روان شناسی و دين

شناسايي مؤلفه‌هاي تأثيرگذار بر پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان
بر مبناي کارکردهاي دين‌داري مبتني‌بر الگوي پارادايمي
 حسن شهرکي‌پور         / دانشيار گروه علوم تربيتي دانشگاه آزاد اسلامي واحد رودهن    hshahrakipour44@gmail.com
محبوبه عبداللهي/ استاديار گروه علوم تربيتي دانشگاه آزاد اسلامي واحد رودهن    m53abdollahi@gmail.com
عطيه تقوي‌راد/ دانشجوي دکتري علوم تربيتي دانشگاه آزاد اسلامي واحد رودهن    att43@yahoo.com
دريافت: 27/06/1403 - پذيرش: 17/11/1403
چکيده
تحقيق حاضر با هدف شناسايي مؤلفه‌هاي تأثيرگذار بر پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان بر مبناي کارکردهاي دين‌داري انجام شد. پژوهش به لحاظ هدف، بنيادي و برحسب نوع داده، کيفي از نوع داده‌بنياد است. جامعۀ آماري شامل صاحب‌نظران دانشگاهي و حوزوي است که به روش هدفمند گلوله‌برفي10 نفر انتخاب شدند. ابزار پژوهش مصاحبۀ نيمه‌ساختاريافته مشتمل بر 8 سؤال بود که با استفاده از نرم‌افزار MAXQDA کدگذاري شد. ضريب پايايي بين کدگذاري‌هاي انجام‌شده 72 درصد و پايايي حاصل از دو کدگذار 68 درصد بود. نتايج حاصل از تحليل سؤالات مصاحبه، 100 شاخص (گويه)، 6 بعد اصلي و 24 مؤلفۀ فرعي را شناسايي نمود: جهان‌بيني (مباني اعتقادي، مباني فطري، مباني کرامتي، مباني عقلي)، يادگيري (کارکرد، جهت‌گيري، مهارت)، الزامات يادگيري (محيط خانواده، باورهاي فرهنگي، مناسک ديني، نقش معلمان، مناسب‌سازي محيط آموزشي)، مشکلات يادگيري (بي‌توجهي به رشد شناختي دانش‌آموزان، ارائۀ حجم زيادي از مطالب، استفاده از مربيان غيرمتخصص وکارناآزموده، انحرافات اجتماعي)، استفاده از روش تدريس (تأکيد بر روش يادآوري، تأکيد بر آموزش تدريجي، تأکيد بر آموزش مستمر، تأکيد بر روش آگاهي‌بخشي، تأکيد بر روش قصه‌گويي)، تربيت (رشد اخلاقي، رشد تفکري، رشد آموزشي). با توجه به نتايج مي‌توان نتيجه‌گيري نمود که الگوي نقش و کارکردهاي دين‌داري داراي ابعاد متعدد بوده و به‌منظور به‌کارگيري الگوي دين‌داري در پيشرفت تحصيلي تمامي اين ابعاد و مؤلفه‏ها نيازمند مداخله مي‌باشد.
کليدواژه‌ها: پيشرفت تحصيلي، دين‌داري، کارکردهاي دين‌داري. 
مقدمه
در سازمان‌هاي بين‌المللي ازجمله يونسکو و سازمان ملل متحد، برخورداري از آموزش باکيفيت در کليۀ زمينه‌ها به‌عنوان يک حق عمومي معرفي شده است (Melero, Domenech & Cabeza Ruiz, 2020)، که مستلزم دسترسي عادلانه به منابع و خدمات و فرايندهاي آموزشي مي‌باشد (Moriña & Biagiotti, 2022). پيشرفت تحصيلي يکي از مهم‌ترين متغيرهاي هر سيستم آموزشي است (کريم‌زاده و ديگران، 1399)؛ چنانچه آموخته‌هاي فرد متناسب با توان و استعدادهاي بالقوه‌اش باشد يا فاصله‌اي بين توان بالقوه و توان بالفعل دانش‌آموز نباشد، مي‌گوييم پيشرفت تحصيلي رخ داده است (جعفري سرخه ديزج، 1400). درواقع پيشرفت تحصيلي بدين معناست که سطح مورد انتظار آموزشي برآورد شده و به اهداف آموزشي دست پيدا کرده‌ايم (کرمي و فدايي دولت، 1397).
موفقيت در مسئلۀ تحصيل از مهم‌ترين دغدغه‌هاي هر نظام آموزشي مي‌باشد؛ چراكه بهبود عملکرد تحصيلي جامعه، بيانگر موفقيت نظام آموزشي در زمينۀ هدف‌يابي و توجه به رفع نيازهاي فردي مي‌باشد. در همين راستا، پيشرفت عملکرد تحصيلي يك هدف اصلي براي مديران و معلمان مدرسه بوده است. وضعيت عملکرد تحصيلي دانش‌آموز بيانگر اين واقعيت است كه دانش‌آموز، معلم و نهادهاي آموزشي تا چه حد به اهداف خود نائل شده‌اند (تموک و ديگران، 1402). هرچه يادگيرنده بيشتر مشغول مسائل تحصيلي شود، مي‌توان به پيشرفت تحصيلي و کاهش افت تحصيلي او اميدوار بود؛ زيرا علت اصلي در افت تحصيلي و کاهش پيشرفت يادگيرندگان، بي‌انگيزگي آنها نسبت به امور تحصيلي و مشغول نشدن در مسائل تحصيلي است (رويايي و ديگران، 1402). عوامل مؤثر بر يادگيري و پيشرفت تحصيلي، بسيار گسترده است (Taub et al., 2019)؛ به‌طورکلي عواملي که بر پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان مطرح است را مي‌توان به سه دسته عوامل فيزيولوژيکي، عوامل روان‌شناختي و عوامل محيطي تقسيم‌بندي نمود (تقي‌پور و ديگران، 1396). در يک تقسيم‌بندي ديگر مي‌توان بين عوامل دروني و بيروني پيشرفت تحصيلي تمايز قائل شد (Moriña & Biagiotti, 2022). عوامل دروني، مرتبط با ويژگي‌هاي شخصي دانش‌آموز مي‌باشد (Dreyer, Gow & Mostert, 2020; Milsom & Sackett, 2018). نقطۀ تمايز عوامل بيروني فراهم‌سازي منابع حمايتي براي فرد مي‌باشد؛ به‌گونه‌اي‌که حمايت خانواده و دوستان از اهميت ويژه‌اي برخوردار است (Dreyer, Gow & Mostert, 2020). از طرفي حمايت، درک و شفقت سيستم آموزشي ازجمله معلمان، کارکنان به‌عنوان عوامل بيروني در پيشرفت تحصيلي تأثيرگذار است (Cotán et al., 2021). حمايت همسالان نيز به‌عنوان عامل بيروني در تعيين اهداف آموزشي و تسهيل دسترسي به مفاهيم تحصيلي مؤثر مي‌باشد. (Orr & Goodman, 2010).
دانش‌آموزان به دليل مواجهه با نگراني‌هاي مرتبط با تحصيل، شغل و زندگي اجتماعي با استرس، اضطراب و افسردگي، در معرض آسيب‌هاي رواني قرار دارند (Aristovnik et al., 2020)، اما جالب توجه است که نتايج مطالعات متعدد نشان مي‌دهد، دين‌داري در رشد تاب‌آوري روان‌شناختي(Chang et al., 2021; Sarrionandia et al., 2018) و افزايش رضايت از زندگي (Dominguez & Lopez-Noval, 2020; Villani, 2019; Kong et al., 2019; Di Fabio & Kenny, 2016) نقش داشته و به‌عنوان يک مکانيزم دفاعي در مقابل استرس و فشار رواني عمل مي‌نمايد (Imperatori et al., 2020)؛ همچنين دين‌داري نقش مهمي در بهزيستي فرد داشته (Park, 2005) و به‌عنوان يک محافظ براي سلامت روان (Hughes & Shin, 2011) به‌ويژه در مواجهه با پريشاني‌هاي بلندمدت عمل مي‌نمايد (Bryant, 2019) و حس امنيت افراد را افزايش مي‌دهد (Kowalczyk, 2020). مطالعات مرتبط با پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان نيز نشان مي‌دهد، دين‌داري منجر به رشد تحصيلي مي‌شود (MacCann et al., 2020; Horwitz, 2021). در طول ساليان متمادي، باورها، ارزش‌ها، آيين‌ها به شيوه‌هاي گوناگوني پديدار شده‌اند (عزيزي، اسحاق و هيلمي، 2022). از نظر اسلام دين و دين‌داري يک مسئلۀ فطري و اجتماعي است و همواره جزء لاينفک جامعه بوده است و نياز انسان به دين قدمتي به عمر تاريخ دارد (افشاني و شيري محمدآباد، 1395).
تعريف و اندازه‌گيري دين‌داري به شيوه‌اي دوگانه، از طريق يک سازۀ منفرد يا چندبعدي نمايش داده مي‌شود (Mathur, 2012). کوئينيگ (2004) دين‌داري را به‌عنوان يک تجربۀ عيني و اجتماعي حاصل از ارزش‌ها، باورها و آموزه‌هاي فردي که از طريق تشريفات يا اعمال خاص نمود مي‌يابد، تعريف نموده است. در فرهنگ قرآني واژۀ دين به‌معناي جزء، حساب، قانون، اطاعت، اسلام و توحيد آمده است (برزگر بفرويي و توکلي بنيزي، 1396)، که از موارد آن مي‌توان به دين پيروي از يک راه‌ورسم اعتقادي است (يوسف: 37 و 38؛ ابراهيم: 13)، دين تصديق خداوند، رسول، کتاب، قيامت و معاد است (انشقاق: 22؛ انفطار: 9)، دين تسليم در برابر امر خداوند است (بقره: 131)، دين پيروي از راه ابراهيم است (انعام: 161)، دين اعتقاد به توحيد و عبوديت خداوند است (يوسف: 40)، دين همان چنگ زدن به حبل الهي است (بقره: 256)، دين اقامة نماز و پرداختن زکات است (بينه: 5)، دين همان دين اسلام است (آل‎عمران: 19) و دين به مفهوم قانون است (يوسف: 76)، اشاره کرد. لذا در يک تعريف مي‌توان گفت: دين مي‌تواند مجموعه‌اي مرکب از معارف، احکام و دستورات فردي و اجتماعي که از سوي منبع الهي به‌واسطۀ پيامبران در اختيار انسان قرار داده شده و با هدف تکامل و رستگاري انسان است، باشد (حسيني و ديگران، 1399).
طبق نظر هوبر و هوبر (2012)، دين‌داري داراي پنج بعد است: 1. ذهني؛ که اشاره به درک و آگاهي فرد نسبت به آموزه‌هاي ديني و ميزان پرداختن به تفکر ديني و تلاش براي ارتقاي درک امور ديني دارد؛ 2. ايدئولوژي؛ که درجۀ اعتقادات ديني و پذيرش جزمي و متعصبانه دين است؛ 3. رفتار عمومي؛ که به موجب آن فرد بيشتر درگير فعاليت‌هاي مذهبي بيروني مانند حضور در کليسا، مساجد و... مي‌شود؛ 4. رفتار خصوصي؛ که در آن شخص ترجيح مي‌دهد به‌طور خصوصي به فعاليت‌هاي مذهبي مشغول شود؛ 5. تجربۀ ديني؛ شدتي که شخص با امور متعالي ارتباط برقرار مي‌نمايد، است. دين و دين‌داري تأثيرات عميق و ماندگار در زندگي انسان دارد، که از آن جمله مي‌توان به معنابخشي به زندگي (نوربخش و اويسي فردويي، 1395)، آرامش رواني (شاهم‌آبادي، 1396)، تربيت و تکميل انسان‌ها فراخور استعدادها (يزدخواستي و ديگران، 1395) و همبستگي اجتماعي (تاتار و فتحي، 1395) اشاره نمود.
پژوهش‌هاي متعددي به‌منظور بررسي تأثير و کارکرد دين‌داري در پيشرفت تحصيلي انجام گرفته است (Aristovnik et al., 2020; Azizi et al., 2022; Efiong Ibok et al., 2020; Farhan & Rofi'ulmuiz, 2021; Horwitz, 2021; Khalid et al., 2020; Zubairu & Sakariyau, 2016). براي توضيح ارتباط بين پيشرفت تحصيلي و دين‌داري مي‌توان به اين نکته اشاره نمود که دين به‌عنوان يک استراتژي مقابله‌اي سازگار عمل نموده و کمک مي‌نمايد تا مشکلات و چالش‌ها به‌عنوان فرصت‌هايي براي بلوغ و رشد ارزيابي شوند (Imperatori et al., 2020; Park et al., 2005; Harmell et al., 2011; Pargament & Sweeney, 2011)، و انعطاف‌پذيري افراد را در برابر سختي‌ها و مشکلات افزايش مي‌دهد (Edara et al., 2021).
تربيت ديني با توجه به کارکردهاي فراواني که بر روي نوجوانان دارد؛ ازجمله ارتباط با پيشرفت تحصيلي در بسياري از جوامع بشري، همواره يکي از ابعاد مهم تربيتي بوده است. اين امر، به‌ويژه در دوران نوجواني که يکي از دوره‌هاي تأثيرگذار تربيتي است، از اهميت بيشتري برخوردار است، اما به‌منظور تربيت ديني نوجوانان، دو چالش اساسي وجود دارد: شناخت صحيح محتواي تربيت ديني و روش متناسب با سن نوجوان، که اگرچه محتوا و روش‌هاي محتلف در متون ديني ارائه شده است (رهنمايي، 1397)، اما مدلي که به نقش و کارکردهاي دين‌داري در پيشرفت تحصيلي پرداخته باشد، يافت نشد؛ لذا هدف از پژوهش حاضر، شناسايي مؤلفه‌هاي تأثيرگذار بر پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان بر مبناي کارکردهاي دين‌داري، مبتني‌بر الگوي پارادايمي مي‌باشد.
روش‌ پژوهش
روش پژوهش بر اساس هدف، بنيادي، بر اساس نوع داده، کيفي و از نوع داده‌بنياد است و بر اساس زمان گردآوري داده، مقطعي است. جامعۀ مورد مطالعه شامل خبرگان دانشگاهي و حوزوي، مديران ستادي وزارت آموزش‌وپرورش و کارشناسان خبرة مرتبط با آموزش‌وپرورش بود. تعداد نمونه مشتمل بر 10 نفر بود که به شيوۀ غيراحتمالي و هدفمند و با استفاده از روش نمونه‌برداري زنجيره‌اي يا گلوله‌برفي انتخاب و تا اشباع اطلاعات ادامه يافت.براي انجام مصاحبه‌هاي اکتشافي به‌صورت هدفمند تعدادي از خبرگان آموزشي و حوزوي انتخاب شده و پس از اعمال هماهنگي‌هاي لازم با آنها، مصاحبة نيمه‌ساختاريافته به عمل آمد.
ابزار پژوهش
ابزار مورد استفادة مصاحبة نيمه‌ساختاريافته، مشتمل بر 8 سؤال بود. با کسب اجازه از مصاحبه‌شونده مکالمات مصاحبه ضبط شد. فرايند مصاحبه در اواسط زمستان سال 1400 اجرا شد. زمان انجام مصاحبه بين سي تا نود دقيقه بود. براي حصول اطمينان از روايي ابزار و به‌منظور اطمينان از دقيق بودن يافته‌هاي پژوهش، از ديدگاه‌هاي اساتيد آشنا با اين حوزه و کارشناسان و متخصصان که در اين حوزه خبره و مطلع و آشنا بودند استفاده شده است؛ همچنين هم‌زمان از مشارکت‌کنندگان در تحليل و تفسير داده‌ها کمک گرفته شده است.
روش اجرا
روش تحليل داده‌ها، کدگذاري نظري برگرفته از روش نظريه‌پردازي داده‌بنياد بود، که از روش کدگذاري باز، کدگذاري محوري و کدگذاري گزينشي و با استفاده از نرم‌افزار MAXQDA استفاده شد. به‌ غير از پژوهشگر يک متخصص آمار و يکي از اساتيد دانشگاه کدهاي استخراج‌شدة مصاحبه را مورد بررسي قرار دادند. مصاحبه‌شوندگان مشتمل بر 3 نفر استاد دانشگاهي، 3 نفر معاون آموزش‌وپرورش و خبرگان حوزوي، 3 نفر مدير آموزش‌وپرورش و 1 نفر از کارشناسان باسابقة اجرايي بودند. 4 نفر زن و 6 نفر مرد بودند. 9 نفر داراي تحصيلات دکتري تخصصي و 1 نفر فوق ليسانس بود. به‌منظور حصول اطمينان از پايايي نتايج به‌دست‌آمده، از پايايي بازآزمون و روش توافق درون موضوعي براي محاسبه و ارزيابي پايايي مصاحبه‌ها استفاده شده است. براي محاسبه و ارزيابي پايايي بازآزمون از بين مصاحبه‌ها، چند مصاحبه به‌عنوان نمونه انتخاب و هرکدام از آنها در يک فاصلۀ زماني مشخص، دوباره کدگذاري شدند؛ سپس کدهاي مشخص‌شده در دو فاصلۀ زماني براي هرکدام از مصاحبه‌ها با هم مقايسه و براي محاسبه و ارزيابي پايايي با روش توافق درون موضوعي دو کدگذار، از يکي از اساتيد آشنا به کدگذاري درخواست شد تا به‌عنوان کدگذار ثانويه در پژوهش شرکت کند؛ در ادامه پژوهشگر به همراه اين همکار، تعداد 3 مصاحبه را کدگذاري و درصد توافق درون موضوعي، مورد ارزيابي قرار گرفت.
يافته‌هاي پژوهش
به‌منظور شناسايي مؤلفه‌ها و شاخص‌هاي نقش و کارکردهاي دين‌داري در پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان دورۀ متوسطۀ شهر تهران از روش کدگذاري استفاده شد. نتايج حاصل از کدگذاري باز منجر به شناسايي 100 مفهوم اوليه شد. مفاهيم به‌دست‌آمده از تحليل سؤالات مصاحبه پس از کدگذاري باز با حرف انگليسي M مجدد در قالب کدگذاري محوري و مبتني‌بر 6 بعد رويکرد پارادايمي دسته‌بندي گرديد؛ به‌طوري‌که از حروف MA جهت دسته‌بندي شرايط علّي، از حروف MS جهت دسته‌بندي پديده‌محوري، از حروف MD جهت دسته‌بندي بستر پديده، از حروف MR جهت دسته‌بندي عوامل مداخله‌گر، از حروف MT جهت دسته‌بندي راهبردها و از حروف MB جهت دسته‌بندي دستاوردها و پيامدها استفاده شده است. يافته‌ها نشان داد مرتب‌سازي نهايي و خوشه‌بندي کليۀ کدهاي محوري (مؤلفه‏ها) در 6 مقولۀ اصلي طبقه‌بندي ‌شده است؛ در مرحلۀ آخر از فرايند تحليل کيفي، يافته‌هاي حاصل از تجزيه‌وتحليل، حول محور هدف اصلي قرار گرفت و با پيوند دادن مفاهيم (کدگذاري باز)، مقوله‏ها (کدگذاري محوري) مشخص شد. نتايج نشان داد که از ميان 100 مفهوم موجود، 6 مقولۀ اصلي و 24 مؤلفۀ فرعي آن است. بر اساس ادبيات، پيشينه و ديدگاه‌هاي موجود و مطابق با پيش‌بيني‌ها در فصل دوم و در راستاي مدل مفهومي پژوهش اين مؤلفه‌ها در جدول (1) نام‌گذاري شدند.
جدول 1: کدگذاري حاصل از مصاحبۀ نيمه‌ساختاريافته
سازه    کدگذاري انتخابي (‏مقوله)    کدگذاري محوري (‏مؤلفه)    کد مفهوم    کدگذاري باز (مفاهيم)
نقش دين‌داري در پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان
    جهان‌بيني اسلامي    مباني اعتقادي    MAA1    اعتقاد دانش‌آموزان به وحدانيت خداوند و باور اين مهم که هرکسي براي رضايت خداوند مي‌بايست در هر زمينه‌اي تلاش کند، مي‌تواند بر انگيزۀ يادگيري تأثيرگذار باشد.
            MAA2    اعتقاد به اين موضوع که انسان هدفمند آفريده شده است و رسالتي بر دوش آن است، مي‌تواند انگيزۀ پيشرفت و يادگيري را ارتقا بخشد.
            MAA3    اعتقاد بر اينکه خداوند نياز به ياور و کمک ندارد و ميل پيشرفت فقط براي کمک به بندگان خداوند است، مي‌تواند در افزايش انگيزۀ يادگيري تأثيرگذار باشد.
            MAA4    شناخت خداوند مي‌تواند باعث تغيير در تفکر و نحوۀ يادگيري افراد گردد.
        مباني فطرتي    MAS1    باور اين موضوع که خداوند لطف ويژه خود را در سرشت بشر به وديعه نهاده تا زمينة کمالات و فضائل باشد، مي‌تواند انگيزۀ پيشرفت تحصيلي را افزايش دهد.
            MAS2    اعتقاد بر اينکه رشد فضايل مستلزم هدايت و تعليم‌وتربيت است، مي‌تواند انگيزۀ پيشرفت تحصيلي را افزايش دهد.
            MAS3    ميل به کمال‌جويي افراد مي‌تواند انگيزۀ پيشرفت تحصيلي را افزايش دهد.
            MAS4    شناخت حقايق و خداپرستي و خير و نيکي و ارزش‌هاي انساني مي‌تواند انگيزۀ پيشرفت تحصيلي را افزايش دهد.
            MAS5    اعتقاد به نوع‌دوستي و عدالت‌خواهي مي‌تواند انگيزۀ پيشرفت تحصيلي را افزايش دهد.
            MAS6    با درک صحيح از فطرت مي‌توان به پرورش افراد پرداخت، به همين دليل اگر استعدادهاي فطري نباشد يا شناخته نشود، تربيت و آموزش و پيشرفت در يادگيري مفهوم مشخص نخواهد داشت.
        مباني کرامتي    MAD1    باور اين موضوع که در سرشت انسان علاوه بر عناصر مادي، عنصر ملکوتي وجود دارد و محرک انسان براي يادگيري و پيشرفت است.
            MAD2    باور اين موضوع که انسان شخصيت آزاد و مستقل دارد و همواره در جهت رسيدن به سعادت بايد تلاش نمايد، مي‌تواند انگيزۀ پيشرفت را ارتقا بخشد.
            MAD3    باور اين موضوع که انسان بر بسياري از موجودات جهان برتري دارد، مي‌تواند در افزايش انگيزۀ يادگيري تأثيرگذار باشد.
            MAD4    باور اين موضوع که انسان خليفۀ خدا در زمين است؛ پس بايد شايستۀ بندگي خداوند باشد؛ بنابراين همواره در جهت دستيابي به پيشرفت و يادگيري تلاش نمايد.
            MAD5    باور اين موضوع که انسان مسجود فرشتگان است؛ پس همواره بايد تکامل يابد؛ بنابراين در جهت دستيابي به پيشرفت و يادگيري مي‌بايست تلاش نمايد.
        مباني عقلي    MAF1    اعتقاد بر اين موضوع که انسان براي اينکه بتواند حق را از باطل تشخيص دهد، نياز به يادگيري و پيشرفت دارد.
            MAF2    اعتقاد بر اين موضوع که انسان براي تصميم‌گيري و تصميم‌سازي نياز به يادگيري و پيشرفت دارد.
            MAF3    اعتقاد بر اين موضوع که انسان براي اينکه عواقب و پيامدهاي افعال خويش را پيش‌بيني نمايد نياز به يادگيري و پيشرفت دارد.
    يادگيري    کارکردهاي يادگيري    MSB1    دين اسلام راه هدايت انسان‌ها به‌سوي کمال و رستگاري است و زمينه‌ساز موفقيت و پيشرفت است.
            MSB2    دين مقدس اسلام برنامۀ جامع تربيتي انسان براي عبوديت و تقرب الي‌الله است و عبادت چراغ راه پيشرفت است.
            MSB3    ايمان متربيان به اعتقادات، اخلاق و احکام الهي که همان معرفت و ايمان به دين اسلام است، مهم‌ترين رسالت تعليم‌وتربيت در نظام اسلامي است.
            MSB4    معارف اسلامي بستري براي تقويت انديشه و پيشرفت علمي، ايمان و عمل ديني و برنامه‌ريزي است.
            MSB5    دين اسلام فرد را توانمند مي‌سازد که به‌گونه‌اي فعال، جامعه را به‌سوي آرمان‌هاي اسلامي سوق دهد و در برابر آسيب‌هاي اعتقادي، اخلاقي، فرهنگي و سياسي/ اجتماعي، ايستادگي و مقاومت کند.
        جهت‌گيري يادگيري     MSV1    محور قرار گرفتن قرآن کريم، سنت، سيره و معارف معصومان در ابعاد و سطوح گوناگون برنامه‌ريزي درسي در مدارس.
            MSV2    ترسيم سيماي معقول و زيباي دين در مدارس و ارائۀ تصويري همه‌جانبه از آن، به‌طوري‌که ابعاد فردي و اجتماعي، مادي و معنوي و دنيوي و اخروي انسان را پاسخ‌گو باشد.
            MSV3    تأکيد مدارس بر گفتمان ديني حاکم بر انقلاب اسلامي که در انديشه‌هاي امام خميني و رهبر معظم انقلاب تبلور يافته است.
            MSV4    پرورش روحيۀ تفکر و تعقل در متربيان آموزشي
            MSV5    استفاده از زمينه‌هاي فطري و روحيۀ حقيقت‌طلبي متربيان، همراه با توجه‌ به نيازهاي روز ايشان.
        مهارت‌هاي يادگيري     MSC1    خودپايي دانش‌آموزان ابزاري است در خدمت يادگيري مطلوب و هم در خدمت تبليغ و اشاعۀ معارف و ارزش‌هاي اسلامي.
            MSC2    خودسازي دانش‌آموزان ابزاري است در خدمت يادگيري مطلوب و هم در خدمت تبليغ و اشاعۀ معارف و ارزش‌هاي اسلامي.
            MSC3    تلاش و مجاهدت در عرصه‌هاي مختلف زندگي شخصي و علمي.
            MSC4    آداب و مهارت‌هاي زندگي جزئي از دين و از آن تفکيک‌ناپذير بوده و در حوزۀ سلامت جسماني و عقلي نيز، در مورد صحت بدن و عقل و حفظ بهداشت تأکيدهاي بسياري در آموزه‌هاي ديني شده است.
    الزامات يادگيري     محيط خانواده    MDH1    باورها و احساسات ديني طي دورۀ کودکي، در محيط صميمي و منظم خانواده شکل مي‌گيرد و پرورش مي‌يابد و به‌وسيلۀ آن مي‌توان مسئوليت‌پذيري را در بين کودکان بهبود داد تا آثار آن در عملکرد تحصيلي ظاهر شود.
            MDH2    خانوادۀ سالم با ايجاد يک فضاي معنوي در محيط خانواده مي‌تواند زمينۀ پرورش استعداد تحصيلي فرزندان را فراهم آورد.
            MDH3    خانواده با ايجاد فضاي صميمي و حراست‌شده و فراهم‌ کردن آسايش فرزندان مي‌تواند باعث رشد عملکرد تحصيلي فرزندان گردد.
            MDH4    احساسات مادر نسبت به فرزند از موهبت‌هاي الهي است و اين توجه مادر مي‌تواند در پيشرفت تحصيلي فرزندان تأثيرگذار باشد.
            MDH5    تأکيد خانواده بر تعليم‌وتربيت ديني نوعي آموزش غيررسمي آکادميک است و موجب افزايش آگاهي و توانايي علمي فرزندان مي‌شود.
            MDH6    درصورتي‌که والدين از سنين کم فرزندانشان را با مفاهيم و آموزه‌هاي ديني آشنا کنند و آموزش موضوعات ديني را در قالب تربيت ديني ارائه کنند، کودکان به‌صورت طبيعي با اين مفاهيم آشنا مي‌شوند و در مدرسه احساس خستگي نمي‌کنند.
        باورهاي فرهنگي    MDJ1    باور فرزندان بر اينکه دين مي‌تواند بر پيشرفت تحصيلي تأثيرگذار باشد.
            MDJ2    آداب‌ورسوم مذهبي يک جامعه در شکل‌گيري نحوة تفکر به يادگيري و آموزش تأثيرگذار است.
            MDJ3    فرهنگ مذهبي به‌عنوان عاملي که به زندگي انسان معنا و جهت مي‌دهد، مي‌تواند بر پيشرفت تحصيلي اثرگذار باشد.
            MDJ4    جهان‌بيني و انسان‌شناسي بر بهبود نحوۀ تفکر و يادگيري تأثيرگذار است.
            MDJ5    دين ارتباط عميقي با فرهنگ دارد و فرهنگ يادگيري نيز مي‌تواند تحت‌تأثير دين قرار گيرد.
    الزامات يادگيري     مناسک ديني    MDK1    انجام رفتارهاي نمادي مذهبي در تقويت انگيزۀ يادگيري مؤثر است.
            MDK2    برقراري تعاملات مذهبي بر بهبود يادگيري و پرورش استعدادهاي نهفته اثرگذار است.
            MDK3    حضور در مساجد و هيئت‌هاي مذهبي بر تقويت انگيزۀ پيشرفت تأثيرگذار است.
            MDK4    انجام فرايض ديني توصيه‌شده مي‌تواند بر يادگيري افراد تأثيرگذار باشد.
        نقش معلمان    MDL1    اگر معلم بخواهد علاوه بر آموزش بر کيفيت آموزش دانش‌آموزان بپردازد؛ يعني علم را تبديل به پيشرفت تحصيلي مناسب کند، بايد با دانش‌آموزان رابطۀ معنوي برقرار کند.
            MDL2    اگر شاگرد معلم را بپذيرد، امکان تعليم‌وتربيت وجود خواهد داشت. هرقدر اين مقبوليت بيشتر باشد، اثر تعليمي و تربيتي بيشتر و دوام آن نيز زيادتر خواهد بود
            MDL3    يافته‌هاي روان‌شناسان نشان مي‌دهد هرچه دانش‌آموزان نگاه بهتري به معلم داشته باشند، بهتر ارتباط برقرار کرده و احتمال بيشتري دارد که نگرش خود را مطابق نظر گوينده تغيير دهند.
        مناسب‌سازي محيط آموزشي    MDG1    اگر فضاي مدرسه يادآور فطرت خداخواهي و تقويت‌کنندۀ انگيزۀ آخرت‌گرايي باشد، در چنين محيطي زحمات معلمان و آموزش‌هاي آنان به بار نشسته و دانش‌آموزان را خداخواه و موفقيت‌طلب بار مي‌آورد.
            MDG2    اصلي‌ترين رسالت مدير مدرسه مناسب‌سازي محيط آموزشي براي تحقق تربيت ديني و رشد استعداد تحصيلي دانش‌آموزان است، تا در بستري مناسب تلاش عوامل آموزشي و تربيتي در تقويت اعتقادات مذهبي و اصلاح رفتار آنان به نتيجۀ مطلوب منتهي شود.
            MDG3    معماري ساختمان مدرسه، رنگ‌آميزي، آرايش کلاس‌ها، شخصيت و رفتار مدير و معلمان و دانش‌آموزان و ارتباط آنان با يکديگر جوّ حاکم بر مدرسه است. اين عوامل به‌صورت آشکار و پنهان در انتقال پيام‌هاي آموزشي و تربيتي به کودکان و نوجوانان نقش داشته و آنان را تحت ‌تأثير خود قرار مي‌دهد.
    مشکلات يادگيري     بي‌توجهي به سطح رشد شناختي دانش‌آموزان    MRA1    اصول و آموزه‌هاي ديني بيشتر جنبة انتزاعي دارند و عدم آگاهي از توانايي‌هاي شناختي و نحوۀ يادگيري مطالب دانش‌آموزان مي‌تواند بر پيشرفت تحصيلي آنها تأثيرگذار باشد.
            MRA2    عدم آماده نمودن ذهنيت دانش‌آموزان نسبت به آموزش مسائل ديني. 
            MRA3    عدم آموزش مفاهيم ديني متناسب با مراحل رشد دانش‌آموزان.
            MRA4    موضوعاتي که در دروس ديني مطرح مي‌شود، کمتر با موضوعات ملموس و محسوس که فراگيران با آنها سروکار دارند، در ارتباط‌اند؛ لذا درک آنها براي فراگيران که از نظر رشد شناختي به مرحلة درک مسائل انتزاعي و رشد عمليات عيني نرسيده‌اند، سخت است.
        ارائة حجم زيادي از مطالب    MRE1    ارائۀ حجم زيادي از مطالب و مفاهيم ديني در هر جلسۀ کلاس درس.
            MRE2    مفاهيم مذهبي که به فراگيران ارائه مي‌شود، از حجم انبوهي برخوردار است؛ به‌صورتي‌که درک و فهم آن در زمان کم اختصاص‌يافته در برنامه‌هاي درسي سخت است.
            MRE3    تأکيد بسيار معلمان بر ارائۀ مطالب ديني در کنار مطالب درسي مي‌تواند منجر به دل‌زدگي آموزشي شود.
        استفاده از مربيان غيرمتخصص و کارناآزموده    MRT1    آموزش دروس مذهبي روش و سبک خاص را مي‌طلبد که معلمان علاوه بر آشنايي با اصول و مباني رشد و يادگيري، از مهارت‌هاي لازم بايد برخوردار باشند.
            MRT2    تعدادي از معلمان از آموزش‌هاي علمي لازم جهت انجام صحيح و شايستۀ تدريس موضوعات مذهبي و ديني، برخوردار نيستند.
            MRT3    اغلب معلم‌ها، با مسائل و موضوعات مذهبي به‌خوبي آشنايي ندارند؛ ازاين‌رو اين مسائل به‌صورت سطحي ارائه مي‌شود و تنها به حفظ و تلقين اکتفا مي‌کنند، بدون آنکه به درک صحيح، توجهي داشته باشند.
            MRT4    بي‌اعتنايي به اقناع فراگيران از سوي معلمان بدون حکمت و فايدة موضوعات مذهبي و ديني در حد قابل‌فهم دانش‌آموزان، ارائه شود.
        انحرافات اجتماعي    MRW1    بي‌بند و باري‌هاي اجتماعي بر ميزان و نحوۀ يادگيري تأثيرگذار است.
            MRW2    ناسازگاري اجتماعي بر کاهش انگيزۀ يادگيري تأثيرگذار است.
            MRW3    بروز رفتاري پرخاشگرانه و ستيزه‌جويي بر ميل به پيشرفت تحصيلي و يادگيري تأثيرگذار است.
            MRW4    عدم باور بر عقوبت اعمال مي‌تواند پايه‌هاي ميل به پيشرفت و يادگيري را متزلزل کند.
    استفاده از روش تدريس     تأکيد بر روش يادآوري    MTA1    خداوند به‌وسيلۀ نعمت‌هاي مادي و معنوي گرايش انسان‌ها را به‌سوي صاحب نعمت برمي‌انگيزد و معلمان با يادآوري اين نعمات در کلاس درس مي‌تواند علاقۀ دانش‌آموزان را به يادگيري و پيشرفت تحصيلي افزايش دهند.
            MTA2    در مدارس با توجه ‌به اصول فطري و مسائل ذاتي فراگيران مي‌توان از روش يادآوري نعمت‌هاي الهي و عمق بخشي بينش الهي آنان استفاده نمود.
            MTA3    يادآوري نعمت‌هاي خداوند به تقويت و عمق بخشي ديد فراگيران و دانش‌آموزان در مسئلۀ يادگيري کمک کند.
            MTA4    در آموزش مربوط به خداشناسي و معاد به فراگيران بايد بر محبت و عشق خدايي به همۀ افراد و به‌ويژه افراد نيکوکار و دادن پاداش و نعمت‌هاي بهشتي به آنان تأکيد نمود و اين امر مي‌تواند موجب علاقه‌مندي دانش‌آموزان به تحصيل گردد.
        تأکيد بر آموزش تدريجي    MTS1    رعايت توان و استعداد دانش‌آموز از ديگر اصول تعليم‌وتربيت است و معلمان در آموزش با بهره‌گيري از دانش اين موضوع مي‌توانند زمينۀ علاقه‌مندي دانش‌آموزان را به يادگيري گام‌به‌گام فراهم آورند.
            MTS2    معلمان مي‌توانند با در نظر داشتن سطح درک و فهم فراگيران مطالب را به مرور ارائه دهند؛ به‌صورتي‌که فهم و پذيرش آن مفاهيم براي فراگيران ممکن باشد.
            MTS3    طبق روايت‌ها، وظيفۀ معلمان اين است که به‌ مقدار درک و فهم دانش‌آموزان مطالب را بيان کنند و به يکباره در تربيت نخست، آنان را از امور عيني و آشکار به موارد مهم و دقيق، و از ظاهر و علني به موارد پنهان و خفي منتقل نکند.
    استفاده از روش تدريس    تأکيد بر آموزش مستمر    MTD1    در اسلام، آموزش مداوم و مستمر مي باشد؛ بنابراين معلمان در مدارس بايد جهت تعميق يادگيري بر آموزش اهتمام مداوم بخشند.
            MTD2    در دين اسلام کسب يادگيري و علم‌آموزي مطالب امر دايمي است و آموزش و به‌دست آوردن علم از نظر اسلام زمان معين و مشخصي ندارد؛ بنابراين همواره اصل مداومت و استمرار در آموزش مي‌بايست مورد توجه معلمان قرار گيرد.
            MTD3    از نظر دين مبين اسلام، آموزش مطالب ديني امري است که بايد تا پايان عمر ادامه يابد و تحت‌ تأثير آن باشد و اين همواره افراد را به کسب يادگيري و پيشرفت سوق خواهد داد.
        تأکيد بر روش آگاهي‌بخشي    MTF1    آموزش مبتني‌بر بصيرت و آگاهي دانش‌آموز از اصول اساسي نظام آموزشي اسلام است و همواره افراد را از جمود و تقليد کورکورانه و بدون تفکر و تعقل بر حذر داشته؛ بنابراين وظيفۀ معلمان ارائۀ شفاف مطالب به دانش‌آموزان است.
            MTF2    پروردگار عالميان از انسان‌ها مي‌خواهد بر اساس آگاهي رفتار کنند و شيوۀ دعوت پيامبر نيز بر اساس آگاهي است؛ ازاين‌رو در نظام آموزشي اسلام، ديگر جايي براي تحميل عقايد و تقليد کورکورانه و بدون بصيرت باقي نمي‌ماند و معلمان اين موارد را بايد در آموزش مورد توجه قرار دهند.
            MTF3    اگر دانش‌آموز آنچه را که در مدرسه ياد مي‌گيرد درک کند و نسبت به آن آگاهي به‌دست آورد، به‌راحتي مي‌تواند به موقعيت‌هاي جديد انتقال دهد و در يادگيري موفق باشد.
            MTF4    هدف در تعليم‌وتربيت اسلامي رشد فکري دانش‌آموز است. رشد و تعالي دانش‌آموز در فرايند آموزش‌وپرورش به عمق و معرفت دروني وابسته است، نه افزايش حجم اطلاعات.
        تأکيد بر روش قصه‌گويي    MTE1    قصه يا داستان‌گويي يکي از مناسب‌ترين راه‌هاي آموزش مفاهيم از سوي معلمان به فراگيران است و اين امر باعث مي‌شود تا بخش وسيعي از تعليم‌وتربيت فراگيران از اين راه انجام پذيرد.
            MTE2    هرقدر استفاده از قصه‌هاي مناسب بيشتر باشد، اثر اين آموزش و رسيدن به هدف‌هاي مورد نظر آن، ساده‌تر و سريع‌تر است؛ بنابراين معلمان مي‌توانند با کسب مهارت قصه‌گويي در جهت تعالي يادگيري دانش‌آموزان اقدام نمايند.
            MTE3    در قرآن بسياري از مفاهيم و حقايق و آموزه‌ها را در قالب بهترين قصه‌ها، به‌صورت قابل‌فهم براي مردم بيان نموده است؛ بنابراين استفاده از اين روش در حال حاضر نيز مي‌تواند موجب تعميق يادگيري دانش‌آموزان گردد.
    اهداف تربيت اسلامي    رشد اخلاقي    MBX1    فرد، استعدادهاي خود را مي‌شناسد و به‌درستي از آنها استفاده مي‌کند.
            MBX2    افکار و اعمال ناپسند را در شأن خود نمي‌داند و از انجام آنها خودداري مي‌کند.
            MBX3    رفتاري متعادل دارد و بر احساسات خود مسلط است.
            MBX4    از عوامل گناه و لغزش دوري مي‌جويد.
            MBX5    در رفتار و گفتار خود، باحيا و عفيف است.
            MBX6    به حفظ ارزش‌هاي اخلاقي پايبند است.
            MBX7    مي‌تواند مهارت‌هاي لازم براي زندگي در جامعه و تحصيل در دوره‌هاي بالاتر را کسب کند.
        رشد فکري    MBP1    رشد قدرت استدلال و تفکر در کلاس درس.
            MBP2    اشاعۀ رويکرد پرسش‌وپاسخ و درگير شدن ذهن دانش‌آموزان با طرح مسائل مختلف.
            MBP3    توجه بر تکرار مباحث؛ زيرا تکرار سخن يا رفتار، آنها را به ژرفاي وجود انسان وارد مي‌کند و آن رفتار يا گفتار به‌صورت منش، در تفکر و ذهن او شکل مي‌گيرد.
            MBP4    رشد الگوي کاوشگري در بين دانش‌آموزان.
        رشد آموزشي    MBN1    فرد مي‌تواند پديده‌هاي گوناگون و علت آنها را تبيين کند.
            MBN2    مي‌تواند علاوه بر مطالعه، ساعاتي را به تفکر و مباحثة علمي با سايرين اختصاص دهد.
            MBN3    مي‌تواند اطلاعات در زمينه‌هاي گوناگون علمي را با مسائل ديني پيوند داده و مورد بررسي و مقايسه قرار دهد.
            MBN4    مي‌تواند زبان عربي را در سطح معناي برخي از سوره‎هاي قرآن، احاديث، اذکار و دعاهاي متداول بياموزد.
در جدول (1) همان‌طور که مشاهده مي‌شود، نتايج حاصل از تحليل سؤالات مصاحبه، 100 شاخص، 6 بعد اصلي و 24 مؤلفۀ فرعي را شناسايي نمود: جهان‌بيني (مباني اعتقادي، مباني فطري، مباني کرامتي، مباني عقلي)، يادگيري (کارکردهاي يادگيري، جهت‌گيري يادگيري، مهارت‌هاي يادگيري)، الزامات يادگيري (محيط خانواده، باورهاي فرهنگي، مناسک ديني، نقش معلمان، مناسب‌سازي محيط آموزشي)، مشکلات يادگيري (بي‌توجهي به رشد شناختي دانش‌آموزان، ارائۀ حجم زيادي از مطالب استفاده از مربيان غيرمتخصص و کارناآزموده، انحرافات اجتماعي)، استفاده از روش تدريس (تأکيد بر روش يادآوري، تأکيد بر آموزش تدريجي، تأکيد بر آموزش مستمر، تأکيد بر روش آگاهي‌بخشي، تأکيد بر روش قصه‌گويي)، تربيت (رشد اخلاقي، رشد تفکري، رشد آموزشي).
به‌منظور محاسبۀ پايايي بازآزمون، نتايج حاصل از بين کدگذاري‌هاي انجام‌گرفته توسط محقق در دو فاصلۀ زماني از فرمول (1) استفاده شد:
فرمول 1: پايايي به روش بازآزمايي
پايايی درصد=(2 (توافقات تعداد))/(کدها کل تعداد)×100
در اين پژوهش تعداد توافقات 36 و تعداد کل کدها 100 بود؛ لذا ضريب پايايي بين کدگذاري‌ها، 72 % به‌دست آمده، که بيانگر اين موضع براي قابل قبول بودن آن است.
براي ارزيابي پايايي با روش توافق درون موضوعي دو کدگذار، از يکي از افراد متخصص آشنا به کدگذاري درخواست شد تا به‌عنوان کدگذار ثانويه در پژوهش مشارکت نمايد. پژوهشگر به همراه اين همکار متخصص، تعداد 3 مصاحبه را کدگذاري و درصد توافق درون موضوعي که به‌عنوان شاخص پايايي تحليل به‌کار مي‌رود را با استفاده از فرمول (2) مورد بررسي قرار داد:
فرمول 2: پايايي به روش توافق درونی
درونی توافق درصد=(2 (توافقات تعداد))/(کدها کل تعداد)×100
در فرمول (2) تعداد توافق‌ها به تعداد کدهاي مشترک و يکسان بين پژوهشگر و کدگذار همکار اشاره دارد. تعداد کل کدها، مجموع کدهاي استخراجي بين پژوهشگر و کدگذار همکار مي‌باشد. تعداد توافق 34 و تعداد کل کدها 100 صد بود. پايايي حاصل از دو کدگذار با توجه به ارزيابي‌ها زير 68 % به‌دست آمد.
با توجه به تحليل سؤالات مصاحبه و دسته‌بندي و کدگذاري شاخص‌هاي استخراج‌شدة الگوي مفهومي نقش و کارکردهاي دين‌داري بر پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان در شکل (1) ارائه شده است.
شکل 1: ابعاد و مؤلفۀ شناسايي‌شدة الگوي نقش و کارکردهاي دين‌داري بر پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان پس از تحليل کيفي مبتني‌بر الگوي پارادايمي
بحث و نتيجه‌گيري
با استفاده از روش داده‌بنياد و تحليل سؤالات مصاحبه با خبرگان و کدگذاري باز، محوري و انتخابي مورد بررسي قرار گرفت و با پيوند دادن کدها (کدگذاري باز)، مفاهيم (کدگذاري محوري) مشخص شدند. نتايج حاصل از تحليل سؤالات مصاحبه نشان مي‌دهد که از ميان 100 شاخص موجود، 6 بعد اصلي و 24 مؤلفۀ فرعي قابل شناسايي است: جهان‌بيني (مباني اعتقادي، مباني فطري، مباني کرامتي، مباني عقلي)، يادگيري (کارکردهاي يادگيري، جهت‌گيري يادگيري، مهارت‌هاي يادگيري)، الزامات يادگيري (محيط خانواده، باورهاي فرهنگي، مناسک ديني، نقش معلمان، مناسب‌سازي محيط آموزشي)، مشکلات يادگيري (بي‌توجهي به رشد شناختي دانش‌آموزان، ارائۀ حجم زيادي از مطالب استفاده از مربيان غيرمتخصص و کارناآزموده، انحرافات اجتماعي)، استفاده از روش تدريس (تأکيد بر روش يادآوري، تأکيد بر آموزش تدريجي، تأکيد بر آموزش مستمر، تأکيد بر روش آگاهي‌بخشي، تأکيد بر روش قصه‌گويي)، تربيت (رشد اخلاقي، رشد تفکري، رشد آموزشي).
در پژوهش حاضر يکي از ابعاد (عوامل) الگوي نقش و کارکردهاي دين‌داري در پيشرفت تحصيلي، جهان‌بيني است. اين يافته، با يافتۀ پژوهش پرسا (1397)، کريم‌زاده و ديگران (1399) و آي فونگ و همکاران (2020) هم‌راستاست. در تبيين اين يافته مي‌توان گفت که همۀ اديان جهاني به‌رغم آنکه در جزئيات بسيار متفاوت هستند، داراي حوزه‌هايي کلي هستند که دين‌داري در نظر آن حوزه‌ها جلوه‌گر مي‌شود. اين حوزه‌ها که مي‌توان آنها را به‌مثابۀ ابعاد اصلي دين‌داري در نظر گرفت عبارت‌اند از: اعتقادي، مناسک، فکري، پيامدي و تجربي. در بعد اعتقادي، باورهايي را دربر مي‌گيرد که انتظار مي‌رود پيروان آن دين، بدان‌ها اعتقاد داشته باشند. اعتقادات از مقولۀ حکم و قضاوت است، نه احساس، و ارزش غايي اعتقادات با اعمال و تجربه‌هاي ديني و تجلي پيامدهاي مثبت آنان در حيات مادي و معنوي مسلمانان، پيوند تنگاتنگ دارد. در بعد مناسکي، اعتقادات، افق دين‌داري معتقدان و ضرورت وجود روش‌هايي براي وصول به امر مقدس يا حق را مي‌نمايانند، اما فضيلت دين‌داري، عمل به اعتقادات و شعائر است، نه صرف باور به آنها. اعمال ديني مشخصي را که انتظار مي‌رود پيروان هر دين آنها را به‌جا آورند، دربر مي‌گيرد. بعد فکري يا دانش ديني، شامل اطلاعات و دانش اساسي در مورد اصول عقايد ديني و کتب مقدس است، که انتظار مي‌رود پيروان آنها را بدانند. اين بعد، معرف مناسبي براي سنجش ميزان دين‌داري فرد نيست، مگر اينکه گرايش‌هاي فرد را در ساير ابعاد ديني، به‌خصوص در بعد اعتقاد ديني در نظر بگيريم. مهم‌ترين کارکرد دين، تجلي آثار مثبت و متعالي آن در حيات مادي و معنوي دين‌داران است و مقدار ارزش اعتقادات، اعمال تجارب ديني در کفۀ ترازوي پيامدهاي آنها تعيين مي‌گردد. تأثير اين بعد تا آنجاست که حتي دين را به محک داوري و ارزش‌گذاري مي‌کشاند و مي‌تواند هم عمل گرايش پذيرش دين را فراهم آورد و هم اسباب گريز و ستيز با آن را؛ ازاين‌رو انتظار مي‌رود پيامدهاي اعتقاد، عمل و تجربۀ ديني در زندگي فردي و روابط اجتماعي پديدار گردد؛ مثل احوال دروني و همبستگي اجتماعي، ايمان قلبي و مداراي مردمي، مهرورزي و حق‌گذاري، دادگستري و ظلم‌ستيزي، پرهيز از جنگ و خون‌ريزي و... تجربۀ ديني يکي از ابعاد دين‌داري و يکي از رويکردهاي امروزين به پديدۀ دين است و اساس قرار دادن تجربهْ ديني است و بدون تجربه و احساس ديني، چيزي به نام دين باقي نمي‌ماند. اصطلاح تجربۀ ديني به‌معناي خاص و دقيق آن براي هرگونه تجربه‌اي که آدمي در ارتباط با حيات ديني خود دارد؛ ازجمله احساس گناه يا رهايي، وجد و سرور، ترس، شوق و تمنا، احساس امتنان و سپاس و مانند اين‌ها به‌کار مي‌رود. تجربۀ ديني، تجربۀ اصلي و محوري است؛ تجربه‌اي که در آن، آگاهي به خدا با چنان قوت وحدتي، توجه آدمي را معطوف مي‌کند، که في‌الحال هر چيز ديگري محو مي‌شود. در چنين تجاربي انسان خود را در حضور خدا احساس مي‌کند، تا حد زيادي به همان سان، که کسي احساس کند. چيزي پوستش را مي‌فشارد، و شکل، بافت و دماي آن چيز را دريابد.
در پژوهش حاضر يکي از ابعاد الگوي نقش و کارکردهاي دين‌داري در پيشرفت تحصيلي، «يادگيري» است. اين يافته با پژوهش خليد و ديگران (2020)، حسني (1397) و پرسا (1397) هم‌راستا مي‌باشد. در تبيين اين يافته مي‌توان گفت عوامل مؤثر بر يادگيري و پيشرفت تحصيلي، بسيار گسترده است و شناسايي اين عوامل در رفع مشکلات و نارسايي‌هاي موجود در نظام آموزشي مهم است. افراد به تناسب تفاوت‌هاي فردي خود از سبک‌هاي يادگيري متفاوتي براي يادگيري بهره مي‌جويند. معلمان بايد در فرايند آموزش، نيازهاي يادگيري دانش‌آموزان را در نظر بگيرند. مطالعۀ عوامل مؤثر بر پيشرفت تحصيلي مسئلۀاي پيچيده است؛ زيرا پيشرفت اصلي و چندبعدي به جسم، اجتماع، شناخت و مسائل عاطفي فراگيران مربوط است. در زمان‌هاي دور بسياري از پژوهشگران بر اثر توانايي‌هاي ذهني و شناختي بر پيشرفت تحصيلي تأکيد داشتند. بنابراين مي‌توان گفت بين رشد شناختي و پيشرفت تحصيلي در مدارس رابطه وجود دارد. به اين ترتيب که دانش‌آموزان و فراگيران داراي رشد ذهني بالا از پيشرفت تحصيلي مناسب و خوبي در مدرسه برخوردارند، اما فراگيراني که رشد شناختي در مرحلة عيني دارند، فقط از مفاهيم سطح عمليات عيني برخوردارند و تقريباً قادر به درک هيچ‌يک از مفاهيم انتزاعي نخواهند بود؛ همچنين اگرچه هوش و سطح توانايي فراگيران در پيش‌بيني موفقيت تحصيلي در مدارس از اهميت قابل ملاحظه‌اي برخوردار است، ولي توانايي‌هاي ذهني و شناختي آنان با پيشرفت تحصيلي رابطه دارند و تا حدود زيادي آن را پيش‌بيني مي‌کنند. به همين دليل دقت به عوامل غيرشناختي هم از اهميت ويژه‌اي برخوردار است.
در پژوهش حاضر يکي از ابعاد الگوي نقش و کارکردهاي دين‌داري در پيشرفت تحصيلي، «مشکلات يادگيري» است. يافتة اين پژوهش با يافتة کاوه و ديگران (1396) هم‌راستاست. در تبيين اين نتايج مي‌توان گفت که گرايش به دين، همزاد و همراه با پيدايش انسان بوده، به‌صورتي‌که هيچ سرزمين و اقوامي در هيچ زماني از تاريخ، عاري از مظاهر دين و دين‌داري نبوده. تربيت هم به‌عنوان يکي از مؤلفه‌هاي اصلي فرهنگ و تمدن بشري، پيوندي انکارناپذير با «دين» داشته است. از سويي يکي از جنبه‌هاي تربيت انسان، توجه به پرورش و تربيت ديني اوست. تربيت وقتي بر اساس دين باشد و با اعتقاد و اخلاق مذهبي هم‌ريشه گردد، مي‌تواند تربيتي جامع و کامل و تضمين‌کنندة سعادت بشر در دنيا و آخرت باشد. به اعتقاد يک مسلمان واقعي، هر تربيتي که جنبة ديني يا ماهيت ديني نداشته باشد، ناقص، صوري و بي‌دوام است. در برخي آيات قرآن نيز فلسفة خلقت بشر، معنويت و قرب الهي مطرح شده، و منظور اين است که با تربيت دين اسلام، شاکلة انساني در وجود او کامل شکل گرفته و رفتارهاي ديني ريشه‌دار، در او به فعليت درآمده است. بنابراين انسان‌ها در کنار تربيت ديني و اخلاقي، از رذائل و صفات نکوهيده رهايي يافته و به فضائل و خصلت‌هاي ستوده آراسته مي‌شوند. بر اين اساس شايد کمتر کسي دربارة ضرورت و لزوم تربيت ديني شک کند؛ زيرا با اندکي تفکر روشن مي‌شود که سعادت انسان در گرو تربيت ديني اوست. مشخص کردن رابطة دين‌داري با پيشرفت تحصيلي دانش‎آموزان و ارائة مدل در اين زمينه، فاصلة بين ابعاد مختلف دين‎داري و رشد علمي در مدارس را مشخص مي‎کند و مسئولين را در تصميم‎گيري و برنامه‎ريزي براي جلوگيري از شکاف بين ابعاد علمي و ديني در مدارس را ياري مي‎رساند. تربيت ديني با توجه به کارکردهاي فراواني که در دوره‌هاي مختلف زندگي دارد، در بسياري از جوامع بشري همواره يکي از ابعاد مهم تربيتي بوده است. اين امر، به‌ويژه در دوران کودکي، که يکي از دوره‌هاي تأثيرگذار تربيتي است، از اهميت بيشتري برخوردار است. بنابراين مربياني که تربيت ديني کودکان دغدغة اصلي آنان است، با دو چالش اساسي مواجه‌اند: اولين چالش، شناخت صحيح محتواي تربيت ديني متناسب با سن کودک است و دومين چالش، روش تربيت ديني متناسب با ويژگي‎هاي روان‌شناختي در سنين کودکي است. در متون ديني، محتواي تربيت تا حدود زيادي مطرح شده است. تا کنون نظريه‌هاي گوناگوني نيز در حوزة رشدِ دين، با توجه به‌ ويژگي‌هاي روان‌شناختي کودکان، مطرح شده است.
در پژوهش حاضر يکي ديگر از ابعاد الگوي نقش و کارکردهاي دين‌داري در پيشرفت تحصيلي، استفاده از «روش تدريس» است. اين يافته با يافته‌هاي قناعت و حبيب‌زاده (1399)، ذوالفقاري و ديگران (1399)، قاسمي ارجاسب و ديگران (1398) و جمشيد زهي و دهدار (1398) هم‌راستاست. در تبيين اين پژوهش مي‌توان گفت که تاريخچة مطالعات نشان مي‌دهد روش‌هاي تدريس در پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان مؤثر است. در فرايند تدريس تنها انتقال واقعيت‌هاي علمي به دانش‌آموزان نيست، بلکه بايد موقعيت و شرايط مطلوب يادگيري را فراهم نمايند و چگونه انديشيدن و چگونه آموختن را به شاگردان بياموزند؛ يعني کار معلم نه‌تنها انتقال دانش، بلکه پرورش توان تفکر منطقي و پرورش شخصيت سالم است و معلمان موفق براي شاگردان خود تنها عرضه‌کنندة مطالب تخصصي نمي‌باشند، بلکه به شاگردان خود مطالب شناختي و اجتماعي و نحوة استفادة مؤثر از آنها را مي‌آموزند. در آموزش‌و‌پرورش نقش نيروي انساني به‌خصوص معلم از مهم‌ترين عوامل مؤثر در رشد و توسعة کيفي و محتوايي تربيت به‌شمار مي‌آيد. شيوه‌هاي تدريس معلمان به‌عنوان عامل تعيين‌کننده در موفقيت دانش‌آموزان بايد از نزديک مورد بررسي قرار گيرد. اعتقاد ما اين است که کمک به معلمان براي پياده‌سازي و بهبود شيوه‌هاي مرتبط با اثربخشي بالاتر مي‌تواند موجب بهبود دستاوردها و پيشرفت‌هاي بيشتر دانش‌آموزان شود.
در پژوهش حاضر يکي از ابعاد الگوي نقش و کارکردهاي دين‌داري در پيشرفت تحصيلي، «تربيت» است. اين يافته با يافته‌هاي اديب و همکاران (1399) و عبداللهي مقدم (1395) همسو است. در تبيين اين يافته مي‌توان گفت که پيشرفت تکنولوژي، صنعت، بهداشت و علوم مختلف مديون سواد و تحصيلات تک‌تک افراد جامعه است و پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان در مقاطع مختلف رشد جسمي، رواني، اجتماعي نيازمند دارا بودن نگرش مثبت به رشتة تحصيلي و انگيزه‌هاي قوي است. پيشرفت تحصيلي فرزندان همواره از دغدغه‌هاي اصلي والدين مي‌باشد؛ همچنين پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان ممکن است به دلايل مختلف و تحت ‌تأثير عوامل گوناگون با مشکل مواجه شود؛ بنابراين شناسايي عوامل تأثيرگذار بر پيشرفت تحصيلي، يکي از مهم‌ترين و اساسي‌ترين فعاليت‌ها در هر نظام آموزشي است. لذا خانواده نخستين نهاد زندگي اجتماعي کودک است که در شکل‌گيري عادات، انديشه‌ها و رفتار و ديدگاه‌هاي اجتماعي او نقش مهمي دارد. به بيان ديگر، محيط خانواده اولين محيطي است که الگوهاي جسمي، عاطفي و شخصيتي فرد در آن پي‌ريزي مي‌شود و نقش مهمي در تعالي و پيشرفت فرد ايفا مي‌کند. سواد و تحصيلات خانواده يکي از عوامل مهم پيشرفت بشر در جهان امروز است. خانواده به‌ويژه در سن حدود يک‌سالگي تا دوسالگي مهارت‌هايي به کودک آموزش مي‌دهند که در ارتباط با کار مدارس نقش مهمي دارند. اين مهارت‌ها شامل زبان، توانايي يادگيري از افراد بزرگسال، نياز به پيشرفت، عادت به کار و فعاليت و توجه به وظايف است. هر خانواده‌اي در آموزش اين مهارت‌ها به کودکان با هم تفاوت دارند، ولي نتيجة فعاليت بعضي از خانواده‌ها در مهارت‌ها و توانمندي‌هاي ديگر قابل بررسي است. نتيجة بعضي از پژوهش‌ها نشان مي‌دهد، بخشي از تغييرات پيشرفت تحصيلي به‌ويژه تغييرات توانايي‌هاي کلاسي در کودکان ناشي از تفاوت‌هاي خانواده‌هاست.