع 37 درصد از واریانس امیدواری را پیش‌بینی می‌کنند (37/0=R2)، این پیش‌بینی معنادار است (01/0>P).
جدول 5. ضرایب رگرسیون متغیرهای پیش‌بینی‌کننده در تحلیل رگرسیون
متغیرها    B    خطای معیار    ضریب استاندارد Beta    t    سطح معناداری
مقدار ثابت    27/18    76/2        60/6    001/0
مباحث اجتماعی    02/1    19/0    58/0    19/5    001/0
جهان‌بینی و باورها    88/0-    13/0    89/0-    78/6-    001/0
عبادات    10/1    19/0    83/0    82/5    001/0
علم و دین    26/0-    12/0    19/0-    22/2-    027/0
جدول 5، ضرایب متغیرها در رگرسیون چندمتغیره را نشان می‌دهد. وزن‌های بتای استاندارد شده برای ارزیابی سهم هریک از متغیرهای پیش‌بین، در معادله رگرسیون به کار می‌رود. بر اساس ضرایب ستون B، می‌توان معادله رگرسیون را به صورت زیر نوشت. با استفاده از این مدل، نمرة امیدواری را از روی نمره‌های مباحث اجتماعی، جهان‌بینی و باورها، عبادات و علم و دین با 01/0>P می‌توان برآورد نمود.
27/18+02/1 × (نمره مباحث اجتماعی) + 88/0- × (نمره جهان‌بینی و باورها) + 1/1 × (نمره عبادات) + 26/0- × (نمره علم و دین) = برآورد امیدواری
در بررسی فرضیات مدل رگرسیونی، برای بررسی وجود هم‌خطی، از عامل تورم واریانس
(variance inflation factor=VIF) و برای بررسی وجود خودهمبستگی بین باقیمانده‌ها و به عبارتی، استقلال خطاها از آمارة دوربین ـ واتسون استفاده شد. چنانچه VIF، بزرگتر از 10 باشد، هم‌خطی محتمل است. چنانچه مقدار آمارة دوربین- واتسون، کمتر از ۱ یا بیشتر از ۳ باشد، زنگ هشدار برای وجود خودهمبستگی مثبت یا منفی، بین باقیمانده‌ها می‌باشد. عامل تورم واریانس، برای تمام موارد کمتر از 10 و آمارة دوربین- واتسون 28/2 به دست آمد. ازاين‌رو، هم‌خطی شدید و مشکل خودهمبستگی وجود ندارد. در نتیجه، مدل به‌دست‌آمده قابل اطمینان خواهد بود.
بحث و نتیجه‌گیری
این پژوهش، با هدف بررسی ارتباط سرسختی روان‌شناختی و نگرش مذهبی با امیدواری در بیماران قلبی ـ عروقی صورت گرفت. تحلیل نتایج نشان داد که بین سرسختی روان‌شناختی و امیدواری بیماران قلبی ـ عروقی، رابطة معناداری وجود دارد. رابطة مثبت و معنادار بین سرسختی روان‌شناختی و امیدواری، گویای اين است که افزایش سرسختی روان‌شناختی با افزایش امیدواری در بیماران قلبی ـ عروقی همراه است و از نقش اساسی سرسختی روان‌شناختی، در ایجاد امیدواری حمایت می‌کند. نتایج به‌دست‌آمده در این پژوهش، با نتایج به‌دست‌آمده از تحقیقات آلرد و همكاران (1989)، مدی (1990)، وایب (1991)، فلورین و همکاران (1995)، بروکز (2003)، زاهد بابلان و همکاران (1390) همسو می‌باشد. در همین راستا، بروکز (2003) رابطة بین سرسختی روان‌شناختی و بیماری مزمن را در گروهی از بیماران مبتلا به هپاتیت C، هموفیلی و ایدز مورد بررسی قرار داد. نتایج نشان داد که بین سرسختی و سلامت روانی، رابطة مثبت و معناداری وجود دارد. آلرد و همكاران (1989)، در پژوهشی بر روی 84 مرد دریافتند که افراد دارای سرسختی بالا، در مقایسه با افراد دارای سرسختی پایین، در شرایطی که مورد ارزیابی و تهدید قرار می‌گیرند، تنش و برانگیختگی کمتری از خودشان بروز می‌دهند.
در تأیید نتایج اين پژوهش، می‌توان گفت: افراد سرسخت بر اساس مؤلفه‌های سرسختی روان‌شناختی (تعهد، کنترل و مبارزه‌جویی)، فعالیت‌های زندگی را جالب، مهم و معنادار می‌پندارند، که اینها از فشارزا بودن وقایع می‌کاهد. این افراد، می‌توانند با تلاش، آنچه را که در اطرافشان رخ می‌دهد، تحت تأثیر قرار دهند و موقعیت‌های منفی و مثبتی را که به سازگاری مجدد نیاز دارند، به جای در نظر گرفتن آنها، به‌عنوان تهدیدی برای آسایش و امنیت‌شان، فرصتی برای رشد و یادگیری بیشتر در نظر بگیرند (مدی، 1990؛ کوباسا، 1998).
نتایج اين پژوهش، نشان می‌دهد که بین نگرش مذهبی و امیدواری، ارتباط مثبت و معناداری وجود دارد. این یافته با نتایج به‌دست‌آمده از تحقیقات ناریاناسامی (2004)، امی و پارک (2006)، فرگوسن (2006)، کونیگ و وایلانت (2009)، شفیعی عربی و همکاران (1392) همسو می‌باشد. ناریاناسامی (2004)، در مطالعه‌ای کیفی مکانیزم‌های سازگاری روحی، 15 بیمار مزمن را مورد بررسی قرار داد. نتایج نشان داد که اعتقادات روحی، عامل سازگاری بیماران با بیماری و عامل معناداری و هدفمندی امور و امیدواری است. در پژوهش فرگوسن (2006)، روی 78 نوجوان در سنین 13 تا 20 ساله مبتلا به سرطان، نتایج نشان داد که رابطة مثبت و معناداری بین امید و اعتقادات مذهبی وجود دارد. امی و پارک (2006)، در ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﻛﻪ ﺑر روی 309 ﺑﻴﻤﺎر ﻗﻠﺒﻲ، در ﻣﺮﻛﺰ ﭘﺰﺷﻜﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻴﺸﻴﮕﺎن اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ، نشان دادند ﻛﻪ ﺑﻴﻤﺎران دارای اﻋﺘﻘﺎدات ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻗﻮي‌ﺗﺮ که در زﻧﺪﮔﻲ روزاﻧﻪ ﺧﻮد از روش‌ﻫﺎي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ‌اي ﻣﺜﺒﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻔﻮ، ﺑﺨﺸﺶ و جست‌وجو ﺑﺮاي ارﺗﺒﺎط ﻣﻌﻨﻮي ﺑﺎ ﺧﺪا، دوﺳﺘﻲ ﺑﺎ اﻓﺮاد ﻣﺬﻫﺒﻲ، درﻳﺎﻓﺖ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻌﻨﻮي ـ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ، اﻣﻴﺪوار بودن و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺧﺪا، ﺑﻪ‌ﻋﻨﻮان ﺧﻴﺮﺧﻮاه و ﻣﻬﺮﺑﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ‌ﻛﻨﻨﺪ، اﻓﺴﺮدﮔﻲ و اﺿﻄﺮاب ﻛﻤﺘﺮي دارﻧﺪ و ﺳﺮﻳﻊ‌ﺗﺮ ﺑﻬﺒﻮد ﻣﻲ‌ﻳﺎﺑﻨﺪ. در واقع، اعتقادات مذهبی علاوه بر پیشگیری از بروز بیماری‌های روانی، می‌توانند عوارض جسمانی بیماری‌ها را کاهش داده و طول مدت بیماری را کم و عمر را افزایش دهد (کوروه و همکاران، 2005).
همچنین، نتایج نشان داد که سرسختی روان‌شناختی و نگرش مذهبی، قادر به پیش‌بینی معنادار امیدواری در بیماران قلبی ـ عروقی است. در تبیین این یافته می‌توان گفت: باورهای مذهبی با القای تدریجی این باور که خدایی هست، احساس خود ـ ارزشمندی، کفایت و تسلط را افزایش می‌دهد. تمرینات و تکنیک‌های مذهبی کمک می‌کنند تا افراد احساسات منفی نظیر خشم، ترس و خشونت را مدیریت و هیجانات مثبت، نظیر امید و خوش‌بینی را افزایش دهند. این باور، موجب احساس هدفمندی و کنترل در زندگی می‌شود. راهنمایی توسط مذهب، یک احساس آرامش، اطمینان‌دهی مجدد و توانایی مقابله با استرس‌های ناشی از بیماری‌ها را ایجاد می‌کند، به‌طوری‌که فرد این موقعیت‌ها را به‌عنوان فرصت‌هایی برای رشد روحی یا بخشی از یک برنامة بزرگتر در نظر می‌گیرد (الیسون و لوین، 1998؛ ریف و همکاران، 2004؛ ماسیک و ورتن، 2010). در مطالعة الفن و همکاران (2003)، رفتن به کلیسا به طور معناداری با کاهش میزان افسردگی در ارتباط بود و این افراد از نظر سلامت عمومی، در وضعیت بهتری نسبت به بیماران دیگر قرار داشتند. آنها نتیجه گرفتند که تقویت ایمان و اعتقاد، موجب مواجهه آسان با اثرات منفی بیماری‌های مزمن می‌شود. در جوامعی با فرهنگ شرقی، مردم از عقاید مذهبی و باورهای فرهنگی غنی و دیرینه‌ای برخوردارند. بنابراین، این امر با توجه به شرایط فرهنگی و مذهبی مردم جامعه ما، امری طبیعی تلقی می‌شود؛ چرا که معناگرایی به نظر راهی آسان و مطلوب‌تر، برای سازگاری با ناتوانایی‌های جسمی تهدیدکننده زندگی در بیماران قلبی ـ عروقی به حساب می‌آید.
بر اساس یافته‌های به‌دست‌آمده از این پژوهش، می‌توان هم به نقش مذهب و هم به نقش سرسختی روان‌شناختی به‌عنوان عوامل اساسی ایجاد امیدواری، افزایش سازگاری و تحمل درد و رنجِ ناشی از بیماری‌های مزمن و رویارویی با بحران‌های ناشی از این بیماری‌ها پی برد. صرف نظر از اینکه، این عوامل چقدر در کاهش و کنترل عوامل خطر مرتبط با بیماری‌های قلبی ـ عروقی تأثیر داشته باشند، ازآنجاکه بیماران و خانواده‌های آنها و متخصصان بر این نکته توافق دارند که به دلیل مزمن بودن بیماری‌های قلبی ـ عروقی زندگی، با این بیماران نیازمند ملاحظات خاصی از نظر فعالیت‌های فیزیکی و تغذیه‌ای می‌باشد (گلمن و آیوسیلو، 2007)، افزایش امیدواری در این بیماران، می‌تواند به بهبود این شرایط و اعتماد داشتن به زندگی و مواجهه با عوارض بیماری کمک كند. بنابراین، با توجه به مطالعات انجام شده و اين پژوهش، پیشنهاد می‌شود براي ارتقاء سطح امیدواری در بیماران قلبی ـ عروقی، در کنار مداخلات دارویی، مداخلات روان‌شناختی ویژه، مانند آموزش مهارت‌های مقابله‌ای و راهکارهای افزایش سرسختی روان‌شناختی، فنون کاهش تنیدگی و ارائه آموزش‌های مذهبی و معنوی مورد توجه قرار گیرد.
از جمله محدودیت‌های اين پژوهش، می‌توان به این موضوع اشاره کرد که این مطالعه، بر روی بیماران مرکز درمانی شهرستان بجنورد صورت گرفته است و می‌تواند تعمیم نتایج را بر روی سایر بیماران قلبی ـ عروقی محدود نماید. با توجه به اینکه در این پژوهش، از روش همبستگی برای بررسی روابط بین متغیرها استفاده شد، نمی‌توان به رابطه علت و معلولی بین متغیرها اشاره کرد. با توجه به این محدودیت‌ها، پیشنهاد می‌شود پژوهش‌های آینده بر روی نمونه‌های گسترده‌تر صورت گیرد و از طرح‌های تجربی یا طولی که امکان استنتاج یک رابطه علت و معلولی را به دست دهد، استفاده گردد.