تفاوت‌های جنسیتی در صبر: یک مطالعة تحولی
/ استادیار گروه روان‌شناسی دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه سلمان فارسی کازرون / sadeghzadeh.mr@gmail.com / استادیار گروه آموزش روان‌شناسی و مشاوره دانشگاه فرهنگیان تهران / pourseyed@cfu.ac.irArticle data in English (انگلیسی)
- Barrett, L. F. & Bliss-Moreau, E. )2009(. She’s emotional. He’s having a bad day: Attributional explanations for emotion stereotypes. emotion, 9(5), 649-658.
- Bauer, M. & Chytilova, J. (2013). Women, children and patience: Experimental evidence from Indian villages. Review of Development Economics, 17(4), 662-675.
- Bettinger, E. & Slonim, R. (2007). Patience among children. Journal of Public Economics, 121(3), 343-363.
- Bjorklund, D. F. & Shackelford, T. K. (1999). Differences in parental investment contribute to important differences between men and women. Current Directions in Psychological Science, 8(3), 86-89.
- Brody, L. R. & Hall, J. A. (2008). Gender and emotion in context. In M. Lewis, J. M. Haviland-Jones & L. F. Barrett (Eds.), Handbook of emotions (3rd ed., p. 395-408). New York, NY: Guilford Press.
- Comer, D. R. & Sekerka, L. E. (2014). Taking time for patience in organizations. Journal of Management Development, 33(1), 6-23.
- Duckworth, A. L. & Seligman, M. E. (2006). Self-Discipline Gives Girls the Edge: Gender in Self-Discipline, Grades, and Achievement Test Scores. Journal of Educational Psychology, 98(1), 198-208.
- Ferguson, T. J. & Eyre, H. L. (2000). Engendering gender differences in shame and guilt: Stereotypes, socialization, and situational pressures. In A. H. Fischer (Ed.), Gender and emotion: Social psychological perspectives (p. 254–276). Cambridge, England: Cambridge University Press.
- Flynn, T. M. (1985). Development of self-concept, delay of gratification and self-control and disadvantaged preschool children’s achievement gain. Early Child Development and Care, 22(1), 65-72.
- Funder, D. C., Block, J. H. & Block, J. (1983). Delay of gratification: Some longitudinal personality correlates. Journal of Personality and Social Psychology, 44(6), 1198-1213.
- Galambos, N. L., Almeida, D. M. & Peterson, A. C. (1990). Masculinity, femininity, and sex role attitudes in early adolescence: Exploring gender intensification. Child Development, 61(6), 1905-1914.
- Gifford, D. D., Briceno-Perriott, J. & Mianzo, F. (2006). Locus of control: Academic achievement and retention in a sample of university firs-year students. Journal of College Admission, 191(1), 18-25.
- Gilligan, C., Brown, L. M. & Rogers, A. G. (1990). Psyche embedded: A place for body, relationships, and culture in personality theory. In A. I. Rabin, R. A. Zuker, R. A. Emmons & S. Frank (Eds). Studying persons and lives. New York: Springer.
- Humphrey, L. L. (1982). Children’s and teachers’ perspectives on children’s self-control: The development of two rating scales. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 50(5), 624–633.
- Kirby, K. N. & Marakovic, N. (1996). Delay-discounting probabilistic rewards: Rates decrease as amounts increase. Psychonomic Bulletin and Review, 3(1), 100–104.
- Kirby, K. N., Winston, G. & Santiesteban, M. (2005). Impatience and grades: Delay-discount rates correlate negatively with college GPA. Learning and Individual Differences, 15(3), 213-222.
- Khormaei, F. & Farmani, A. (2016). Patience and its components in predicting bullying among primary school students. International Journal of Behavioral Sciences, 9(4), 215-219.
- Khormaei, F., Farmani, A., Yazdani, F. (2017). Predicting self- control on the basis of patience and its components among high school students. Journal of Practice in Clinical Psychology, 5(1), 11-16.
- Kosse, F. & Pfeiffer, F. (2012). Impatience among preschool children and their mothers. Economics Letters, 115(3), 493-495.
- Kross, E.; Mischel, W. & Shoda, Y. (2011). Enabling Self-Control. In Maddux, James E.; Tangney, June Price. Social Psychological Foundations of Clinical Psychology. Guilford Press.
- McClure, S., Laibson, D., Lowenstein, G., Cohen, J. (2004). Separate neural systems value immediate and delayed monetary rewards. Science, 306, 503-507.
- Mischel, W., Ayduk, O., Berman, M. G., Casey, B. J., Gotlib, I. H., Jonides, J., Kross, E., Teslovich, T., Wilson, N. L., Zayas, V. & Shoda, Y. (2011). Willpower' over the life span: Decomposing self-regulation. Social Cognitive and Affective Neuroscience, 6(2), 252–256.
- Mischel, W. & Shoda, Y. (1995). A cognitive-affective system theory of personality: Reconceptualizing situations, dispositions, dynamics, and invariance in personality structure. Psychological Review, 102(2), 246–268.
- Mischel, W., Shoda, Y. & Peake, P. K. (1988). The nature of adolescent competencies predicted by preschool delay of gratification. Journal of Personality and Social Psychology, 54(4), 687-696.
- Mischel, W., Shoda, Y. & Rodriquez, M. L. (1989). Delay of gratification in children. Science, 244(4907), 933-938.
- Morduch, J. (2000). Siblings Rivalry in Africa. The American Economic Review, 90(2), 405–409.
- Nunn, G. D. (2004). Adult learners’ locus of control, self-evaluation and learning temperaments as a function of age and gender. Journal of Instructional Psychology, 21(3), 260-264.
- Pritchard, M. E., King, S. L. & Czajka-Narins, M. (1997). Adolescence body mass indices and self-perception. Adolescence, 32(128), 863-880.
- Roberts, T. A. & Goldenberg, J. L. (2007). Wrestling with nature: An existential perspective on the body and gender in self-conscious emotions. In J. L. Tracy, R. W. Robins, & J. P. Tangney (Eds.), The self-conscious emotions: Theory and research (p. 389–406). New York, NY: Guilford Press.
- Romer, D., Duckworth, A. L., Sznitman, S. & Park, S. (2010). Can Adolescents Learn Self-control? Delay of Gratification in the Development of Control over Risk Taking. Prevention Science, 11(3), 319–330.
- Rosati, A. G., Stevens, J. R., Hare, B. & Hauser, M. D. (2007). The evolutionary origins of human patience: temporal preferences in chimpanzees, bonobos, and human adults. Current Biology, 17(19), 1663-1668.
- Rosenblum, G. D. & Lewis, M. (1999). The relations among body image, physical attractiveness, and body mass in adolescence. Child Development, 70(1), 50-64.
- Sherman, A. C., Higgs, G. E. & Williams, R. L. (1997). Gender differences in the locus of control construct. Psychology and Health, 12(2), 239-248.
- Silverman, I. W. (2003). Gender Differences in Delay of Gratification: A Meta-Analysis. Sex Roles, 49(9), 451–463.
- Schnitker, S. (2012). An examination of patience and well-being. The Journal of Positive Psychology, 7(4), 263-280.
- Schnitker, S., Ro, D., Foster, J., Abernethy, A., Currier, J., Witvliet, C., Luna, L., Putman, K., VanHarn, K. & Carter, J. (2019). Patient patients: Increased patience associated with decreased depressive symptoms in psychiatric treatment. The Journal of Positive Psychology, 15(3), 300-313.
- Stevens, J. R. (2016). Evolutionary pressures on primate intertemporal choice. Proceedings of the Royal Society B, 281(1786), 1-13.
- Tobin, H. & Logue, A. W. (1994). Self-control across species (Columba livia, Homo sapiens, and Rattus norvegicus). Journal of Comparative Psychology, 108(2), 126-133.
تفاوت‌هاي جنسيتي در صبر: يک مطالعة تحولي
فرهاد خرمائي / دانشيار روان‌شناسي تربيتي دانشگاه شيراز khormaei@shirazu.ac.ir
مرضيه صادق‌زاده/ استاديار گروه روان‌شناسي دانشکدة ادبيات و علوم انساني دانشگاه سلمان فارسي کازرون sadeghzadeh.mr@gmail.com
فاطمه آزادي ده‌بيدي/ استاديار گروه روان‌شناسي مرکز آموزش عالي اقليد f.azadi@eghlid.ac.ir
اعظم فرماني/ دکتري روان‌شناسي ادارة کل بهزيستي استان فارس، دفتر اورژانس اجتماعي azamfarmani3@gmail.com
سيدمهدي پورسيد/ استاديار گروه آموزش روان‌شناسي و مشاوره دانشگاه فرهنگيان تهران pourseyed@cfu.ac.ir
دريافت: 13/10/1403 - پذيرش: 06/01/1404
چکيده
پژوهش حاضر با هدف شناسایی تفاوت‌هاي جنسيتي در صبر و مؤلفه‌هاي آن انجام شده است. بدين منظور 967 دانشآموز دختر و پسر (317 نفر مقطع ابتدايي، 320 نفر مقطع متوسطۀ اول و 330 نفر مقطع متوسطۀ دوم) شهر شيراز و 444 دانشجو (142 پسر و 302 دختر) دانشگاه شيراز و در مجموع 1411 مشارکت‌کننده به روش نمونه‌گيري تصادفي خوشه‌اي انتخاب شدند و دانشآموزان به مقياس صبر کودک و نوجوان و دانشجويان به مقياس صبر بزرگ‌سالان پاسخ دادند. براي تجزيه‌و‌تحليل داده‌ها از روش تحليل واريانس چند متغيره استفاده گرديد. نتايج نشان داد که در سنين مختلف تفاوت معني‌داري در نمرۀ کل صبر و برخي مؤلفه‌هاي آن بين دختران و پسران وجود دارد. در مقطع ابتدايي ميانگين دختران در نمرۀ کل صبر و مؤلفه‌هاي استقامت، درنگ و رضايت بالاتر از پسران بود. در دانشآموزان مقطع متوسطۀ اول ميانگين نمرۀ کل صبر و مؤلفه‌هاي استقامت، درنگ و متعالي شدن در پسران بيش از دختران بود. در دانشآموزان مقطع متوسطۀ دوم نيز ميانگين نمرۀ کل صبر و مؤلفه‌هاي استقامت و شکيبايي در پسران بيشتر از دختران بود. در دانشجويان نيز از لحاظ نمرۀ کل صبر تفاوت معني‌داري مشاهده نشد، اما در مؤلفه‌هاي متعالي شدن و درنگ ميانگين نمرۀ دختران بيشتر از پسران و در مؤلفۀ رضايت ميانگين نمرۀ پسران بيشتر از دختران بوده است. تلويحات نظري اين پژوهش آن است که نيم‌رخ‌هاي متفاوتي از تفاوت‌هاي جنسيتي در صبر و مؤلفه‌هاي آن در دوره‌هاي مختلف سني مي‌توان مشاهده نمود.
کليدواژه‌ها: صبر، استقامت، درنگ، شکيبايي، رضايت، متعالي شدن.
مقدمه
صبر سازه‌‌اي مهم در حوزۀ روان‌شناسي است که هم از منظر خط‌مشي کلان تربيتي و هم از ديدگاه تحولي مورد علاقۀ پژوهشگران مختلف قرار دارد. بررسي سازۀ صبر و موضوعات مرتبط با آن شايد ازاين‌رو اهميت ويژه‌اي يافته است که امروزه برخي از برنامه‌هاي تربيتي به‌طور تلويحي ناشکيبايي کودک را پيش‌فرض گرفته‌اند و بالتبع بر ارائۀ نتايج فوري و آني براي ترغيب انگيزه در وي تأکيد مي‌ورزند (Bettinger & Slonim, 2007). اين پيش‌فرض تکيه بر پاداشهاي طولاني‌مدت تربيتي را از قلمروي توجه مربيان و والدين دور مي‌سازد. اين در حالي است که پيشينۀ پژوهشي موجود نشان مي‌دهد که صبر با مجموعۀ بسيار گسترده‌اي از پيامدهاي تربيتي در ارتباط است (صادق‌زاده و ديگران، 1399؛ خرمائي و ديگران، 1394؛ خرمائي و آزادي ده‌بيدي، 1396؛ آربزي و خرمائي، 1400؛ صادق‌زاده و ديگران، 1400؛ خرمائي و ديگران، 2017).
برخي از پژوهش‌ها نقش صبر را در رشد کودک و برخي از پيامدهاي تربيتي همچون نمرات آزمون پيش‌دبستاني (Flynn, 1985)، عملکرد تحصيلي (Mischel et al., 1989) و حتي نمرات GPA (Kirby et al., 2005) مورد بررسي قرار دادهاند. هرچند اکثر اين پژوهش‌ها به واقع نتايج مربوط به پيگيري آزمايش معروف مارش‌مالو را پس از دوره‌هاي زماني چندساله مورد توجه قرار دادهاند، با اين همه به‌خوبي بر اين واقعيت صحه مي‌نهند که چنانچه کودکي در سنين 4ـ5 سالگي در جريان آزمايش فوق، انتظار و تأخير بيشتري را براي دريافت شيريني دوم نشان داده باشد، در نوجواني توسط والدين خويش با ويژگي‌هايي همچون شايستگي تحصيلي و اجتماعي، کلام روان و نافذ، دقت، برنامه‌ريزي و منطق و همين‌طور توانايي در مواجهه با ناکامي و اضطراب توصيف خواهند شد ( Mischel et al., 1988؛Funder et al., 1983). به‌علاوه پس از گذر چهل سال هنوز هم مي‌توان انتظار داشت که اين کودکان به‌عنوان يک بزرگ‌سال کمتر به مصرف مواد مخدر روي آورده، کمتر از اضافه وزن رنج برده و يا در مقايسه با همسالان خويش با احتمال پايين‌تري از همسر خود جدا شده باشند (Mischel et al., 2011). چنين يافته‌هايي اين گمانه را در ذهن پژوهشگران ايجاد نموده است که به‌جاي گريز از مفهوم زمان در پيامدها و پاداشهاي تربيتي، بايستي بر اين نتيجه اصرار ورزيد که صبر کودک يا توانمندي وي در توقف پاسخ يا تأخير در ارضاي خواسته‌ها، به‌احتمال زياد منفعت‌هاي مداومي را در گسترۀ زندگاني وي رقم خواهد زد. البته بايد توجه داشت که قريب به‌اتفاق پژوهش‌هاي تجربي در حوزۀ صبر از برداشت فرهنگ غربي از صبر ريشه گرفته است، که صبر را برابر با انتظار دستيابي به پاداش با به تأخيراندازي خواسته‌هاي کنوني در نظر مي‌گيرند و صبر را توانش موجود زنده در به تأخيراندازي برخي از خواسته‌ها به‌منظور دستيابي به پاداشهاي سطح بالاتر در آينده‌اي نزديک (Schnitker et al., 2019) و يا چشم‌پوشي از منافع زمان حال به‌منظور به‌دست آوردن پاداشهاي ارزشمندتر در آينده (Rosati et al., 2007) تعريف مي‌کنند. در روان‌شناسي تجربي غرب بنيان‌هاي صبر بر تاريخچۀ تکاملي انسان استوار گشته است، اما در عين حال در سال‌هاي اخير توجه پژوهشگران غربي به مقولۀ اخلاق به‌عنوان ويژگي بارز صبر جلب شده است. اديان مهم دنيا نيز صبر را به‌عنوان يک فضيلت اخلاقي و ظرفيت مقابله با سختي‌ها در نظر مي‌گيرند (Comer & Sekerka, 2014). کومر و سيکرکا (2014) اشاره مي‌نمايند که صبر در دوران جديد مورد غفلت قرار گرفته است. اين انديشه در رويکرد دوم که در ادامه مطرح است، بيشتر مورد توجه است.
البته بايستي در نظر داشت که سازۀ صبر با دو رويکرد کاملاً متفاوت مورد توجه قرار گرفته است؛ بدينترتيب که در بخش بزرگي از ادبيات پژوهشي با ترجيحات زماني افراد گره خورده و از آن به‌عنوان معاوضۀ گزينه‌هايي ياد مي‌شود که در طول زمان ارائه مي‌گردند. نمونۀ مشخص اين رويکرد را مي‌توان در آزمايش مارش‌مالو يا پژوهش‌هايي ديد که به تأسّي از آن، کودک را در ميان يک وعدۀ خوراکي مطلوب، اما اندک در زمان حال و مقدار بيشتري از آن در زمان آينده مخير نموده و ميزان صبر يا توان متوقف ماندن وي را به مشاهده مي‌نشينند (به‌طور مثال پژوهش Kosse & Pfeiffer, 2012)؛ صورت ديگري از اين ترجيحات زماني نيز در قالب حق انتخاب کودک يا فرد بزرگ‌سال از بين دو گزينة پولي ظاهر گرديده است، که يکي في‌الحال يا در زماني بسيار کوتاه به وي داده مي‌شود و ديگري بعد از گذر مدت زمان معيني قابل حصول است، ولي به لحاظ ارزشمندي به طرز ملموسي از گزينۀ نخست وسوسه‌انگيزتر مي‌نمايد (به‌طور مثال پژوهش Bettinger & Slonim, 2007)؛ هرچند بههرحال آنچه در هر دوي اين‌ها به‌عنوان صبر مورد توجه قرار مي‌گيرد، يک توانش پايه براي به تأخير انداختن کامروايي (delay of gratification) است.
اين موضوع از آنجا يک توانش پايه تلقي مي‌گردد که پژوهش‌هاي متعددي ريشه‌هاي زيست‌شناختي آن را مورد تأييد قرار دادهاند (به‌طور مثال Stevens, 2016؛ Tobin & Logue, 1994). برخي از اين پژوهش‌ها حتي با تکيه بر تصويربرداري‌هاي MRI، صبر يا به عبارت دقيق‌تر، توانايي ترجيح يک نتيجۀ طولاني‌مدت بر يک پاداش آني را ماحصل فعاليت حوزه‌هاي به‌خصوصي از مغز دانسته (McClure et al., 2004) و ردپاي آن را در برخي از خويشاوندان تکاملي انسان نيز تعقيب نموده‌اند (Stevens, 2016).
اين توانش پايه و تکاملي بودن آن در رويکرد دوم نيز مورد ملاحظه قرار گرفته است؛ با اين تفاوت که اين بار صبر نه به‌عنوان يک سازۀ تک‌بعدي، بلکه همراه با مؤلفه‌هاي مختلف آن مورد توجه و مطالعه قرار گرفته است. به‌عبارت‌ديگر، در رويکرد دوم باز هم توقف يا تأخير در ارضاي خواسته‌هاي لذت‌بخش به‌عنوان صبوري کردن در برخي موقعيت‌هاي خاص پذيرفته مي‌شود، اما از صبر مفهوم بيشتري طلب مي‌گردد که از يک حالت، وضعيت و يا تصميم موقعيتي فراتر رفته و به‌مثابۀ صفتي در نظر گرفته مي‌شود که در موقعيت‌هاي متنوعي از ماندن در يک ترافيک سنگين گرفته تا دست‌و‌پنجه نرم نمودن با يک بيماري صعب‌العلاج فعال‌سازي مي‌شود (Schnitker, 2012)، و يا در مدل پنج عاملي صبر (خرمائي و ديگران، 1393)، صبر به‌عنوان يک فضيلت اخلاقي که بر تعالي‌طلبي، شکيبايي، استقامت، رضايت و درنگ در موقعيت‌هاي ناخوشايند و غيرقابل تحمل اشاره دارد نيز عنصر زمان و به تعويق‌اندازي برخي وسوسه‌ها براي دستيابي به اهداف سطح بالاتر مورد توجه قرار مي گيرد. ازآنجا‌که ويژگي اصلي چنين موقعيت‌هايي نيز نه انتخاب ميان دو پاداش ـ يکي فوري و ديگري آتي ـ بلکه سپري نمودن زمان در موقعيتي است که گريزي از آن متصور نيست؛ پس صبر داراي ابعاد يا مؤلفه‌هاي متعددي در نظر گرفته مي‌شود که در نهايت با انواع مختلفي از موقعيت‌ها قابل انطباق است.
البته بايد در نظر داشت که در چنين موقعيت‌هاي گريزناپذيري، صبر به واقع يک حالت متوازن را برقرار مي‌سازد که مي‌تواند متوسط دو سر مبالغه‌آميز يک طيف؛ يعني افراط در بي‌مبالاتي (excess of recklessness) و نداشتن وقفه در کار (deficiency of sloth) تلقي شود (Schnitker, 2012). در برقراري اين حالت توازن نيز به‌طور حتم نمي‌توان از نقش راهبردهايي غفلت کرد که فرد به‌طور معمول در تنظيم خويش به‌کار مي‌گيرد. در نظام شناختي ـ عاطفي شخصيت (cognitive-affective personality system) که فهم کليۀ رفتارهاي انساني را منوط به درک جامع فرد، موقعيت و تعامل في‌مابين فرد و موقعيت مي‌داند (Mischel & Shoda, 1995)، صبر يا لااقل همان به تأخير انداختن کامروايي، در اثر به‌کار بستن راهبردهاي تنظيمگري «سرد» (cool regulatory strategies) امکان‌پذير مي‌شود که راهبردهايي شناختي، کنترل‌شده و ملايم تلقي مي‌گردند؛ درحالي‌که راهبردهاي تنظيمگري «گرم»
(hot regulatory strategies)؛ يعني واکنش‌هاي هيجاني، تکانشي و خودکار فرد، توان وي در به تأخير انداختن کامرواييها يا توقف پاسخ را به تحليل مي‌برند (Kross et al., 2011). در راهبرد «گرم»، شخص با وسواس تمام دربارۀ آنچه او را فريفته ساخته، به‌ويژه جذاب‌ترين عناصر آن، مي‌انديشد و درنتيجه کمتر قادر است در برابر تصاحب فوري آن مقاومت ورزد، اما راهبرد «سرد»، ساختاردهي دوبارۀ ادراک فرد از محرک اغواگر و پرت نمودن حواس وي را دربر مي‌گيرد (Romer et al., 2010) و لذا احتمال توفيق فرد را در به تأخير انداختن کامروايي خويش افزايش مي‌دهد.
ازاين‌رو مي‌توان بر نقش راهبردهاي شناختي در صبوري افراد و نيز تأثير راهبردهاي هيجاني بر ناتواني مردم در صبوري ورزيدن در موقعيت‌هاي مختلف، تکيه نمود، اما کليشه‌هايي که حتي تا به امروز از هيجاني بودن زنان روايت مي‌کنند (Barrett & Bliss-Moreau, 2009 ؛Brody & Hall, 2008)، در کنار پژوهش‌هايي که زنان را در تجربه‌هاي هيجاني خودآگاه توانمندتر مي‌بينند (Brody & Hall, 2008 ؛Roberts & Goldenberg 2007؛Ferguson & Eyre, 2000)، يا بر برتري ايشان در کنترل نمودن و انضباط بخشيدن به خود تأکيد مي‌ورزند (Duckworth & Seligman, 2006 ؛Humphrey, 1982)، اين ابهام را در ذهن پرورش مي‌دهند که در نهايت مي‌توان انتظار صبر بيشتري را از اين جنس داشت يا اصولاً در رابطه با صبر بايستي منتظر مشاهدة يک تفاوت جنسيتي بود يا خير.
البته پژوهش‌هاي متعددي تا کنون از وجود تفاوت‌هاي جنسيتي در مقوله‌هاي مختلف روايت کرده‌اند؛ چنان‌که برخي از بهره‌مندي زنان از مکان کنترل بيروني و برخورداري مردان از يک مکان کنترل دروني خبر مي‌دهند (Gifford et al., 2006 ؛ Sherman et al., 1997؛Nunn, 2004). البته حکايت تفاوت‌هاي جنسيتي در ادبيات پژوهشي موجود از آنچه در اينجا بيان گرديد، بيشتر و پرتنوع‌تر است؛ حتي پژوهش‌هايي که به مفهوم‌سازي صبر با رويکرد نخست توجه نموده‌اند نيز نشانه‌هايي از اين تفاوت‌ها را گزارش نموده‌اند؛ چنان‌که برخي از يافته‌هاي پژوهشي (Bauer & Chytilova, 2013 ؛Kirby & Marakovic, 1996) نشان مي‌دهد در رويارويي با شرايط آزمايشي مربوط به ترجيحات زماني، زنان به‌طور معني‌داري صبورتر از مردان ظاهر مي‌گردند. سيلورمن (2003) نيز در پژوهش خويش به بررسي 33 مطالعه‌اي مي‌پردازد که طي آنها از آزمودني خواسته شده است، بين يک پاداش کم و فوري و يک پاداش بزرگ، اما همراه با تأخير زماني يکي را انتخاب کند. نتايج مطالعۀ وي در اين فراتحليل نيز يک تفاوت جنسيتي ظريف؛ اما معنيدار را به نفع زنان نمايان ساخته است. البته وي تفاوت جنسيتي مشاهده‌شده در اين پژوهش‌ها را تاحدودي به تفاوت دو جنس زن و مرد در بي‌ارزش نمودن تأخير و نيز ميزان بي‌توجهي و تکانشي بودن آنها وابسته مي‌داند. بدينترتيب که مورد نخست به‌عنوان يک ويژگي نسبتاً زنانه توصيف شده و مورد دوم نيز به‌طور معمول و با نمرات بيشتري در نزد افراد جنس مذکر بروز کرده است (Silverman, 2003).
از منظر برخي ديگر از پژوهشگران (Bjorklund & Shackelford, 1999) نيز توانايي بيشتر جنس مؤنث در بازداري پاسخ‌ها يا به تأخير انداختن ارضاي خواسته‌ها را مي‌توان به راهکار ظريفي منتسب دانست که تکامل از بابت مراقبت از فرزندان در اين جنس ايجاد نموده است. بههرحال نکتۀ اصلي در مورد چنين پژوهش‌هايي، تمرکز آنها بر سازۀ صبر در مفهوم تأخير در کامرواييها، يعني رويکرد اول است؛ درحالي‌که از چشم‌انداز رويکرد دوم و تلقي صبر به‌عنوان سازۀ پيچيده‌تري که خود داراي چند مؤلفه يا بعد متفاوت است، هنوز هم مطالب چنداني راجع به تفاوت‌هاي جنسيتي يافت نمي‌شود. پژوهش حاضر با توجه به اين موضوع، تفاوت ميان زن و مرد را در صبر و مؤلفه‌هاي آن مورد توجه قرار داده و به‌واسطۀ بررسي اين تفاوت‌هاي جنسيتي در مقاطع سني مختلف از نتايج چهار مطالعة مختلف سود جسته است. نکتۀ اخير؛ يعني بررسي تحولي تفاوت‌هاي جنسيتي در صبر ازآنرو اهميت مي‌يابد که از منظر پژوهشگراني همچون داکورت و سليگمن (2006) تفاوت‌هاي جنسيتي را نمي‌توان به‌عنوان پديده‌اي مستمر و با دوام در سال‌هاي زندگي يک نسل از زنان و مردان در نظر آورد. بنابراين پژوهش حاضر با هدف شناسایی تفاوت‌هاي جنسيتي در صبر داراي دو ويژگي خاص است: نخست اتخاذ يک رويکرد چندمؤلفه‌اي به سازۀ صبر است؛ دوم شناسایی تفاوت‌هاي دو جنس در چهار مقطع سني مختلف است تا ملاحظة روند تحولي اين تفاوت‌ها نيز امکان‌پذير شود. بنابر آنچه گفته شد، اين پژوهش به اين پرسش پاسخ خواهد داد که روند تحولي صبر در سنين مختلف و همچنين زنان و مردان چگونه است؟ و آيا تفاوت‌هاي جنسيتي در تداوم و استمرار و يا تناوب در تحول صبر وجود دارد؟
روش پژوهش
روش اين پژوهش توصيفي از نوع مطالعه‌اي رشدي (developmental studies) بود که با استفاده از طرح عرضي چهار گروه سني دانشآموزان دوره‌هاي ابتدايي، متوسطۀ اول، متوسطۀ دوم و دانشجويان کارشناسي شهر شيراز انتخاب شدند و تفاوت‌هاي جنسيتي در صبر و مؤلفه‌هاي آن در اين گروه‌هاي سني مورد مطالعه قرار گرفت. روش نمونه‌گيري در اين پژوهش، نمونه‌گيري خوشه‌اي تصادفي چندمرحله‌اي بوده است که طي آن 317 دانشآموز دورۀ ابتدايي (148 دانشآموز پسر و 169 دانشآموز دختر)، 320 دانشآموز دورۀ متوسطۀ اول (160 دانشآموز پسر و 160 دانشآموز دختر)، 330 دانشآموز دورۀ متوسطۀ دوم (170 دانشآموز پسر و 160 دانشآموز دختر) و 444 دانشجوي دورۀ کارشناسي (142 دانشجوي پسر و 302 دانشجوي دختر) و در مجموع 1411 مشارکت‌کننده انتخاب شدند و به ابزارهاي پژوهش پاسخ دادند. داده‌هاي پژوهش در نرم‌افزار SPSS نسخۀ 21 تحليل گرديد و در چارچوب چهار مطالعه که تفاوت‌هاي جنسيتي در گروه‌هاي چهارگانه را بررسي نموده است، گزارش شده است. تمامي افراد به ابزارهاي ذيل پاسخ دادند.
مقياس صبر بزرگ‌سالان (خرمائي و فرماني، 1393): اين مقياس داراي 25 گويه است که روي يک طيف ليکرت پنج‌درجه‌اي از کاملاً نادرست تا کاملاً درست نمره‌گذاري شده است. طراحان اين مقياس، جهت بررسي روايي آن از تحليل عاملي به روش مؤلفه‌هاي اصلي توأم با چرخش واريماکس استفاده کرده‌اند، که نتايج بر وجود 5 مؤلفۀ صبر؛ يعني متعالي شدن، درنگ، استقامت، رضايت و شکيبايي دلالت داشته است. سازندگان ابزار به‌منظور سنجش پايايي اين مقياس با روش آلفاي کرونباخ، ضريب آلفا را براي کل مقياس برابر 86/0 و براي زيرمقياس‌ها بين 68/0 و 84/0 گزارش کرده‌اند (خرمائي و ديگران، 1393).
مقياس صبر کودک و نوجوان (خرمائي و ديگران، 1393): اين مقياس بر مبناي مقياس صبر بزرگ‌سالان (خرمائي و فرماني، 1393) تهيه شده است. مقياس صبر کودک و نوجوان داراي 36 گويه است که بر اساس طيف ليکرت از کاملاً درست تا کاملاً نادرست تنظيم شده است، و به سنجش صبر کودکان و نوجوانان در قالب پنج عامل استقامت، درنگ، متعالي شدن، شکيبايي و رضايت مي‌پردازد. ويژگي‌هاي روان‌سنجي اين مقياس بر روي نمونه‌اي از دانشآموزان مقاطع ابتدايي، متوسطۀ اول و دوم مورد بررسي قرار گرفته است. نتايج تحليل عامل اکتشافي به روش مؤلفه‌هاي اصلي توأم با چرخش واريماکس از وجود پنج عامل استقامت، درنگ، رضايت، متعالي شدن و شکيبايي به‌عنوان مؤلفه‌هاي مختلف صبر حکايت مي‌کند. پايايي کل مقياس و مؤلفه‌هاي آن نيز با استفاده از ضريب آلفاي کرونباخ به‌دست آمده است. ضرايب آلفاي کرونباخ براي کل مقياس 85/0 و براي خرده‌مقياس‌ها بين 62/0 تا 85/0 گزارش شده است (خرمائي و ديگران، 2017).
يافته‌هاي پژوهش
يافته‌هاي اين پژوهش در چارچوب مطالعات ذيل گزارش شده است:
مطالعة اول
در نخستين مطالعه، نمونة پژوهشي شامل دانشآموزان دورۀ ابتدايي در بازۀ سني 9ـ14 سال بودند. در اين مطالعه براي اندازه‌گيري نمرۀ کل صبر و مؤلفه‌هاي مربوط به آن، از مقياس صبر کودک و نوجوان (خرمائي و ديگران، 1393) استفاده شده است. به‌منظور تحليل داده‌هاي اين پژوهش، نخست مفروضه‌هاي تحليل واريانس چندمتغيري مورد بررسي قرار گرفت. جدول (1) نتايج بررسي مفروضة همگني واريانس متغيرهاي وابسته در سطوح مختلف متغير جنسيت را نشان مي‌دهد.
جدول 1: نتايج آزمون لوين جهت بررسي همگني واريانس متغيرهاي وابسته در سطوح مختلف متغير جنسيت
متغير وابسته F df1 df2 P
استقامت 11/2 1 315 14/0
درنگ 25/2 1 315 13/0
متعالي شدن 06/0 1 315 80/0
رضايت 73/0 1 315 39/0
شکيبايي 92/0 1 315 33/0
صبر 33/0 1 315 56/0
نتايج جدول (1) عدم معني‌داري نتايج آزمون لوين را گزارش مي‌کند، و بيانگر برقراري مفروضۀ همگني واريانس‌ها در سطوح مختلف متغير جنسيت است. نتايج آزمون پيلايي نيز در تحليل واريانس چند متغيري بر تفاوت معنيدار دختران و پسران دانشآموز در مؤلفه‌هاي صبر دلالت مي‌نمود (001/0=p، 32/6=F). براي بررسي تفاوت بين دختران و پسران دورۀ ابتدايي در مؤلفه‌هاي صبر از تحليل واريانس چندمتغيري استفاده گرديد، که نتايج آن در جدول (2) گزارش شده است.
جدول 2: نتايج آزمون تحليل واريانس در بررسي تفاوت‌هاي جنسيتي در نمونۀ دانشآموزان دورۀ ابتدايي
جنسيت ميانگين انحراف معيار مجموع مجذورات درجات آزادي ميانگين مجذورات F P
مؤلفه‌هاي صبر استقامت دختر 21/40 24/8 22/2144 1 22/2144 71/29 0001/0
پسر 35 76/8
درنگ دختر 69/38 16/10 22/1915 1 22/1915 81/20 0001/0
پسر 76/33 89/8
رضايت دختر 65/10 39/3 39/83 1 39/83 81/7 006/0
پسر 62/9 11/3
متعالي شدن دختر 25/28 42/4 54/12 1 54/12 67/0 41/0
پسر 85/27 21/4
شکيبايي دختر 38/12 14/4 62/49 1 62/49 13/3 07/0
پسر 59/11 77/3
نمرۀ کل صبر دختر 20/130 50/21 19/12053 1 19/12053 20/26 0001/0
پسر 84/117 37/21
چنان‌که از نتايج مندرج در اين جدول نيز برمي‌آيد، دختران و پسران از نظر مؤلفۀ استقامت تفاوت معني‌داري با يکديگر دارند (0001/0=p، 71/29=F)؛ بدينترتيب که ميان ميانگين دختران (21/40) به طرز معني‌داري از ميانگين پسران (35) بالاتر است. در مؤلفۀ درنگ نيز تفاوت معني‌داري وجود دارد (0001/0=p، 81/20=F) و ميانگين دختران (69/38) به‌طور معني‌داري از ميانگين پسران (76/33) بالاتر است. مشابه اين الگو در مقايسۀ بين نمرات دختران و پسران در مؤلفۀ رضايت نيز تکرار شده و همراه با يک تفاوت معنيدار (006/0=p، 81/7=F)، مي‌توان مشاهده نمود که ميانگين دختران (65/10) بالاتر از ميانگين پسران (62/9) قرار مي‌گيرد. در نهايت نيز نتايج آزمون نشان مي‌دهد که نمرۀ کل صبر بين دختران و پسران تفاوت معني‌داري داشته (0001/0=p، 20/26=F) و ميانگين دانشآموزان دختر (20/130) از ميانگين پسران (84/117) به‌نحو معناداري بالاتر است.
مطالعة دوم
در مطالعۀ دوم، نمونۀ پژوهشي شامل دانشآموزان دورۀ متوسطۀ اول در دامنۀ سني 12ـ15 سال بودند. از اين دانشآموزان نيز درخواست گرديد تا مقياس صبر کودک و نوجوان را مورد مطالعه قرار داده و آن را تکميل نمايند. جهت بررسي تفاوت بين دانشآموزان دو جنس در نمرۀ کل صبر و نيز مؤلفه‌هاي مربوط به آن باز هم از آزمون تحليل واريانس چندمتغيري استفاده گرديد. جدول (3) نتايج بررسي مفروضۀ همگني واريانس متغيرهاي وابسته در سطوح مختلف متغير جنسيت را نشان مي‌دهد.
جدول 3: نتايج آزمون لوين جهت بررسي همگني واريانس متغيرهاي وابسته در سطوح مختلف متغير جنسيت
متغير وابسته F df1 df2 P
استقامت 61/2 1 321 10/0
درنگ 53/7 1 321 006/0
متعالي شدن 28/0 1 321 59/0
رضايت 36/0 1 321 54/0
شکيبايي 50/2 1 321 11/0
نمرۀ کل صبر 48/6 1 321 01/0
نتايج جدول (3) عدم معني‌داري نتايج آزمون لوين را گزارش مي‌کند، و بيانگر برقراري مفروضۀ همگني واريانس‌ها در سطوح مختلف متغير جنسيت است. نتايج آزمون پيلايي نيز گواه وجود تفاوت معنيدار بين دانشآموزان دختر و پسر است (002/0=p، 97/3=F). براي بررسي تفاوت بين دختران و پسران دورۀ متوسطۀ اول در مؤلفه‌هاي صبر از تحليل واريانس چندمتغيري استفاده گرديد، که نتايج آن در جدول (4) گزارش شده است.
جدول 4: نتايج آزمون تحليل واريانس چندمتغيري در بررسي تفاوت‌هاي جنسيتي در دانشآموزان دورۀ متوسطۀ اول
ميانگين انحراف معيار مجموع مجذورات درجات آزادي ميانگين مجذورات F P
مؤلفه‌هاي صبر استقامت دختر 04/34 84/8 29/467 1 29/467 62/6 01/0
پسر 44/36 92/7
درنگ دختر 22/32 79/9 94/936 1 94/936 61/11 001/0
پسر 63/35 08/8
متعالي شدن دختر 65/25 74/4 49/266 1 49/266 20/11 001/0
پسر 46/27 11/3
شکيبايي دختر 38/11 29/3 94/3 1 94/3 30/0 58/0
پسر 59/11 52/3
رضايت دختر 90/9 20/3 06/0 1 06/0 007/0 93/0
پسر 87/9 04/3
نمرۀ کل صبر دختر 21/113 19/21 17/4922 1 17/4922 51/12 0001/0
پسر 01/121 37/18
چنان‌که در جدول (4) نيز قابل مشاهده است، در مؤلفۀ استقامت، ميانگين پسران 44/36 و ميانگين دختران 04/34 است، که به‌صورت معني‌داري با يکديگر متفاوت هستند (01/0=p، 62/6=F). در مؤلفۀ درنگ نيز ميانگين پسران 63/35 و ميانگين دختران 22/32 محاسبه گرديده که باز به‌صورت معني‌داري با يکديگر متفاوت هستند (001/0=p، 61/11=F). اين جدول همچنين نشان مي‌دهد که بين دختران و پسران حاضر در اين مطالعه از نظر مؤلفۀ متعالي شدن (001/0=p، 20/11=F) نيز تفاوت آماري معناداري وجود دارد، که با توجه به اينکه ميانگين دانشآموزان پسر (46/27) و ميانگين دانشآموزان دختر (65/25) است، اين تفاوت نيز به نفع پسران است. جدول (4) همچنين نشان مي‌دهد که در اين مقطع نيز يک تفاوت جنسيتي معنيدار بين دختران و پسران وجود دارد (0001/0=p، 51/12=F)، که با توجه به ميانگين‌هاي هر دو جنس (ميانگين پسران 01/121 و ميانگين دختران 21/113)، مي‌توان گفت که نمرۀ کل صبر براي پسرها به‌نحو معني‌داري بالاتر از دخترهاست.
مطالعة سوم
در مطالعۀ سوم، نمونۀ پژوهشي شامل دانشآموزان دورۀ متوسطۀ دوم در دامنۀ سني 16ـ18 سال بودند و در اندازه‌گيري نمرۀ مربوط به صبر ايشان و همچنين مؤلفه‌هاي مربوط به آن نيز از مقياس صبر کودکان و نوجوانان استفاده شد. جدول (5) نتايج بررسي مفروضۀ همگني واريانس متغيرهاي وابسته در سطوح مختلف متغير جنسيت را نشان مي‌دهد.
جدول 5: نتايج آزمون لوين جهت بررسي همگني واريانس متغيرهاي وابسته در سطوح مختلف متغير جنسيت
متغير وابسته F df1 df2 P
استقامت 70/4 1 328 03/0
درنگ 08/0 1 328 37/0
متعالي شدن 45/5 1 328 02/0
رضايت 29/0 1 328 58/0
شکيبايي 25/0 1 328 61/0
نمرۀ کل صبر 41/0 1 328 52/0
نتايج جدول (5) عدم معني‌داري نتايج آزمون لوين را گزارش مي‌کند، و بيانگر برقراري مفروضۀ همگني واريانس نمرۀ کل صبر و مؤلفه‌هاي مربوط به آن در سطوح مختلف متغير جنسيت است. نتايج آزمون پيلايي نيز گواه وجود تفاوت معنيدار بين دانشآموزان دختر و پسر است (002/0=p، 97/3=F). براي بررسي تفاوت بين دختران و پسران دورۀ متوسطۀ دوم در مؤلفه‌هاي صبر از تحليل واريانس چندمتغيري استفاده گرديد، که نتايج آن در جدول (6) گزارش شده است.
جدول 6: نتايج آزمون تحليل واريانس چندمتغيري در بررسي تفاوت‌هاي جنسيتي در نمونۀ دانشآموزان دورۀ متوسطۀ دوم
ميانگين انحراف معيار مجموع مجذورات درجات آزادي ميانگين مجذورات F P
مؤلفه‌هاي صبر استقامت دختر 55/30 48/8 79/291 1 79/291 75/4 03/0
پسر 43/32 16/7
شکيبايي دختر 52/11 53/3 44/54 1 44/54 68/4 03/0
پسر 33/12 28/3
درنگ دختر 57/31 43/7 75/178 1 75/178 21/3 07/0
پسر 04/33 48/7
متعالي شدن دختر 8/21 95/5 31/6 1 31/6 21/0 64/0
پسر 46/21 88/4
رضايت دختر 91/9 85/2 63/17 1 63/17 18/2 14/0
پسر 44/9 82/2
نمرۀ کل صبر دختر 75/104 23/17 36/1206 1 36/1206 87/4 02/0
پسر 73/108 51/15
نتايج آزمون تحليل واريانس چندمتغيري (جدول 6) جهت بررسي جايگاه اين تفاوت نشان داد که در مورد نمونۀ دانشآموزان متوسطۀ دوم نيز به لحاظ نمرۀ کل صبر، تفاوت معني‌داري بين دختران و پسران وجود دارد (02/0=p، 87/4=F)، که با توجه به بررسي ميانگين هر دو گروه مي‌توان گفت نمرۀ کل صبر در پسران دانشآموز (ميانگين 73/108) به‌نحو معني‌داري از نمرۀ کل صبر در دختران (ميانگين 75/104) بالاتر است؛ همچنين چنان‌که جدول (6) نيز نشان مي‌دهد مي‌توان گفت که در دو مؤلفۀ استقامت و شکيبايي نيز تفاوت جنسيتي معنيدار بين دختران و پسران وجود دارد. بدينترتيب که در مؤلفۀ استقامت که بين ميانگين دانشآموزان دبيرستاني پسر (43/32) و ميانگين دانشآموزان دبيرستاني دختر (55/30)، تفاوت معني‌داري وجود دارد (03/0=p، 75/4=F). در مؤلفۀ شکيبايي نيز بين دانشآموزان دو جنس با ميانگين‌هاي 33/12 براي پسران و 52/11 براي دختران تفاوت آماري معناداري وجود دارد (03/0=p، 68/4=F)، که به وضوح در اينجا نيز تفاوت به نفع دانشآموزان پسر است.
مطالعة چهارم
مطالعۀ چهارم بر روي دانشجويان دورۀ کارشناسي در دامنۀ سني بين 20ـ31 سال انجام گرفت. اين مشارکت‌کنندگان مقياس صبر بزرگ‌سالان (خرمائي و ديگران، 1393) را تکميل نمودند. جدول (7) نتايج بررسي مفروضۀ همگني واريانس متغيرهاي وابسته در سطوح مختلف متغير جنسيت را نشان مي‌دهد.
جدول 7: نتايج آزمون لوين جهت بررسي همگني واريانس متغيرهاي وابسته در سطوح مختلف متغير جنسيت
متغير وابسته F df1 df2 P
درنگ 33/3 1 442 06/0
متعالي شدن 35/2 1 442 12/0
رضايت 08/0 1 442 77/0
استقامت 78/1 1 442 18/0
شکيبايي 50/0 1 442 47/0
نمرۀ کل صبر 10/2 1 442 14/0
نتايج آزمون لوين که در جدول (7) گزارش شده است، بر همساني واريانس صبر و مؤلفه‌هاي آن در دو گروه دختر و پسر دلالت دارد. نتايج آزمون پيلايي نشان داد که تفاوت معني‌داري بين دانشجويان دختر و پسر وجود دارد (0001/0=p، 60/7=F). جهت بررسي جايگاه اين تفاوت نتايج مربوط به آزمون تحليل واريانس چندمتغيري در جدول (8) خلاصه شده است.
جدول 8: نتايج آزمون تحليل واريانس چندمتغيري در بررسي تفاوت‌هاي جنسيتي در نمونۀ دانشجويان
ميانگين انحراف معيار مجموع مجذورات درجات آزادي ميانگين مجذورات F P
مؤلفه‌هاي صبر متعالي شدن دختر 35/29 42/4 81/353 1 81/353 75/16 0001/0
پسر 44/27 95/4
رضايت دختر 06/11 92/2 86/42 1 86/42 19/5 02/0
پسر 73/11 79/2
درنگ دختر 73/9 55/1 94/40 1 94/40 86/14 0001/0
پسر 07/9 88/1
استقامت دختر 10/10 55/1 89/4 1 89/4 99/1 15/0
پسر 33/10 59/1
شکيبايي دختر 5/20 04/3 66/30 1 66/30 44/3 06/0
پسر 11/21 86/2
نمرۀ کل صبر دختر 81/80 77/6 07/119 1 07/119 38/2 12/0
پسر 70/79 66/7
نتايج جدول (8) نشان داد که تفاوت معني‌داري در دو مؤلفۀ متعالي شدن و درنگ به نفع دختران و در مؤلفۀ رضايت به نفع پسران وجود دارد. بدينترتيب که در مؤلفۀ متعالي شدن ميانگين دانشجويان دختر 35/29 و ميانگين دانشجويان پسر 44/27 بوده است و تفاوت اين دو ميانگين معنيدار است (0001/0=p، 75/16=F). بين دانشجويان دو جنس همچنين از نظر مؤلفۀ رضايت نيز تفاوت معني‌داري وجود دارد (02/0=p، 19/5=F)، و ميانگين پسران (73/11) در اين مؤلفه به‌طور معني‌داري از ميانگين دختران (06/11) بالاتر است. نتايج جدول (8) نشان مي‌دهد که در مؤلفۀ درنگ نيز تفاوت جنسيتي معني‌داري وجود دارد (0001/0=p، 86/14=F)، و اين بار ميانگين دختران (73/9) به‌نحو معني‌داري از ميانگين پسران (07/9) بالاتر است.
بحث و نتيجه‌گيري
چنان‌که پيش از اين نيز گفته شد، چهار مطالعة يادشده با هدف شناسایی تفاوت‌هاي جنسيتي در صبر و مؤلفه‌هاي آن در يک روند تحولي انجام گرفته است. البته مطابق يافته‌هاي فوق، در هر مطالعه شواهدي مبني‌بر وجود چنين تفاوت‌هايي خواه در نمرۀ کل صبر و خواه در مؤلفه‌هاي مربوط به آن، نمايان گرديده است، اما بههرحال برجسته‌‌ترين نکته‌اي که با تأمل در اين نتايج به نظر مي‌رسد، عدم استمرار و تداوم تفاوت‌هاي جنسيتي است. براي دريافتن اين موضوع کافي است که يافته‌هاي آماري چهار مطالعه را با يک ديد کلي‌نگر مورد توجه قرار داد؛ بدينترتيب که مطالعۀ نخست با نمونۀ دانشآموزان مقطع ابتدايي، از وجود تفاوت معنيدار ميان دو جنس، هم در نمرۀ کل صبر و هم در برخي مؤلفه‌هاي آن (استقامت، درنگ و رضايت) خبر مي‌دهد، که در همگي موارد با برتري نمرۀ دانشآموزان دختر همراه است. اين يافته با نتايج پژوهش‌هاي پيشين که صبر را تنها به تأخير در کامروايي تعبير نموده‌اند، هماهنگ است و مي‌تواند همچون گذشته از چشم‌انداز تکاملي به ترفند خلاقانۀ طبيعت در نگاهداري نسل‌ها منتسب گردد (همچون Bjorklund & Shackelford, 1999)، يا از چشم‌انداز اجتماعي شدن، ماحصل شيوۀ متفاوت و صبورانه‌تر رفتار والدين با فرزندان دختر (Bauer & Chytilova, 2013)، يا تمايل بيشتر ايشان به سرمايه‌گذاري بر تحصيل و بهداشت فرزندان پسر (Morduch, 2000) تلقي گردد.
بههرحال نکتة جالب در مورد يافتة پژوهشي فوق آن است که در مطالعة دوم و سوم که دانشآموزان مقاطع متوسطة اول و دوم را به‌عنوان نمونۀ پژوهشي اختيار نموده، مجدداً تکرار نشده است. البته هر دوي اين مطالعه‌ها باز هم بر وجود يک تفاوت معنيدار جنسيتي، هم در نمرۀ کل صبر و هم در پاره‌اي از مؤلفه‌هاي مربوط به آن دلالت داشته‌اند، اما در هيچ‌کدام تفاوت آشکارشده به نفع دانشآموزان دختر نبوده است. به کلام ديگر در مطالعۀ دوم، نمرات بالاتر صبر چه در حالت کلي و چه در رابطه با نمرات مؤلفه‌هاي استقامت، درنگ و متعالي شدن به دانشآموزان پسر اختصاص داشته است و در مطالعۀ سوم نيز نمرۀ کل صبر و نمرات استقامت و شکيبايي براي دانشآموزان پسر بالاتر بوده است.
اين چرخش تفاوت جنسيتي را شايد بتوان به وضعيتي منتسب دانست که دختران دانشآموز در اين دو مقطع سني با آن مواجه هستند؛ چراکه به گواهي برخي پژوهش‌ها ( Rosenblum & Lewis, 1999؛Pritchard et al. 1997؛Galambos, et al., 1990) تغييرات ناشي از بلوغ فيزيولوژيک، فشار بيشتري را بر دختران تحميل ساخته و آنها را دچار نارضايتي، سردرگمي و حتي اعتراض مي‌نمايد. گذشته از اين، به لحاظ اجتماعي نيز اين مقطع سني براي دختران با سرگشتگي‌هاي خاصي روبه‌روست که در مورد همسالان پسر آنها چندان محلي از اعتبار ندارد. به باور گيليگان و ديگران (1990) زن‌ها بهطورکلي در نوجواني با يک دوراهي ويژه و بسيار چالش‌انگيز روبه‌رو مي‌شوند؛ بدينترتيب که از يک‌طرف با وسوسۀ توجه مداوم به روابط انساني و تلاش جهت رفاه و رفع نيازهاي ديگران روبه‌رو مي‌شوند، که به لحاظ فرهنگي براي آنها يک ارزش محوري تعريف گرديده و درواقع براي آن تربيت شده‌اند؛ و از سوي ديگر، روياي توجه و ابراز به خود و نيازها و اهداف شخصي را در سر مي‌پرورانند، که اگرچه اشتياق زيادي را در آنها ايجاد مي‌کند، اما درعين‌حال، به‌نوعي احساس طرد شدن و وانهادن زنانگي را نيز در آنها برمي‌انگيزد.
چنين چالشي اگرچه ممکن است در سرتاسر زندگي يک زن نمود پيدا کند، اما به‌طور خاص در دوران نوجواني بروز مي‌يابد و تا بزرگ‌سالي نيز ادامه پيدا مي‌کند. شايد به‌واسطۀ همين موضوع نيز باشد که در مطالعۀ چهارم نشانۀ معني‌داري از تفاوت ميان دو جنس در نمرۀ کل صبر مشاهده نشده است. البته بروز تفاوت معنيدار جنسيتي در سه مؤلفۀ صبر؛ يعني متعالي شدن، رضايت و درنگ باز هم نکتۀ در خور توجهي به نظر مي‌رسد. مورد اخير به‌ويژه ازآنرو اهميت مي‌يابد که در دو مؤلفۀ درنگ و متعالي شدن، نمرات بالاتر از آنِ دانشجويان دختر بوده است، اما در مؤلفۀ رضايت برتري با نمرات هم‌رده‌هاي مرد ايشان بوده است. به کلام روشن‌تر، شايد بتوان اين گمانه را در ذهن پرورش داد که مؤلفه‌هاي مختلف صبر در نزد زن و مرد کارآيي‌هاي متفاوتي پيدا کرده و نمودهاي مختلفي را ايجاد مي‌کنند؛ بدينترتيب که صبر زنان بيشتر بر مؤلفۀ متعالي شدن و درنگ استوار است، که اولي بنا به تعريف خرمائي و فرماني (2016)، تاب آوردن دشواري‌ها و مصيبت‌ها به خاطر تعالي معنوي و رشدي است که در پس اين سختي‌ها پنهان گرديده، و دومي به ايجاد وقفه يا مهار بر سر راه آرزوها و اميال دروني تعبير مي‌گردد. اما صبر مردان بيشتر بر مؤلفۀ رضايت تکيه دارد که باز هم بنا به تعريفي که از آن ارائه گرديده، قبول شرايط موجود بي‌شکايت و اعتراض است؛ چنان‌که گويي در حال حاضر بايد چنين باشد و جايگزيني براي آن متصور نيست.
به نظر مي‌رسد در برخي از پژوهش‌هاي گذشته نيز شواهدي مبني‌بر نقش متفاوت صبر در زندگي زنان و مردان ظهور کرده باشد؛ چنان‌که در پژوهش فاندر و ديگران (1983) پسرهايي که قادر به توقف در ارضاي خواستۀ خويش در جريان آزمايش مارش‌مالو بودند، سال‌ها بعد اهل تأمل، دقيق، منطقي، محتاط، اهل مشارکت و بهطورکلي قادر به تنظيم تکانه‌هاي انگيزشي و هيجاني توصيف مي‌شدند؛ درحالي‌که دختران با همان توانايي در جريان آزمايش، بيشتر با ويژگي‌هايي همچون هوشمند، کاردان و باکفايت وصف گرديده بودند. البته در نهايت درستي تبيين فوق نيازمند دقت و تأمل در نقشي است که صبر به همراه مؤلفه‌هاي مختلف آن در زندگي زنان و مردان بزرگ‌سال ايفا مي‌نمايد. اما بههرحال يافته‌هاي چهار مطالعۀ انجام‌گرفته در اين پژوهش، نخست بر ايدۀ پژوهشگراني همچون داکورت و سليگمن (2006) صحه مي‌نهند، که همواره بايستي با تفاوت‌هاي جنسيتي با احتياط بيشتري روبه‌رو گرديد و به تداوم آنها در ساليان مختلف زندگي با ديده ترديد نگريست؛ مضاف بر اينکه يافته‌هاي پژوهشي حاضر نشان مي‌دهد در برخي مقاطع سني حتي بايد احتمال تغيير آهنگ اين تفاوت‌ها از جنسي به جنس ديگر را نيز در نظر آورد.
ازجمله محدويت‌هاي اين پژوهش عدم همگني واريانس‌ها در يک و يا دو مؤلفۀ صبر در برخي مقاطع سني بوده است، که لازم است تبيين اين مؤلفه‌ها در آن دورۀ سني با احتياط صورت گيرد. گذشته از اين مورد، نتايج پژوهش حاضر نشان مي‌دهد که آنچه در ادبيات پژوهشي صبر در قالب تفاوت جنسيتي ثبت گرديده، به لحاظ اتخاذ رويکرد اول به مفهوم‌سازي اين سازه و تلقي آن در يک بعد محدود، از دقت چنداني برخوردار نيست و با در نظر گرفتن رويکرد چندمؤلفه‌اي به صبر مي‌توان چهره‌هاي متفاوتي را از تفاوت‌هاي دو جنس زن و مرد در اين سازۀ به‌خصوص برداشت نمود. شايد حتي بتوان گفت که نتيجه‌گيري سيلورمن (2003) مبني‌بر وجود يک تفاوت بسيار ظريف جنسيتي نيز باز به همين مفهوم‌پردازي خاص بازگشته و بي‌ترديد تغيير تفاوت‌هاي جنسيتي در صبر در مقاطع سني مختلف را به هيچ رو مورد توجه قرار نداده است.
- آربزی، محسن و خرمائی، فرهاد (1400). رابطۀ ساختاری منش اخلاقی صبر و اهداف پیشرفت تحصیلی دانشجویان: نقش واسطه‌ای منبع کنترل. راهبردهای توسعه در آموزش پزشکی، 8(2)، 41ـ51.
- خرمائی، فرهاد و آزادی ده‌بیدی، فاطمه (1396). تبیین اهمال‌کاری تحصیلی دانشجویان بر اساس سازۀ دینی ـ اخلاقی صبر. فرهنگ در دانشگاه اسلامی، 7(1)، 77ـ92.
- خرمائی، فرهاد و دیگران (1394). پیش‌بینی اضطراب امتحان بر اساس مؤلفه‌های صبر با واسطه‌گری مؤلفه‌های اهداف پیشرفت در دانشجویان. آموزش‌پژوهی، 1(2)، 50ـ71.
- خرمائی، فرهاد و دیگران (1393). ساخت و بررسی ویژگی‌های روان‌سنجی مقیاس صبر. اندازه‌گیری تربیتی، 5(17)، 83ـ99.
- صادق‌زاده، مرضیه و دیگران (1399). مؤلفه‌های صبر مادر و توان بدرفتاری با کودک: نقش واسطه‌ای نارسا نظم‌جویی هیجانی. روان‌شناسی تحولی: روان‌شناسان ایرانی، 16(63)، 311ـ319.
- صادق‌زاده، مرضیه و دیگران (1400). مدل ساختاری رابطۀ صبر با کفایت اجتماعی در دانشآموزان دورۀ متوسطۀ دوم. روان‌شناسی مدرسه و آموزشگاه، 10(4)، 99ـ110.
