مدل مفهومی تاب آوری در قرآن کریم
Article data in English (انگلیسی)
- Benzies, K. & Mychasiuk, R. (2009). Fostering family resiliency: A review of the key protective factors. Child & Family Social Work, 14(1), 103-114.
- Bonanno, G. A., Galea, S., Bucciarelli, A. & Vlahov, D. (2007). What predicts psychological resilience after disaster? The role of demographics, resources, and life stress. Journal of consulting and clinical psychology, 75(5), 671.
- Cary R, wanenBos (2013). APA Dictionary of clinical psychology. Washington: American Psychological Association.
- Cathomas, F., Murrough, J. W., Nestler, E. J., Han, M. H. & Russo, S. J. (2019). Neurobiology of resilience: interface between mind and body. Biological psychiatry, 86(6), 410-420.
- Gentili, C., Rickardsson, J., Zetterqvist, V., Simons, L. E., Lekander, M. & Wicksell, R. K. (2019). Psychological flexibility as a resilience factor in individuals with chronic pain. Frontiers in psychology, 10, 2016.
- Gooding, P. A., Hurst, A., Johnson, J. & Tarrier, N. (2012). Psychological resilience in young and older adults. International journal of geriatric psychiatry, 27(3), 262-270.
- Lawshe, C. H. (1975). A quantitative approach to content validity. Personnel psychology, 28(4), 563-575.
- Masten, A. S. (2001). Ordinary magic: Resilience processes in development. American Psychologist, 56(3), 227-238.
- Ong, A. D., Zautra, A. J. & Reid, M. C. (2010). Psychological resilience predicts decreases in pain catastrophizing through positive emotions. Psychology and aging, 25(3), 516-523.
- Shultz, K. S., Whitney, D. J. & Zickar, M. J. (2014). Measurement theory in action: Case studies and exercises (2nd ed.). Routledge/Taylor & Francis Group.
- Stecher, C., Cloonan, S. & Domino, M. E. (2024). The Economics of Treatment for Depression. Annual Review of Public Health, 45(1), 527-551.
- Waltz, C. F. & Bausell, B. R. (1981). Nursing research: design statistics and computer analysis. Davis Fa.
- Wang, F., King, R. B., Fu, L., Chai, C. S. & Leung, S. O. (2023). Overcoming adversity: exploring the key predictors of academic resilience in science. International Journal of Science Education, 46(4), 313ـ337.
- Wang, Q., Gong, L., Huang, H., Wang, Y., Xu, T. & Dong, X. (2023). Psychological resilience and related influencing factors in patients diagnosed with major depressive disorder in remission: A cross‐sectional study. Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing, 30(3), 492-500.
مقدمه
افراد در زندگي همواره در معرض ابتلائات، آسيب‌ها و حوادث گوناگوني مانند حوادث و تلفات جاده‌اي و حوادث ناشي از کار، بيماري و بيکاري قرار مي‌گيرند. اين حوادث و اتفاقات بخش غيرقابل انکار زندگي افراد است. خداوند متعال در قرآن کريم مي‌فرمايد: «وَما أَرْسَلْنا في قَرْيَةٍ مِنْ نَبِيٍّ إِلاَّ أَخَذْنا أَهْلَها بِالْبَأْساءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَضَّرَّعُونَ» (اعراف: 94)؛ و ما در هيچ شهر و آبادى پيامبرى نفرستاديم، مگر اينكه اهل آن را به ناراحتي‌ها و خسارت‌ها گرفتار ساختيم؛ شايد (به خود آيند، و به‌سوى خدا) بازگردند و تضرع كنند. در جاي ديگر مي‌فرمايد: «وَقَطَّعْناهُمْ فِي الأَرْضِ أُمَماً مِنْهُمُ الصَّالِحُونَ وَمِنْهُمْ دُونَ ذلِكَ وَبَلَوْناهُمْ بِالْحَسَناتِ وَالسَّيِّئاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ» (اعراف: 168)؛ و آنها را در روى زمين به‌صورت گروههايى پراكنده كرديم، برخى از آنان نيكوكارند و برخى فروتر از آنها و آنها را با خوشىها و ناخوشىها آزموديم، باشد كه (به‌سوى حق) بازگردند.
در روان‌شناسي مفهومي با عنوان «تاب‌آوري» مطرح شده است. واژة تاب‌آوري از کلمة لاتين resilire به‌معناي انعطاف گرفته شده است. در فرهنگ لغت تخصصي انجمن روان‌شناسي امريکا تاب‌آوري فرايند و نتيجة انطباق موفقيت‌آميز با تجارب دشوار يا چالش‌برانگيز زندگي، به‌ويژه از طريق انعطاف‌پذيري ذهني، عاطفي و رفتاري و سازگاري با خواسته‌هاي بيروني و دروني تعريف شده است (WanenBos, 2013, p. 469).
مفهوم تاب‌آوري به‌عنوان توانايي فرد در مواجهه با دشواري‌ها و بازيابي وضعيت عادي پس از تجربة شرايط بحراني، طي دهه‌هاي گذشته تحولات چشمگيري داشته است. در ابتدا تاب‌آوري به‌طورکلي به‌عنوان يک ويژگي نادر و استثنايي در افرادي که توانسته بودند از شرايط بسيار نامساعد بگذرند، شناخته مي‌شد. مطالعات اوليه بيشتر بر کودکان در خطر و چگونگي مقاومت آنها در مقابل آسيب‌هاي رواني تمرکز داشت. ماستن با مقاله‌اي که در سال 2001 منتشر کرد، اين ديدگاه را تغيير داد. او تاب‌آوري را به‌عنوان «جادوي عادي» توصيف کرد و تأکيد کرد که اين ويژگي، به‌جاي يک خصوصيت نادر و استثنايي، يک فرايند رايج و قابل دستيابي است که در اثر تعامل عوامل محيطي و فردي شکل مي‌گيرد (Masten, 2001). ماستن به نقش عوامل حمايت‌کننده مانند حمايت اجتماعي، ارتباطات خانوادگي مستحکم، و استقلال فردي در توسعة ظرفيت‌هاي تاب‌آورانه تأکيد کرد. اين تغيير نگرش به تاب‌آوري به‌عنوان يک فرايند پويا و چندعاملي، مسير تحقيقات و مداخلات روان‌شناسانه را تغيير داد و به توسعة برنامه‌هايي براي تقويت ظرفيت‌هاي تاب‌آوري در جمعيت‌هاي مختلف انجاميد. اکنون تاب‌آوري به‌عنوان يک موضوع مهم در تحقيقات روان‌شناسي و زمينه‌هاي مداخله شناخته مي‌شود، و پژوهش‌ها به بررسي چگونگي افزايش و پرورش اين توانمندي در شرايط مختلف مي‌پردازند.
تحقيقات تجربي نشان داده است که افراد در صورت عدم تاب‌آوري در مواجهه با حوادث و سختي‌ها دچار آسيب‌هايي جدي همچون افسردگي و ساير اختلالات رواني مي‌شوند. شيوع جهاني افسردگي طي سه دهه گذشته در تمام گروه‌هاي اجتماعي ـ اقتصادي و مناطق جغرافيايي افزايش يافته است. افسردگي هزينه‌هاي زيادي بر سلامت، اقتصادي و اجتماعي ازجمله کاهش طول عمر و کيفيت زندگي، هزينه‌هاي پزشکي و کاهش دستاوردهاي آموزشي و بهره‌وري در محل کار، تحميل مي‌کند (Stecher et al., 2024). وانگ و ديگران (2023) در پژوهشي ضمن تأکيد بر اينکه عود در بيماران مبتلا به اختلال افسردگي اساسي (MDD) شايع است و تاب‌آوري رواني يک عامل محافظتي در برابر عود افسردگي است، به اين نتيجه رسيدند که سطوح تحصيلات، درآمد ماهانة شخصي، حمايت اجتماعي، رفاه و خودکارآمدي عوامل مؤثر بر تاب‌آوري رواني در بيماران مبتلا به MDD هستند؛ همچنين وانگ و ديگران (2023) در مطالعه‌اي ديگر دريافتند که دانش‌آموزان تاب‌آور علي‌رغم وجود آسيب‌هاي مزمن اجتماعي ـ اقتصادي، به سطوح بالايي از پيشرفت تحصيلي دست مي‌يابند. شناسايي عواملي که تاب‌آوري در حوزة تحصيلي را ارتقا مي‌دهند، براي دسترسي به آموزش عادلانه علوم و با کيفيت بالا براي همة دانش‌آموزان ضروري است. در مطالعة آنها که ريشه در چارچوب فرصت ـ گرايش داشت، اهميت نسبي فرصتها، تمايلات و عوامل پيشين در درک تاب‌آوري تحصيلي بررسي شد. داده‌ها از 3377 دانش‌آموز کلاس هشتم در هنگ‌کنگ به‌دست آمد، از ميان آنها 844 دانش‌آموز که در 25 درصد پايين SES قرار داشتند، انتخاب شدند. تحليل‌ها نشان داد که ده متغير به بهترين وجه تاب‌آوري تحصيلي را پيش‌بيني مي‌کنند. اين متغيرها به ترتيب قدرت پيش‌بيني عبارت‌اند از: اعتمادبه‌نفس در علم، منابع خانگي، علاقه به يادگيري علم، ارزش‌گذاري علم، وضوح آموزشي، زمان آموزشي، مواجهه محتوايي با موضوعات زيست‌شناسي، حس تعلق به مدرسه، تأکيد مدرسه بر موفقيت تحصيلي و مواجهه محتوايي با علم فيزيک. دانش‌آموزان تاب‌آور در اين متغيرها امتياز بيشتري نسبت به دانش‌آموزان غيرتاب‌آور کسب کردند؛ همچنين آمارهاي ديگر در حوزه‌هاي مربوط به سلامت بيانگر اين واقعيت است که آسيب‌ها و تبعات مربوط به حوادث و سختي‌ها در حال گسترش و افزايش مي‌باشد؛ بنابراين توجه به مفهوم تاب‌آوري امري غيرقابل انکار است.
توجه به مفهوم تاب‌آوري که در روان‌شناسي و علوم تربيتي روزبه‌روز در حال رشد و تکامل مي‌باشد، با رويکرد ديني امري مهم است؛ چراکه بسياري از مفهوم‌پردازي‌هاي روان‌شناسي ممکن است در بافت‌ها يا فرهنگ‌هاي خاصي معتبر باشند، و به‌راحتي نمي‌توان آنها را به ساير فرهنگ‌ها يا زمينه‌ها تعميم داد.
در پژوهش‌هاي با رويکرد اسلامي، شاهميري در کتاب تاب‌آوري در اسلام و روان‌شناسي به بررسي مفهوم تاب‌آوري از ديدگاه اسلامي پرداخته و در دو فصل کليات تاب‌آوري و روان‌شناختي و تاب‌آوري از منظر اسلامي را بررسي کرده است. در فصل اول کتاب، مفهوم تاب‌آوري را تعريف و ويژگي‌هاي افراد تاب‌آور و عوامل تأثيرگذار بر تاب‌آوري همچون خانواده، باورها و اميد را بيان کرده است؛ در فصل دوم، تاب‌آوري از ديدگاه اسلامي و مفاهيم مرتبط نظير صبر و استقامت تحليل شده است؛ همچنين پژوهشگر، پنج مؤلفة کليدي تاب‌آوري اسلامي و راهکارهايي براي افزايش آن در سه بعد معنوي، شناختي و رفتاري ارائه داده است (شاهميري، 1402، 11ـ225). سيدخراساني و شجاعي (1402) در پژوهشي با عنوان «مدل مفهومي تاب‌آوري روان‌شناختي بر اساس آيات و روايات» دريافتند که شامل نُه مؤلفۀ تعهد مذهبي، پذيرش، نگرش تکليف‌مدارانه، جهت‌گيري هدف، قوت اراده، ثبات در سختي‌ها، ظرفيت بالا براي سازگاري، صلابت و نيرومندي و کنترل هيجاني شناسايي است و اين مؤلفه‌ها در چهار بُعد وظيفه‌شناسي، پايداري، انعطاف و رشد شخصي با توجه به تشابه کارکردي دسته‌بندي شدند. ساداتي و مهدوي (1402) در مطالعه‌اي با عنوان «اثربخشي معنويت درماني با تأکيد بر آموزه‌هاي دين مبين اسلام بر تاب‌آوري، جهت‌گيري مذهبي و رضايت از زندگي زنان مطلقه» به نتيجه رسيدند که معنويت درماني با تأکيد بر آموزه‌هاي دين مبين اسلام بر تاب‌آوري، رضايت از زندگي، جهت‌گيري مذهبي دروني و بيروني زنان مطلقه مؤثر است؛ همچنين دريافتند که معنويت درماني با تأکيد بر آموزه‌هاي دين مبين اسلام مي‌تواند به‌عنوان روش مداخله‌اي مؤثري براي بهبود تاب‌آوري، جهت‌گيري مذهبي و رضايت از زندگي زنان مطلقه باشد. حبيب‌اللهي (1400) در پژوهشي با عنوان «عوامل و مؤلفه‌هاي تاب‌آوري از منظر قرآن و روايات» به اين نتيجه رسيد که تاب‌آوري مقوله‌اي است که در روان‌شناسي به‌عنوان قدرتي ذهني يا احساسي که به انسان توان مقابله با بحران‌ها را مي‌دهد و او را قادر مي‌سازد سريع به وضعيت پيش از بحران بازگردد، مطرح شده است. با اينکه تفاوت‌هايي ميان تاب‌آوري و مفهوم قرآني صبر و حلم در سنت اسلامي وجود دارد، به نظر مي‌رسد اين مفاهيم در مؤلفه‌هاي دروني و عوامل ايجادکننده اشتراکات زيادي داشته باشند. عوامل ايجادکنندة تاب‌آوري شامل تلقين مثبت، حفظ آمادگي، حفظ روابط خوب با خانواده، قابل تحمل ديدن مشکلات و بحران‌ها، پذيرش شرايط غيرقابل تغيير، داشتن اهداف واقع‌بينانه و حرکت به سمت آنها و اعتمادبه‌نفس، همگي در سنت اسلامي و در آيات و روايات داراي مفاهيم متناظر هستند و بر آنها تأکيد شده است. احمدي (1399) در پژوهشي به اين نتيجه دست يافت که صبر شامل تاب‌آوري و فراتر از آن است. صبر عناصر مانند بازداري از خشم و شکيبايي را شامل مي‌شود؛ درحالي‌که تاب‌آوري شامل انطباق و افزايش ظرفيت است. فرايند رشد صبر شامل مراحل مختلفي است. به اين ترتيب، صبر مي‌تواند در سبک زندگي اسلامي به‌عنوان روشي براي پيشگيري و مداخلات در بحران‌ها مؤثر باشد. يارمحمدي و ديگران (1399) در پژوهشي بررسي کردند که ويژگي‌هاي تاب‌آوري از ديدگاه امام علي در نهج البلاغه شامل خودآگاهي، احساس ارزشمندي، ارتباط اجتماعي، آينده‌نگري، خودکنترلي، معنايابي، صبر، بردباري، سعه‌صدر، استقامت و پايداري است. بر اساس اين رهنمودها، مي‌توان برنامه‌هايي براي تقويت تاب‌آوري و مقابله با شرايط استرس‌زا طراحي کرد تا افراد در برابر رفتارهاي خطرزا محافظت شوند.
در قرآن کريم واژگاني که نزديک تاب‌آوري باشد وجود دارد. ذکر واژگاني همچون صبر، استقامت و حلم بيانگر اين حقيقت است که در قرآن کريم به تاب‌آوري پرداخته شده است. يکي از واژه‌هاي مرتبط با تاب‌آوري کلمة صبر است. خداوند متعال مي‌فرمايد:
«وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الأَمْوالِ وَالأَنْفُسِ وَالثَّمَراتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرينَ الَّذينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصيبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ» (بقره: 155ـ157)؛ و حتماً شما را به اندكى از ترس و گرسنگى و كاهشى از مالها و جانها و محصولات (درختان، يا ثمرات زندگى از زن و فرزند) آزمايش خواهيم نمود، و شكيبايان را مژده ده؛ همان كسانى كه چون مصيبتى بر آنها وارد شود گويند: همانا ما از آن خداييم (ملك حقيقى اوييم به ملاك آنكه خلق و حفظ و تدبير امور و اعدام ما به‌دست اوست) و همانا به‌سوى او باز خواهيم گشت. آنها هستند كه بر آنها درودها و رحمتى از جانب پروردگارشان مىرسد، و آنها هستند كه رهيافتهاند.
در جاي ديگر مي‌فرمايد:
«وَأَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّريقَةِ لأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً» (جن: 16)؛ و (نيز به من وحى شده كه) بىترديد اگر (انس و جن) بر راه (راست اعتقاد و عمل) استقامت ورزند حتماً آنها را از آب فراوان (و بركات مادى و معنوى) سيراب سازيم.
بنابراين با توجه به اينکه در آيات متعددي از قرآن کريم به مفهوم تاب‌آوري اشاره شده است، مسئلة اصلي پژوهش حاضر اين است که نشانهها و مؤلفه‌هاي تاب‌آوري در قرآن کريم کدام‌اند و چگونه مي‌توان با بررسي اين مفاهيم و گزاره‌ها به الگوي مفهومي تاب‌آوري دست يافت.
روش پژوهش
پژوهش حاضر، به روش تحليل کيفي محتواي متون ديني (شجاعي، 1399) انجام شد. جامعة آماري (جامعة اسنادي) پژوهش، مفاهيم و گزاره‌هاي مرتبط با تاب‌آوري در قرآن کريم بود. نمونه در پژوهش حاضر عبارت بود از هر واژه، عبارت يا گزاره‌اي كه در مفهوم‌شناسي تاب‌آوري کاربرد داشت. روش نمونه‌گيري در اين پژوهش به‌صورت نظري بود. در نمونه‌گيري نظري، نمونه‌ها (واژه‌ها، مفاهيم و گزاره‌ها) که گاهي از آنها تعبير به مورد هم مي‌شود (شجاعي، 1399)، با توجه به موضوع و هدف پژوهش شناسايي خواهند شد. در مراحل اوليه، هدف اصلي کشف مفاهيم و مقوله‌هاي مرتبط با تاب‌آوري و در مراحل بعد عمق و غنا بخشيدن به اين مقولات مد نظر قرار مي‌گيرند. اين پژوهش از ابتداي جمع‌آوري نخستين داده‌ها تا تحليل نهايي و دستيابي به مؤلفه‌هاي تاب‌آوري در قرآن در چهار مرحله انجام شد:
مرحلة اول: در اين مرحله، مشاهدة نظام‌مند با تعيين محدودة مورد مطالعه و شناسايي و استخراج مفاهيم و گزاره‌هاي مرتبط با تاب‌آوري كه بتواند براي پاسخ‌گويي به پرسش‌هاي پژوهش مورد استفاده قرار گيرد، آغاز شد. اطلاعات با استفاده از دو راهبرد «جست‌وجوي واژگاني» و «متن‌خواني باز» به‌دست آمد و بررسي تا آنجا پيش رفت كه داده‌ها در تبيين موضوع به اشباع رسيد.
مرحلة دوم: در اين مرحله، مجموع گزاره‌هاي مرتبط با تاب‌آوري کاملاً مورد دقت و بررسي‌هاي مکرر قرار گرفت و ابعاد مفهومي آن مورد واکاوي قرار گرفت و برداشت‌هاي روان‌شناختي از آنها شكل گرفت؛ همچنين داده‌هايي كه كمتر با تاب‌آوري ارتباط داشتند، كنار گذاشته شد. يكي از فعاليت‌هاي مهم در اين مرحله، «توضيح موردها» بود كه از طريق آن معناي واژه‌ها مشخص شده و ابعاد و خصوصيات آن در گزاره‌ها كشف شدند. در اين پژوهش، توضيح مورد به‌صورت توصيفي (معناي ظاهري با مرور ادبيات پژوهشي، لغت‌نامه‌ها و دائرة‌المعارف‌ها، شرح‌واره‌ها، گزاره‌هاي توصيف‌گر در آيات و روايات) و تحليلي (مفهوم كاوي، ورود به لايه‌هاي پنهان متن و تفسير) در دو سطح واژه‌اي و گزاره‌اي انجام شد (شجاعي، 1399). در گام بعد، ارتباط بين محتواهاي استنباطي به‌صورت شبکه‌اي مورد بررسي قرار گرفت. در تحليل كيفي محتواي متون ديني، پردازش شبکه‌اي به‌عنوان روشي براي دسته‌بندي مواردي (واژه‌ها، مفاهيم، گزاره‌ها) که از نظر کارکردي شبيه هم هستند، در نظر گرفته شده است (شجاعي و ديگران، 1393، ص13)؛ همچنين در اين مرحله، ويژگي‌هاي كانوني و پيراموني از هم متمايز شدند. در نتيجة اجراي اين گام، دو موضوع مشخص شد: محتواهاي استنباطي؛ پس از گردآوري داده‌ها ابتدا مضمون و معناي استنباط‌شده از يك يا چند مورد (واژه، گزاره، عبارت) كه به نظر مي‌رسيد با مؤلفه‌هاي تاب‌آوري ارتباط دارد، توسط پژوهشگر به‌صورت يك واژه يا عبارت كوتاه بيان شد؛ مؤلفه‌هاي مفهومي؛ در مرحلة بعد، محتواهاي استنباطي بر اساس مضمون‌هاي مشترك، با هم تلفيق و درنتيجه مؤلفه‌هاي مفهومي تاب‌آوري به‌دست آمد. براي دستيابي به مؤلفه‌هاي تاب‌آوري، محتواي ضمني و آشكار، هر دو در نظر گرفته شد.
مرحلة سوم: در اين مرحله جنبه‌هاي روان‌شناختي مؤلفه‌هاي گردآوري‌شده، مورد وضعيت‌سنجي قرار گرفتند. صورت‌بندي داده‌ها نشان داد كه مقوله‌ها و محتواهاي استنباطي چگونه مي‌توانند بخش‌هاي مجزا و متعامل مفهوم تاب‌آوري را بازتوليد كنند. ازاين‌جهت مي‌توان گفت اين مرحله معطوف به تدوين مدل مفهومي تاب‌آوري بود. در اين پژوهش، الگوي مفهومي تاب‌آوري با به‌کارگيري اصل هم‌ريخت‌بيني کل‌نگر (شجاعي، 1399) استخراج شد.
مرحلة چهارم: پس از گردآوري داده‌ها و استخراج الگوي مفهومي تاب‌آوري، براي حصول اطمينان از تطابق آنها با محتواي متون ديني از يک‌سو و کاربرد آن در حوزة روان‌شناسي از سوي ديگر، اعتبار يافته‌ها مورد بررسي قرار گرفت (شجاعي، ۱۳۹۹). براي بررسي اعتبار يافته‌ها و روايي‌سنجي مدل مفهومي تاب‌آوري، علاوه بر دقت و بازنگري توسط خود پژوهشگر، از نظر افراد ديگر (داوران) که در اين زمينه تخصص دارند، استفاده شد. جامعة آماري اين بخش، 15 نفر از كارشناسان خبره‌اي بودند كه داراي تحصيلات مقطع خارج فقه و اصول و همچنين تحصيلات دانشگاهي در مقطع کارشناسي ارشد و دکترا رشتة روان‌شناسي و علوم تربيتي بودند و در حيطة فهم و استنباط در منابع اسلامي و روان‌شناسي و علوم تربيتي تخصص نسبتاً بالايي داشتند. براي جمع‌آوري ديدگاه كارشناسان از فرم روايي‌سنجي شجاعي (۱۳۹۹) استفاده شد. در اين فرم، ميزان مطابقت هريك از مؤلفه‌ها و محتواهاي استنباطي با مستندات (آيات قرآن کريم) و ميزان ضرورت آنها در مدل مفهومي تاب‌آوري مورد پرسش قرار مي‌گيرد. طبق آنچه كه شولتز و ديگران (۲۰۱۴) بيان کرده‌اند براي تجزيه و تحليل داده‌هاي به‌دست‌آمده طبق نظر كارشناسان از دو ضريب نسبي روايي محتوا (CVR) و شاخص روايي محتوا (CVI) استفاده مي‌شود. جهت بررسي شاخص روايي محتوا از روش والتز و باسل (Waltz & Bausell) استفاده شد. در اين روش اگر مقدار حاصل از 79/0 بزرگ‌تر بود قابل قبول است (والتز و باسل، ۱۹۸۱)، و براي بررسي ضريب نسبي روايي محتوا (CVR) از شاخص لاوشه استفاده شد. لاوشه، کمترين مقدار ميزان روايي محتواي قابل قبول براي 15 کارشناس را 49/0 مي‌داند (Lawshe, 1975).
يافته‌هاي پژوهش
اين تحقيق با هدف تدوين مدل مفهومي تاب‌آوري انجام شد. يافته‌هاي مربوط به جست‌وجوي واژگاني نشان داد که کلمات صبر، وَقار، عَفو، کَظْمِ غَيظ، حلم، استقامت، ثبات و جهد در حوزة معنايي مفهوم تاب‌آوري قرار مي‌گيرد.
با بررسي اين موارد و پس از شکل‌گيري محتواهاي اساسي، مفاهيم مربوط به تاب‌آوري به تفکيک در سه محور نشانهها، مؤلفه‌ها و ابعاد، کشف و طرح‌وارة مفهومي آن به‌دست آمد. جدول مربوط به مستندات و محتواهاي استنباطي جهت رعايت اختصار در مقاله ذکر نشده است. براي اعتبارسنجي نشانهها و مؤلفه‌هاي پژوهش از 15 نفر کارشناس داراي تحصيلات روان‌شناسي و علوم اسلامي خواسته شد تا نظرات خود را دربارة يافته‌ها ابراز کنند. نتايج مربوط به مستندات، محتواي استنباطي و مؤلفه‌ها در جدول (1)، نتايج روايي‌سنجي نشانه‌هاي تاب‌آوري در قرآن کريم در جدول (2) و نتايج روايي‌سنجي مؤلفه‌هاي تاب‌آوري در قرآن کريم در جدول (3) آمده است.
جدول 1: نتايج مستندات، محتواي استنباطي و مؤلفه‌ها
مؤلفة 1: آگاهي نسبت به شرايط سخت
ردیف شواهد و مستندات محتواي استنباطي (مضمون و معناي برداشت‌شده توسط پژوهشگر)
1 «وَكَيْفَ تَصْبِرُ عَلَى مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرًا» (کهف: 68) بردباري با شناخت و آگاهي
2 «تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ مَا كُنْتَ تَعْلَمُهَا أَنْتَ وَلا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ هَذَا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعَاقِبَةَ لِلْمُتَّقِينَ» (هود: 49) شناخت و آگاهي بخشي براي بردباري
مؤلفة 2: اميدواري
شواهد و مستندات
1 «أُولَئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا وَيُلَقَّوْنَ فِيهَا تَحِيَّةً وَسَلامًا» (فرقان: 75) پاداش گرفتن به خاطر بردباري
2 «مَا عِنْدَكُمْ يَنْفَدُ وَمَا عِنْدَ اللهِ بَاقٍ وَلَنَجْزِيَنَّ الَّذِينَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ» (حج: 96) پاداش بهتر از عمل براي بردباري
3 «قُلْ يَا عِبَادِ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَأَرْضُ اللهِ وَاسِعَةٌ إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسَابٍ» (زمر: 10) پاداش بي‌حساب براي بردباري
مؤلفة 3: ايمان به ياري خداوند
شواهد و مستندات محتواي استنباطي (مضمون و معناي برداشت‌شده توسط پژوهشگر)
1 «... فَصَبْرٌ جَمِيلٌ عَسَى اللهُ أَن يَأْتِيَنِي بِهِمْ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ» (يوسف: 83) شکيبايي با ايمان به ياري خداوند
2 «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللهِ حَقٌّ وَلا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لا يُوقِنُونَ» (روم: 60) تحمل سختي‌ها با ايمان به تحقق وعدۀ خداوند
مؤلفۀ 4: انعطاف‌پذيري
شواهد و مستندات محتواي استنباطي (مضمون و معناي برداشت‌شده توسط پژوهشگر)
1 «أُولَئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِمَا صَبَرُوا وَيَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ» (قصص: 54) انعطاف‌پذيري با كنترل خشم و هيجان
2 «وَلا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلاَ السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَميمٌ * وَما يُلَقَّاها إِلاَّ الَّذينَ صَبَرُوا وَ ما يُلَقَّاها إِلاَّ ذُو حَظٍّ عَظيمٍ» (فصلت: 34 و 35) انعطاف‌پذيري با كنترل خشم و دفع بدي‌ها به خوبي‌ها
3 «وَالْكاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعافِينَ عَنِ النَّاسِ وَاللهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ» (آل‌عمران: 134) انعطاف‌پذيري با کنترل خشم و بخشش ديگران
مؤلفۀ 5: سطح تحمل بالا
شواهد و مستندات محتواي استنباطي (مضمون و معناي برداشت‌شده توسط پژوهشگر)
1 «الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَالصَّابِرِينَ عَلَى مَا أَصَابَهُمْ وَالْمُقِيمِي الصَّلاةِ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ» (حج: 35) شکيبايي در برابر هر اتفاق و حادثه
2 «رَبَّنا وَلا تَحْمِلْ عَلَيْنا إِصْراً كَما حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِنا رَبَّنا وَلا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرينَ» (بقره: 286) تحمل شرايط سخت
مؤلفۀ 6: پايداري
شواهد و مستندات محتواي استنباطي (مضمون و معناي برداشت‌شده توسط پژوهشگر)
1 «وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَلا تَعْدُ عَيْنَاكَ عَنْهُمْ ...» (کهف: 28) پايداري با همراهي با مؤمنان
2 «ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ هَاجَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا فُتِنُوا ثُمَّ جَاهَدُوا وَصَبَرُوا إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَحِيمٌ» (نحل: 110) استقامت و پايداري كردن در شرايط سخت
«وَالَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا وَإِنَّ اللهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ» (عنکبوت: 69) تلاش و کوشش مداوم در هر شرايطي
مؤلفۀ 7: پايداري هيجاني
شواهد و مستندات محتواي استنباطي (مضمون و معناي برداشت‌شده توسط پژوهشگر)
1 «فَبَشَّرْناهُ بِغُلامٍ حَليمٍ فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قالَ يا بُنَيَّ إِنِّي أَرى فِي الْمَنامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ ما ذا تَرى قالَ يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُني إِنْ شاءَ اللهُ مِنَ الصَّابِرينَ» (صافت: 101 و 102) حفظ آرامش با حلم ورزيدن در شرايط سخت
2 «وَما كانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهيمَ لأَبيهِ إِلاَّ عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَها إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْراهيمَ لأَوَّاهٌ حَليمٌ» (توبه: 114) عدم دلسوزي افراطي به سبب حلم ورزيدن
3 «هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدادُوا إِيماناً مَعَ إِيمانِهِمْ (فتح: 4) حفظ آرامش با سکينه
مؤلفۀ 8: ثبات قدم
شواهد و مستندات محتواي استنباطي (مضمون و معناي برداشت‌شده توسط پژوهشگر)
1 «إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ» (احقاف: 13). استمرار در انجام وظيفه
2 «فَلِذلِكَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ وَلا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ وَقُلْ آمَنْتُ بِما أَنْزَلَ اللهُ مِنْ كِتابٍ وَ أُمِرْتُ لأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ اللهُ رَبُّنا وَرَبُّكُمْ لَنا أَعْمالُنا وَلَكُمْ أَعْمالُكُمْ لا حُجَّةَ بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمُ اللهُ يَجْمَعُ بَيْنَنا وَإِلَيْهِ الْمَصيرُ» (شوري: 18) استقامت بالا در انجام وظيفه
3 «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللهِ حَقٌّ وَلا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لا يُوقِنُونَ» (روم: 60) استقامت و نهراسيدن از سبك شمرده شدن
4 «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُواْ وَاذْكُرُواْ اللهَ كَثِيرًا لَّعَلَّكُمْ تُفْلَحُونَ» (انفال: 45) ثابت و استوار بودن در مواجهه با سختي‌ها
مؤلفۀ 9: تسليم بودن در برابر قضاي الهي
شواهد و مستندات محتواي استنباطي (مضمون و معناي برداشت‌شده توسط پژوهشگر)
1 «وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ (155) الَّذِينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» (بقره: 156) تسليم خداوند بودن در شرايط دشوار
2 «قُلْ لَنْ يُصِيبَنا إِلاَّ ما كَتَبَ اللهُ لَنا هُوَ مَوْلانا وَعَلَى اللهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ» (توبه: 51) اسناد اتفاقات و مصيبت‌ها به قضا و قدر الهي
مؤلفۀ 10: پرهيز از شتابزدگي
شواهد و مستندات محتواي استنباطي (مضمون و معناي برداشت‌شده توسط پژوهشگر)
1 «فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ ...» (احقاف: 35) عدم شتابزدگي در انجام كارها
نتايج نشان مي‌دهد که محتواي استنباطي (نشانه‌هاي تاب‌آوري) از آيات شريفۀ قرآن کريم مورد توجه محقق به‌صورت کامل نمرۀ تطابق لازم در CVI و نمرۀ ضرورت مؤلفه در CVR را کسب نموده‌اند.
جدول2: نتايج روايي‌سنجي نشانه‌هاي تاب‌آوري در قرآن کريم
مؤلفه محتواي استنباطي
(نشانه‌هاي تاب‌آوري) تعداد کارشناسان مطابقت CVI
خيلي زياد (بدون نياز به بازبيني) زياد (نياز به بازبيني مجدد) کم (نياز به بازبيني جدي) خيلي کم (حذف و کنار گذاشتن) سطح معناداري مؤلفه
آگاهي نسبت‌به شرايط سخت بردباري با شناخت و آگاهي 15 12 3 0 0 79/0 1
شناخت و آگاهي‌بخشي براي بردباري 15 8 5 2 0 79/0 86/0
اميدواري پاداش گرفتن به خاطر پايداري 15 13 2 0 0 79/0 1
پاداش بهتر از عمل براي بردباري 15 13 2 0 0 79/0 1
پاداش بي‌حساب براي بردباري 15 13 2 0 0 79/0 1
ايمان به ياري خداوند شکيبايي با ايمان به ياري خداوند 15 12 2 1 0 79/0 93/0
تحمل سختي‌ها با ايمان به تحقق وعدۀ خداوند 15 13 2 0 0 79/0 1
انعطاف‌پذيري انعطاف‌پذيري با كنترل خشم و هيجان 15 10 4 0 1 79/0 93/0
انعطاف‌پذيري با كنترل خشم و دفع بدي‌ها به خوبي‌ها 15 10 3 2 0 79/0 87/0
انعطاف‌پذيري با کنترل خشم و بخشش ديگران 15 10 3 2 0 79/0 87/0
سطح تحمل بالا شکيبايي در برابر هر اتفاق و حادثه 15 8 3 1 2 79/0 73/0
پايداري پايداري با همراهي با مؤمنان 15 9 4 1 0 79/0 93/0
استقامت و پايداري كردن در شرايط سخت 15 12 2 0 1 79/0 93/0
تلاش و کوشش مداوم در هر شرايطي 15 8 3 1 2 79/0 73/0
پايداري هيجاني حفظ آرامش با حلم ورزيدن در شرايط سخت 15 11 3 1 0 79/0 93/0
عدم دلسوزي افراطي به سبب حلم ورزيدن 15 7 3 3 2 79/0 6/0
حفظ آرامش با نزول سکينه 15 7 3 3 2 79/0 6/0
ثبات قدم استمرار در انجام وظيفه 15 12 1 0 2 79/0 86/0
استقامت بالا در انجام وظيفه 15 13 1 1 0 79/0 93/0
استقامت و نهراسيدن از سبك شمرده شدن 15 13 1 1 0 79/0 93/0
ثابت و استوار بودن در مواجهه با سختي‌ها 15 13 1 1 0 79/0 93/0
تسليم بودن در برابر قضاي الهي تسليم خداوند بودن در شرايط دشوار 15 12 3 0 0 79/0 1
اسناد اتفاقات و مصيبت‌ها به قضا و قدر الهي 15 12 3 0 0 79/0 1
پرهيز از شتابزدگي عدم شتابزدگي در انجام كارها 15 12 2 0 1 79/0 93/0
همچنين روايي‌سنجي محتواهاي استنباطي مربوط به هر مؤلفه نيز انجام شد. نتايج نشان مي‌دهد که محتواي استنباطي (مؤلفه‌ها) از آيات شريفۀ قرآن کريم مورد توجه محقق به‌صورت کامل نمرۀ تطابق لازم در CVI و نمرۀ ضرورت مؤلفه در CVR را کسب کرده‌اند که نتايج ارزيابي‌ها در جدول (3) نشان داده شده است:
جدول 3: نتايج روايي‌سنجي مؤلفه‌هاي تاب‌آوري در قرآن کريم
مؤلفه تعداد کارشناسان مطابقت مؤلفه با مضمون و محتواي استنباطي CVI مطابقت مؤلفه با موضوع پژوهش CVI ضرورت مؤلفه براي موضوع پژوهش CVR
خيلي زياد (بدون نياز به بازبيني) زياد (نياز به بازبيني مجدد) کم (نياز به بازبيني جدي) خيلي کم (حذف و کنار گذاشتن) سطح معناداري مؤلفه خيلي زياد (بدون نياز به بازبيني) زياد (نياز به بازبيني مجدد) کم (نياز به بازبيني جدي) خيلي کم (حذف و کنار گذاشتن) سطح معناداري مؤلفه ضروري مفيد ولي غير ضروري غير ضروري سطح معناداري مؤلفه
آگاهي نسبت به شرايط سخت 15 9 5 1 0 79/0 93/0 9 5 1 0 79/0 93/0 13 2 0 49/0 73/0
اميدواري 15 10 3 2 0 79/0 86/0 8 4 3 0 79/0 81/0 13 2 0 49/0 73/0
ايمان به ياري خداوند 15 9 5 1 0 79/0 93/0 10 2 3 0 79/0 8/0 13 2 0 49/0 73/0
انعطاف‌پذيري 15 8 5 2 0 79/0 86/0 8 5 2 0 79/0 86/0 13 2 0 49/0 73/0
سطح تحمل بالا 15 7 2 2 0 79/0 6/0 5 4 2 3 79/0 6/0 13 2 0 49/0 73/0
پايداري 15 8 5 1 1 79/0 86/0 9 4 1 1 79/0 86/0 14 1 0 49/0 86/0
پايداري هيجاني 15 5 5 5 0 79/0 66/0 5 4 3 3 79/0 6/0 7 6 2 49/0 06/0
ثبات قدم 15 9 5 4 0 79/0 93/0 10 3 0 2 79/0 8/0 14 0 1 49/0 86/0
تسليم بودن در برابر قضاي الهي 15 9 4 2 0 79/0 86/0 10 4 0 1 79/0 93/0 15 0 0 49/0 1
پرهيز از شتابزدگي 15 10 3 1 1 79/0 86/0 9 3 2 1 79/0 75/0 12 2 1 49/0 6/0
مدل مفهومي تاب‌آوري داراي 24 نشانه است كه عبارت‌اند از: بردباري با شناخت و آگاهي، شناخت و آگاهي‌بخشي براي بردباري، پاداش گرفتن به خاطر پايداري، پاداش بهتر از عمل براي بردباري، پاداش بي‌حساب براي بردباري، شکيبايي با ايمان به ياري خداوند، تحمل سختي‌ها با ايمان به تحقق وعدۀ خداوند، انعطاف‌پذيري با كنترل خشم و هيجان، انعطاف‌پذيري با كنترل خشم و دفع بدي‌ها به خوبي‌ها، انعطاف‌پذيري با کنترل خشم و بخشش ديگران، شکيبايي در برابر هر اتفاق و حادثه، پايداري با همراهي با مؤمنان، استقامت و پايداري كردن در شرايط سخت، تلاش و کوشش مداوم در هر شرايطي، حفظ آرامش با حلم ورزيدن در شرايط سخت، عدم دلسوزي افراطي به‌سبب حلم ورزيدن، حفظ آرامش با نزول سکينه، استمرار در انجام وظيفه، استقامت بالا در انجام وظيفه، ثابت و استوار بودن در مواجهه با سختي‌ها، استقامت و نهراسيدن از سبك شمرده شدن، تسليم خداوند بودن در شرايط دشوار، اسناد اتفاقات و مصيبت‌ها به قضا و قدر الهي و عدم شتابزدگي در انجام كارها. اين نشانهها در ده مؤلفه جمع‌بندي مي‌شوند که عبارت‌اند از: آگاهي نسبت به شرايط سخت، اميدواري، ايمان به ياري خداوند، انعطاف‌پذيري، سطح تحمل بالا، پايداري، پايداري هيجاني، ثبات قدم، تسليم بودن در برابر قضاي الهي و پرهيز از شتابزدگي، و در نهايت اين ده مؤلفه در سه بُعد نگرش، توانايي و رفتار قرار مي‌گيرند. با توجه به نشانهها و مؤلفه‌هاي به‌دست‌آمده از آيات قرآن کريم، مي‌توان مدل مفهومي تاب‌آوري در قرآن کريم را به‌صورت شکل (1) ارائه نمود.
شکل 1: مدل مفهومي تاب‌آوري
نتيجه‌گيري
مدل مفهومي تاب‌آوري با ارائۀ 24 نشانۀ مشخص، به بررسي ابعاد مختلف اين مفهوم از منظر قرآن کريم مي‌پردازد. اين مدل به وضوح بر اهميت آگاهي از شرايط سخت تأکيد دارد و نشان مي‌دهد که درک و تحليل دشواري‌ها مي‌تواند به افراد در مواجهة مؤثر با چالش‌ها ياري رساند. مؤلفه‌هايي ازجمله اميدواري و ايمان به ياري خداوند به تقويت منابع دروني فرد کمک مي‌کنند، و موجب ايجاد نيروي لازم براي ايستادگي در برابر مشکلات مي‌گردند. انعطاف‌پذيري و کنترل هيجانات نيز نقش اساسي در مديريت استرس و تنش‌هاي ناشي از بحران‌ها ايفا مي‌کنند، به‌گونه‌اي‌که افراد را قادر مي‌سازند با تغييرات محيطي سازگار شوند. پايداري و ثبات قدم به‌عنوان جنبه‌هاي کليدي تاب‌آوري، از فرد در برابر سختي‌ها حمايت مي‌کنند. اين مدل به سه بُعد اصلي نگرش، توانايي و رفتار تقسيم مي‌شود که هرکدام به نوعي در تقويت تاب‌آوري مؤثرند. در نهايت، اين مدل به‌عنوان يک چارچوب مفهومي درك بهتر تاب‌آوري را به همراه دارد و مي‌تواند راهکارهايي عملي براي تقويت اين ويژگي در زندگي ارائه دهد. يافته‌هاي اين پژوهش در برخي مؤلفه‌ها مانند انعطاف‌پذيري با پژوهش سيدخراساني و شجاعي (1402) همخواني دارد. مدل مفهومي تاب‌آوري سيدخراساني و شجاعي بر روي ابعاد روان‌شناختي تاب‌آوري با کارکردهاي مشخص تمرکز دارد؛ درحالي‌که پژوهش حاضر ابعاد ديني و مذهبي را در کنار ابعاد رواني تأسيس مي‌کند.
همچنين اولين مؤلفۀ اين مدل با پژوهش سيفعلي‌ئي و ديگران (1399) همخواني دارد. آگاهي نسبت‌به شرايط سخت يکي از مؤلفه‌هاي مدل تاب‌آوري است. اين مؤلفه به‌معناي درک و شناخت واقع‌بينانه از مشکلات و سختي‌هاي زندگي است. افراد آگاه مي‌دانند که مشکلات و سختي‌ها بخشي از زندگي هستند و بايد براي مقابله با آنها آماده باشند. اين آگاهي مي‌تواند به افراد در زمينه‌هاي مختلف کمک کند، ازجمله تقويت اميد و خوش‌بيني. افراد آگاه با وجود شناخت مشکلات و سختي‌ها، اميد خود را از دست نمي‌دهند و به توانايي خود براي مقابله با آنها ايمان دارند. در مجموع مي‌توان گفت که آگاهي نسبت‌به شرايط سخت، نقش مهمي در تاب‌آوري افراد دارد. اين آگاهي به افراد کمک مي‌کند تا با ديدگاه مثبت‌تري به مشکلات نگاه کنند، براي مقابله با آنها آماده باشند و در شرايط دشوار، عملکرد بهتري داشته باشند.
مؤلفة ديگر مدل تاب‌آوري، اميدواري است. اين مؤلفه با پژهش‌هاي صالحي و ديگران (1402)، سيفعلي‌ئي و ديگران (1399)، عباسي و ديگران (1398) و گودينگ و ديگران (2012) همخواني دارد.
مؤلفة ديگر تاب‌آوري، ايمان به ياري خداوند است. در پژوهش‌هاي انجام‌شده به اين مؤلفه اشاره‌اي نشده است. ايمان به ياري خدا به‌معناي اعتقاد و اطمينان به ياري و حمايت قدرتي بزرگ و برتر است که او همه چيز را خلق کرده است. اين اعتقاد به فرد قوت و الهام مي‌بخشد و در لحظات سخت زندگي، تسلي و آرامش روحي را فراهم مي‌کند. ايمان به ياري خدا به‌عنوان باور به اينکه خداوند در مواقع سخت به انسان کمک خواهد کرد، تعريف مي‌شود. افراد باايمان به ياري خدا معتقدند که خداوند آنها را تنها نخواهد گذاشت و در سختي‌ها ياري‌شان خواهد کرد. تاب‌آوري به‌عنوان توانايي فرد در سازگاري با شرايط دشوار و بازگشت به حالت عادي پس از يک تجربة استرس‌زا تعريف مي‌شود. افراد تاب‌آور قادر به مقابله با چالش‌ها و سختي‌ها به‌طور مؤثر هستند و از آنها درس مي‌آموزند. افراد باايمان به ياري خدا تمايل به تاب‌آوري بيشتري دارند و افراد تاب‌آور تمايل به ايمان قوي‌تري به ياري خدا دارند. ارتباط ميان ايمان به ياري خداوند و تاب‌آوري دلايل متعددي دارد؛ با تقويت ايمان به ياري خدا و تاب‌آوري، مي‌توانيم توانايي خود را در مقابله با چالش‌ها و سختي‌هاي زندگي افزايش دهيم و زندگي شادتر و رضايت‌بخش‌تري داشته باشيم.
انعطاف‌پذيري مؤلفۀ ديگر تاب‌آوري است. اين مؤلفه با پژوهش‌هاي بونانو و ديگران (2007)، آنگ و ديگران (2010)، جنتيلي و ديگران (2019) و کاتوماس و ديگران (2019) همخواني دارد. افراد تاب‌آور انعطاف‌پذيري دارند؛ يعني اين افراد سازگاري و انطباق مثبت در شرايط ناگوار دارند. انعطاف‌پذيري به‌معناي توانايي يک فرد براي سازگاري و مقابله با تغييرات و مشکلات است. فرد با داشتن اين خصوصيت، قادر است به روش‌هاي جديد پاسخ دهد، منابع خود را بهبود بخشد و با تغييرات ايجادشده همخوان شود و در مقابل فشارهاي نامساعد، بحران‌ها و حوادث طبيعي، عملکردهاي خود را حفظ و بهبود بخشد.
سطح تحمل بالا نيز يکي از مؤلفه‌هاي تاب‌آوري است. اين مؤلفه با پژوهش‌هاي اميني تهراني و علي اکبري (1402)، حبيب‌اللهي (1400) احمدي (1399)، عباسي و ديگران (1398) همخواني دارد. سطح تحمل بالا به‌عنوان توانايي فرد در تحمل شرايط سخت و دشوار بدون واکنش منفي تعريف مي‌شود. افراد با سطح تحمل بالا قادرند در شرايطي که افراد ديگر مضطرب، عصباني يا نااميد مي‌شوند، آرامش خود را حفظ کنند و به‌طور مؤثر عمل کنند. سطح تحمل بالا و تاب‌آوري با يکديگر مرتبط هستند. افراد با سطح تحمل بالا تمايل به تاب‌آوري بيشتري دارند و افراد تاب‌آور تمايل به سطح تحمل بالاتري دارند. هنگامي‌که افراد سطح تحمل بالايي دارند، تحت فشار و استرس به سرعت مضطرب يا عصباني نمي‌شوند؛ آنها قادرند آرامش خود را حفظ کنند و به‌طور منطقي فکر کنند. اين امر به آنها کمک مي‌کند تا در شرايط سخت بهتر عمل کنند؛ همچنين افراد با سطح تحمل بالا در شرايط سخت انرژي خود را به‌جاي واکنش‌هاي منفي، صرف حل مشکل و مقابله با چالش‌ها مي‌کنند.
پايداري ديگر مؤلفۀ تاب‌آوري است. اين مؤلفه با پژوهش‌هاي يارمحمدي واصل و ديگران (1399)، ميرحسيني و ديگران (1390) و بنزيس و مکيژيک (2009) همخواني دارد. پايداري به‌معناي ثبات و حفظ تعادل در شرايط سخت و چالش‌برانگيز است. پايداري به فرد کمک مي‌کند تا در شرايط سخت، آرامش و خونسردي خود را حفظ کند. اين امر به‌نوبۀ خود باعث مي‌شود تا فرد بتواند به‌طور مؤثرتري با چالش‌ها مقابله کند و راه‌حل‌هاي مناسب را پيدا کند. پايداري به فرد کمک مي‌کند تا از منابع خود به‌طور مؤثرتري استفاده کند. فردي که پايدار است، انرژي خود را هدر نمي‌دهد و به‌جاي تمرکز بر روي افکار منفي، بر روي يافتن راه‌حل تمرکز مي‌کند. پايداري به فرد کمک مي‌کند تا ديدگاه مثبت خود را حفظ کند. فردي که پايدار است، معتقد است که مي‌تواند بر چالش‌ها غلبه کند و به اهداف خود برسد.
پايداري هيجاني مؤلفۀ ديگر تاب‌آوري است. تاب‌آوري به توانايي فرد در سازگاري با شرايط دشوار و چالش‌برانگيز گفته مي‌شود. اين توانايي شامل طيف وسيعي از مهارت‌ها و ويژگي‌هاي روان‌شناختي است که به فرد کمک مي‌کند تا با موفقيت از عهدة مشکلات و چالش‌هاي زندگي برآيد. يکي از مهم‌ترين مؤلفه‌هاي تاب‌آوري، پايداري هيجاني است. پايداري هيجاني به توانايي فرد در کنترل و مديريت هيجانات خود گفته مي‌شود. افراد با پايداري هيجاني بالا مي‌توانند در شرايط پر استرس و چالش‌برانگيز، احساسات خود را به‌طور مؤثر مديريت کنند و از بروز واکنش‌هاي هيجاني نامناسب جلوگيري کنند. پايداري هيجاني نقش مهمي در تاب‌آوري ايفا مي‌کند. افرادي که پايداري هيجاني بالايي دارند، در مواجهه با مشکلات و چالش‌هاي زندگي، کمتر دچار احساسات منفي؛ مانند اضطراب، استرس، خشم و افسردگي مي‌شوند. اين امر به آنها کمک مي‌کند تا ديدگاه مثبت‌تري نسبت‌به شرايط داشته باشند و با تمرکز و انگيزۀ بيشتري بر روي حل مشکلات تلاش کنند. درواقع، پايداري هيجاني به‌عنوان يک عامل محافظتي عمل مي‌کند و از افراد در برابر آسيب‌هاي رواني ناشي از شرايط دشوار محافظت مي‌کند. برخي از فوايد پايداري هيجاني در تاب‌آوري عبارت‌اند از: افزايش توانايي مقابله با استرس، کاهش خطر ابتلا به اختلالات رواني، بهبود عملکرد تحصيلي و شغلي و افزايش رضايت از زندگي. بنابراين مي‌توان گفت که پايداري هيجاني يکي از مهم‌ترين مؤلفه‌هاي تاب‌آوري است که به افراد کمک مي‌کند تا در مواجهه با مشکلات و چالش‌هاي زندگي، با موفقيت از عهده آنها برآيند.
ثبات قدم يکي از مؤلفه‌هاي تاب‌آوري است. اين مؤلفه با پژوهش ميرحسيني و ديگران (1390) همخواني دارد. ثبات قدم به‌عنوان يکي از مؤلفه‌هاي کليدي تاب‌آوري، نقشي اساسي در توانايي فرد براي مقابله با چالش‌ها و دشواري‌هاي زندگي ايفا مي‌کند. ثبات قدم به‌معناي تعهد و تلاش مداوم براي رسيدن به اهداف، علي‌رغم موانع و شکست‌هاي احتمالي است. ثبات قدم به فرد انگيزه مي‌دهد تا در مواجهه با مشکلات تسليم نشود و به تلاش خود ادامه دهد؛ همچنين به فرد کمک مي‌کند تا به توانايي‌هاي خود ايمان داشته باشد و باور کند که مي‌تواند بر چالش‌ها غلبه کند؛ به‌عنوان مثال فردي که در حال يادگيري زبان جديدي است، در ابتدا، يادگيري زبان مي‌تواند چالش‌برانگيز باشد و فرد ممکن است با مشکلاتي مانند عدم تسلط کافي بر گرامر يا دايرة لغات محدود مواجه شود. بااين‌حال، اگر فرد ثبات قدم داشته باشد و به تلاش خود ادامه دهد، به‌تدريج مهارت‌هاي زباني خود را ارتقا خواهد داد. ثبات قدم يک ويژگي اکتسابي است که مي‌توان آن را با تمرين و تلاش ارتقا داد. با افزايش ثبات قدم، تاب‌آوري نيز افزايش خواهد يافت.
مؤلفة ديگر تاب‌آوري، تسليم بودن در برابر قضاي الهي است. تسليم بودن در برابر قضاي الهي به‌عنوان يکي از مؤلفه‌هاي تاب‌آوري، نقشي اساسي در ارتقاي توانايي فرد در مواجهه با سختي‌ها و ناملايمات زندگي ايفا مي‌کند. اين مؤلفه با ايجاد آرامش دروني، صبر و شکيبايي، و اميد به آينده، به فرد کمک مي‌کند تا با چالش‌ها به‌طور موثرتري مقابله کند. تسليم بودن به‌معناي پذيرش آنچه که خارج از کنترل ماست مي‌باشد. اين امر باعث مي‌شود تا فرد از اضطراب و نگراني در مورد رويدادهاي ناخوشايند رها شده و آرامش دروني بيشتري را تجربه کند؛ همچنين تسليم بودن به فرد کمک مي‌کند تا در مواجهه با مشکلات صبر و شکيبايي بيشتري داشته باشد. اين امر به فرد اجازه مي‌دهد تا به‌جاي واکنش‌هاي عجولانه و ناگهاني، به دنبال راه‌حل‌هاي مناسب و منطقي باشد. تسليم بودن به فرد کمک مي‌کند تا ارتباط خود را با خداوند قوي‌تر کند. اين امر به فرد احساس امنيت و آرامش‌خاطر بيشتري مي‌دهد و به او کمک مي‌کند تا در سختي‌ها ياري خداوند را طلب کند. در مجموع، تسليم بودن در برابر قضاي الهي به‌عنوان يکي از مؤلفه‌هاي تاب‌آوري، نقشي کليدي در ارتقاي توانايي فرد در مواجهه با سختي‌ها و ناملايمات زندگي ايفا مي‌کند. تسليم بودن به‌معناي انفعال و عدم تلاش براي حل مشکلات نيست، بلکه به‌معناي پذيرش واقعيت‌ها و تلاش براي يافتن راه‌حل‌هاي مناسب در چارچوب شرايط موجود مي‌باشد.
مؤلفة ديگر تاب‌آوري، پرهيز از شتابزدگي است. اين مؤلفه با پژوهش‌هاي خرقاني و معافي (1395) همخواني دارد. تاب‌آوري، توانايي سازگاري و غلبه بر چالش‌ها و استرس‌هاست. اين يک ويژگي مهم براي داشتن يک زندگي سالم و رضايت‌بخش است. شتابزدگي باعث مي‌شود که افراد نتوانند به درستي فکر کنند و تصميم بگيرند، و اين مي‌تواند منجر به اشتباهاتي شود که وضعيت را بدتر کند. هنگامي که افراد با يک چالش يا استرس روبه‌رو مي‌شوند، مهم است که ابتدا به خود زمان بدهند تا وضعيت را ارزيابي کنند. آنها بايد تمام اطلاعات موجود را جمع‌آوري کنند و سپس يک راه‌حل منطقي و واقع‌بينانه پيدا کنند. شتابزدگي مي‌تواند باعث شود که افراد از اين مراحل مهم غافل شوند. آنها ممکن است تصميمات عجولانه بگيرند که در نهايت به ضرر آنها تمام شود؛ براي مثال فرض کنيد فردي در يک تصادف رانندگي قرار مي‌گيرد، اگر اين فرد عجله کند و بدون فکر کردن از ماشين خارج شود، ممکن است به خود يا ديگران آسيب برساند، اما اگر اين فرد چند دقيقه صبر کند و وضعيت را ارزيابي کند، مي‌تواند تصميم بگيرد که چگونه به ايمن‌ترين شکل ممکن از ماشين خارج شود. پرهيز از شتابزدگي همچنين به افراد کمک مي‌کند تا احساس کنترل بيشتري بر زندگي خود داشته باشند. وقتي افراد احساس مي‌کنند که کنترل امور را در دست دارند، احساس قدرت و اطمينان بيشتري مي‌کنند، و اين مي‌تواند به آنها کمک کند تا با چالش‌ها و استرس‌ها به‌طور مؤثرتري کنار بيايند. بنابراين پرهيز از شتابزدگي يک مؤلفۀ مهم تاب‌آوري است، و اين به افراد کمک مي‌کند تا تصميمات منطقي و واقع‌بينانه بگيرند، احساس کنترل بيشتري بر زندگي خود داشته باشند و با چالش‌ها و استرس‌ها به‌طور مؤثرتري کنار بيايند.
به‌صورت کلي آگاهي نسبت‌به شرايط سخت به ما کمک مي‌کند تا با آنها برخورد مناسب داشته باشيم و پايداري و اميدواري به ما اجازه مي‌دهد تا در حالات دشوار ثبات قدم داشته باشيم و پابرجا بمانيم. اعتقاد به ياري خدا و تسليم بودن در برابر او، قدرت و اعتمادبه‌نفس را در مقابل چالش‌هاي زندگي تقويت مي‌کند؛ همچنين انعطاف‌پذير بودن، سطح تحمل بالا، پايداري هيجاني و پرهيز از شتابزدگي نقش مثبت در ساماندهي و کنترل رفتار و عکس‌العمل‌هاي مناسب در شرايط دشوار دارند.
همچنين نتايج نشان داد، تاب‌آوري يک مفهوم چندبعدي است که شامل نگرش، توانايي و رفتار مي‌شود، و اين سه بعد، به‌طور مستقيم و غيرمستقيم با يکديگر ارتباط دارند. نگرش، به‌معناي باورها و ارزش‌هاي فرد است. نگرش‌هاي مثبت به افراد کمک مي‌کند تا در برابر مشکلات، ديدگاه مثبتي داشته باشند و انگيزۀ بيشتري براي مقابله با آنها داشته باشند. توانايي، به‌معناي مهارت‌ها و دانش فرد است. توانايي‌هاي مقابله با مشکلات، به افراد کمک مي‌کند تا در برابر مشکلات، استراتژي‌هاي مناسبي اتخاذ کنند و از پس آنها برآيند. رفتار، به‌معناي عملکرد فرد است. رفتارهاي مقابله با مشکلات، به افراد کمک مي‌کند تا در برابر مشکلات، واکنش مناسبي نشان دهند و آنها را حل کنند.
هريک از سه بعد تاب‌آوري، به‌نحوي به تقويت تاب‌آوري کمک مي‌کند. نگرش مثبت به افراد کمک مي‌کند تا در برابر مشکلات، اميد و انگيزۀ خود را حفظ کنند. اميد و انگيزه، دو عامل مهم در مقابله با مشکلات هستند. توانايي‌ها به افراد کمک مي‌کند تا در برابر مشکلات، استراتژي‌هاي مناسبي اتخاذ کنند و از پس آنها برآيند. اين توانايي‌ها، شامل مهارت‌هاي حل مسئله، مهارت‌هاي مديريت استرس و مهارت‌هاي ارتباطي است. رفتارها، به افراد کمک مي‌کند تا در برابر مشکلات، واکنش مناسبي نشان دهند و آنها را حل کنند. اين رفتارها، شامل رفتارهاي سازگارانه و رفتارهاي مقابله‌اي است.
در مدل مفهومي تاب‌آوري در قرآن کريم، 24 نشانه براي تاب‌آوري ذکر شده است. اين نشانهها به ده مؤلفه تقسيم شدند که عبارت‌اند از: آگاهي نسبت‌به شرايط سخت، اميدواري، ايمان به ياري خداوند، انعطاف‌پذيري، سطح تحمل بالا، پايداري، پايداري هيجاني، ثبات قدم، تسليم بودن در برابر قضاي الهي و پرهيز از شتابزدگي، و در نهايت اين ده مؤلفه در سه بُعد نگرش، توانايي و رفتار قرار مي‌گيرند. مدل مفهومي تاب‌آوري در قرآن کريم، يک مدل جامع و کارآمد است که مي‌تواند به افراد کمک کند تا در برابر مشکلات و سختي‌هاي زندگي، تاب‌آور باشند. براي ارزيابي و اعتباريابي يافته‌ها از روش CVI و CVR استفاده شد. داده‌هاي استخراج‌شده به 15 داور تحويل داده شد و بر اساس نتايج حاصل 10 مؤلفه نمرۀ لازم را کسب نمودند. نتايج اين پژوهش در جدول‌هاي (2 و 3) آورده شده که بر اين اساس مؤلفه‌هاي آگاهي نسبت‌به شرايط سخت، اميدواري، ايمان به ياري خداوند، انعطاف‌پذيري، سطح تحمل بالا، پايداري، پايداري هيجاني، ثبات قدم، تسليم بودن در برابر قضاي الهي و پرهيز از شتابزدگي نمرات CVI لازم را کسب نمودند.
محدوديت‌ها و پيشنهادات
هر تحقيق و پژوهشي با توجه به شرايط و زمينۀ مطالعه و نيز موضوع مورد بررسي، همواره داراي محدوديت‌هايي است. پژوهش حاضر نيز مانند ساير تحقيقات انجام‌شده در حوزۀ علوم انساني با محدوديت‌هايي مواجه است که عبارت‌اند از:
1. در اين تحقيق مدل تاب‌آوري صرفاً بر اساس قرآن کريم انجام شده است.
2. در اين تحقيق براي گردآوري واژه‌ها و گزاره‌هاي مربوط به تاب‌آوري بيشتر از اصل هم‌معنايي و حوزة واژگاني استفاده شده و اصول ديگر مانند چندمعنايي و تقابل معنايي کمتر مورد استفاده قرار گرفته است.
3. براي روايي‌سنجي به خودبازبيني محقق، بسندگي در نمونه‌گيري، بهره‌مندي از پشتوانه نظري و ارزيابي توسط همکاران اکتفا شده است.
پيشنهادات
با توجه به محدوديت‌هاي يادشده، موارد ذيل را به‌عنوان پيشنهادات پژوهشي مي‌توان بيان کرد:
۱. پيشنهاد مي‌شود بررسي مؤلفه‌هاي تاب‌آوري بر اساس ساير منابع اسلامي نيز انجام شود.
2. براي گردآوري مفاهيم و گزاره‌هاي تاب‌آوري از ديگر اصول روش تحليل کيفي محتواي متون ديني؛ مانند اصل تقابل معنايي، تحليل مؤلفه‌اي، هم‌ريخت‌بيني کل‌نگر و تبديل کنشي نيز استفاده شود.
3. براي روايي‌سنجي علاوه بر مواردي که در اين تحقيق به‌کار گرفته شده، از نظر کارشناسان بيروني و غير از همکاران پژوهش نيز استفاده شود.
- قرآن کریم.
- احمدی، خدابخش (1399). آیا صبر همان تاب‌آوری است؟ مفهوم‌سازی کاربردی صبر برای شرایط بحرانی. مطالعات اسلام و روان‌شناسی، 14(27)، 163ـ187.
- امینی تهرانی، زهرا و علی‌اکبری، ایرج (1402). تبیینی بر تاب‌آوری با استفاده از آموزه‌های امام سجاد. رویکرد فلسفه در مدارس و سازمان‌ها، 2(3)، 1ـ15.
- حبیب‌اللهی، حبیب (1400). عوامل و مؤلفه‌های تاب‌آوری از منظر قرآن و روایات. مطالعات اخلاق کاربردی (اخلاق)، 11(43)، 11ـ43.
- خرقانی، حسن و معافی، مرتضی (1395). گسترۀ معنایی حلم در لغت و حدیث. همایش ملی واژه‌پژوهی در علوم اسلامی.
- ساداتی، سیده زهرا و مهدوی، فاطمه (1402). اثربخشی معنویت درمانی با تأکید بر آموزه‌های دین مبین اسلام بر تاب‌آوری، جهت‌گیری مذهبی و رضایت از زندگی زنان مطلقه. خانواده درمانی کاربردی، 4(4)، 317ـ330.
- سیدخراسانی، راضیه‌سادات و شجاعی، محمدصادق (1402). مدل مفهومی تاب‌آوری روان‌شناختی بر اساس آیات و روایات. قرآن و روان‌شناسی، 2(1)، 23ـ35.
- سیفعلی‌ئی، فاطمه و دیگران (1399). تاب‌آوری، کارکردها و راهبردهای ارتقای آن در فرایند تربیت اجتماعی از منظر قرآن کریم. آموزه‌های تربیتی در قرآن و حدیث، 6(2)، 1ـ18.
- شاهمیری، سیدمهدی (1402). تاب‌آوری در اسلام و روان‌شناسی. قم: اخلاق و تربیت.
- شجاعی، محمدصادق (1399). روش تحلیل کیفی محتوای متون دینی: مبانی نظری و مراحل اجرا. مطالعات اسلام و روان‌شناسی، 14(27)، 41ـ73.
- شجاعی، محمدصادق و دیگران (1393). کاربرد نظریۀ حوزه‌های معنایی در مطالعات واژگانی ساختار شخصیت بر پایۀ منابع اسلامی. مطالعات اسلام و روان‌شناسی، 8(15)، 7ـ38.
- صالحی، مبین و دیگران (1402). رابطۀ ابعاد دین‌داری و تاب‌آوری با میانجیگری امید و سبک‌های مقابلهای. پژوهش‌نامۀ روان‌شناسی اسلامی، 9(18)، 99ـ117.
- عباسی، سلیمان و دیگران (1398). تاب‌آوری در رهیافت گفتمانی قرآن کریم. پژوهش‌های روان‌شناسی اسلامی، 2(3)، 55ـ77.
- میرحسینی، سیدمحمد و دیگران (1390). استقامت و پایداری در قرآن، ادبیات پایداری (ادب و زبان). نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی کرمان، 2(3 و 4)، 589ـ610.
- یارمحمدی واصل، مسیب و دیگران (1399). مهارت تاب‌آوری و ویژگی‌های آن از دیدگاه امام علی در نهج البلاغه. پژوهش‌نامۀ نهج البلاغه، 8(31)، 129ـ150.
