روان شناسی و دين

ساخت پرسش‌نامۀ هوش هيجاني قرآن‌بنيان
 سيدحسين حيدري خورميزي         / دکتراي قرآن و علوم، گرايش روان‌شناسي جامعۀ المصطفي العالميه    shheidari3274@gmail.com
محمدمهدي صفورائي پاريزي/ دانشيار گروه روان‌شناسي جامعۀ المصطفي العالميه    m_safurayi@miu.ac.ir
دريافت: 11/11/1403 - پذيرش: 01/02/1404
چکيده
پژوهش حاضر با هدف ساخت پرسش‌نامۀ سنجش هوش هيجاني قرآن‌بنيان انجام شد. روش پژوهش توصیفی از نوع پیمایشی بود. جامعۀ آماري، مردان و زنان بالاي 20 سال از شهرهاي قم، تهران، اصفهان، مشهد و يزد بودند. اين پرسش‌نامه بر پژوهش قبلي مؤلف استوار شده است که در آن مؤلفه‌هاي هوش هيجاني قرآن‌بنيان استخراج و به تأييد رسيده است. در مرحلۀ اول بر اساس مؤلفه‌هاي به‌دست‌آمده، گويه‌هايي طراحي و جهت بررسي روايي محتوايي در اختيار کارشناسان قرار گرفت. شاخص روايي محتوا (79/0) و ضريب نسبي (49/0) نشان‌دهندۀ روايي محتوايي گويه‌ها بود؛ در مرحلۀ بعد پرسش‌نامه در نمونه‌اي به‌اندازۀ 840 نفر براي بررسي پايايي و روايي سازه اجرا شد. يافته‌‌ها نشان داد: الف) پرسش‌نامۀ هوش هيجاني قرآن‌بنيان از ويژگي‌هاي روان‌سنجي مطلوبي برخوردار است؛ ب) پايايي پرسش‌نامه با روش آلفاي کرونباخ براي کل پرسش‌نامه 97/0، و براي هريک از مؤلفه‌هاي: باورهاي ايماني (96/0)، کنترل هيجانات بين‌فردي (85/0)، همدلي(81/0)، کنترل هيجانات درون‌فردي (85/0)، تأثيرناپذيري (78/0)، القائات الهي (72/0)، مسئوليت‌پذيري ديني (84/0) و بخشش (74/0) مي‌باشد؛ ج) نتايج تحليل عاملي نشان داد پرسش‌نامه از روايي سازۀ مطلوبي برخوردار است؛ لذا اين ابزار داراي عوامل زيربنايي خوبي براي سنجش هوش هيجاني بوده و مي‌توان از آن در تحقيق و سنجش استفاده کرد.
کليدواژه‌ها: هوش هيجاني، کنترل هيجان، همدلي، مسئوليت‌پذيري، قرآن‌بنيان.
 
مقدمه
امروزه انسان‌ها براي انطباق با تغييرات و به‌منظور بقا و رشد در محيط‌هاي جديد و پيچيده، ويژگي‌هاي خاصي را لازم دارند و بايد به ابزارهاي خاصي مجهز باشند؛ زيرا آنچه مهم است، اين است که بايد هر روز نسبت به روز قبل چالاك‌تر و چابک‌تر باشيم. يکي از مهم‌ترين ويژگي‌هايي که مي‌تواند به انسان‌ها در پاسخ به اين تغييرات کمک کند، هوش هيجاني است. امروزه روان‌شناسان توجه ويژه‌اي به اين قابليت‌ها و نقش آن در زندگي نموده‌اند و هر روز بر اهميت آن به‌عنوان عاملي تأثيرگذار بر موفقيت در جوانب مختلف زندگي افزوده مي‌شود (Goleman, 2001, p70). هوش شناختي در بهترين شرايط، تنها 20 درصد از موفقيت فرد را تضمين مي‌کند و 80 درصد از موفقيت‌ها وابسته به عوامل ديگري همانند مهارت‌هاي هوش هيجاني است. افرادي که هوش هيجاني بالاتري دارند، مهارت‌هاي اجتماعي بهتر و روابط پايدارتري برقرار کرده و در برخورد با مشکلات بهتر عمل مي‌کنند. اهميت هوش هيجاني به‌حدي است که آن را جزء مهارت‌هاي لازم براي مديريت تنش‌هاي روزانه مي‌دانند و درنتيجۀ آن بهبودي در سلامت روان فرد حاصل مي‌شود (جزيني و ديگران، 1399، ص2، به نقل از: Rosenstein & Stark, 2015).
تعريف‌ها و تبيين‌هاي متفاوتي از هوش هيجاني ارائه شد‌ه‌ است؛ گلمن هوش هيجاني را نوعي مهارت اجتماعي و توانايي برقراري ارتباط مؤثر با ديگران مي‌داند كه همدردي با آنان، كنترل تكانش‌ها و حل تعارضات را دربر مي‌گيرد (Goleman, 2001, p30). ماير آن را «مجموعه‌اي از توانايي‌هاي ذهني كه به شما كمك مي‌كند احساسات خود و ديگران را درك كنيد و در نهايت به توانايي تنظيم احساسات خويش نايل گرديد»، مي‌داند (Mayer, Salovey & Caruso, 2000, p62). طبق ديدگاه بار ـ آن هوش هيجاني مجموعه‌اي از قابليت‌ها، کارايي‌ها و مهارت‌هاي غيرشناختي است که بر توانايي فرد براي موفقيت در مقابله با اقتضائات و فشارهاي محيطي اثر مي‌گذارند. از ديدگاه او هوش هيجاني ـ اجتماعي از تقاطع و ارتباط متقابل مهارت‌ها و قابليت‌هاي هيجاني و اجتماعي حاصل مي‌شود و تعيين‌کنندة اين هستند که ما چقدر مي‌توانيم به‌صورت مؤثر خودمان را بفهميم و ابراز کنيم؟ چقدر مي‌توانيم ديگران را درک کنيم و با آنها ارتباط برقرار کنيم؟ و چقدر مي‌توانيم به‌طور مؤثر از عهدة اقتضائات روزمره برآييم؟ (Bar-On, 2006, p.15-35). ميردريکوندي معتقد است هوش هيجاني از عقل جداشدني نيست و بخشي از آن به‌حساب مي‌آيد. هوش هيجاني داراي دو محور اساسي ارتباط درون‌فردي و برون‌فردي است که اين دو محور از محورهاي هفت‌گانة عقل به‌حساب مي‌آيند. وي هوش هيجاني را در يك عبارت كلي‌تر شامل مجموعه‌اي از توانايي‌هاي شناخت، درك و توصيف هيجان‌هاي خود و ديگران و پردازش صحيح آنها به‌منظور ارائۀ واكنش مناسب دانسته ‌است، و بر اين اساس، هوش هيجاني را «شناخت و پردازش صحيح عواطف خود و ديگران به‌نحوي‌كه بتوانيم بر پايۀ آن، رفتاري مبتني‌بر اخلاق، وجدان جمعي و معنويت داشته باشيم»، تعريف مي‌کند (ميردريکوندي، ۱۳۹۰، ص۱۰۲). همان‌گونه كه از تعريف‌هاي يادشده، نمايان است، هوش هيجاني به‌معناي توانايي و مهارتِ شناخت هيجان‌هاي خود و ديگران، بروز هيجان‌ها، كنترل و مديريت آنها و در نهايت، برقراري ارتباط سالم و مناسب با خود و ديگران مي‌باشد؛ لذا تعريف‌ها به‌رغم ظاهر متنوع و متفاوتشان، همگي روي يك محور اساسي تأكيد دارند و آن هم آگاهي از هيجانات، مديريت آنها و برقراري ارتباط اجتماعي مناسب است. با توجه به تعاريف هوش هيجاني در متون روان‌شناسي و مؤلفه‌هايي که براي آن ذکر شده است، کليدواژه‌هاي هوش هيجاني در روان‌شناسي عبارت‌اند از: مهارت‌هاي درون‌فردي، مهارت‌هاي ميان‌فردي، سازگاري، مديريت استرس، کنترل احساسات، تفکر در اعمال خود، خودآگاهي، خودکنترلي، خودانگيزشي، همدلي، روابط مؤثر (حيدري خورميزي، ‌۱۴۰۳، ص۱۱۲).
از منظر علم روان‌شناسي هيجان‌هاي مختلف؛ ازجمله ترس، خشم و غم، نقش مهمي در پاسخ‌هاي رفتاري، سرعت تصميم‌گيري و روابط بين‌فردي دارند. بااين‌حال وقتي هيجان‌ها در زمان نامناسب يا با شدت نامتناسب برانگيخته شوند، مي‌توانند به فرد آسيب بزنند و سلامت روان، روابط اجتماعي و سلامت جسماني او را تهديد کنند. به همين جهت تنظيم مناسب هيجان، اهميت زيادي پيدا مي‌کند (Gross, 2015, p7-15). هوش هيجاني، افزون بر اثر مستقيمي که بر سلامت دارد، واسطۀ شخصيت و سلامت نيز است. با درک هيجان‌هاي خود مي‌توان از ميان مشکلات ماهرانه گذشت و از مشکلات بعدي اجتناب کرد. عکس اين کار يعني سرکوب احساسات به احساس تنش، استرس و اضطراب تبديل مي‌شود. مهارت‌هاي هوش هيجاني توانايي مغز، براي مقابله با اضطراب هيجاني را تقويت مي‌کنند (برادبري و گريوز، ۱۳۹۲، ص30).
از سويي ديگر، در اسلام به هيجان‌هاي انسان و مديريت آن توجه زيادي شده ‌است؛ هيجاناتي همچون محبت شديد به خداوند (بقره: 165)، خوف الهي (انفال: 2)، محبت (فتح: 29)، خشم و کنترل آن (آل‌عمران: 134). جالب آنکه طبق آيات قرآن به نظر مي‌رسد لزوماً کنترل هيجانات ارادي نيست و در برخي موارد افراد با قرار گرفتن در مسير ايمان از کنترل افاضه‌اي و القاي غيبي برخوردار مي‌شوند (علم‌الهدي، 1400، ص۳ـ۳۲).
در آموزه‌هاي ديني به مؤلفه‌هاي هوش هيجاني؛ مانند خودآگاهي، خودمديريتي و تسلط بر نفس، قدرت بروز احساسات و عواطف، قدرت شناخت حالات و هيجانات خود و ديگران، قدرت برقراري ارتباط سالم و سازنده با خود و ديگران، همدلي، مسئوليت‌پذيري اجتماعي، انعطاف‌پذيري، حل مسئله، مديريت استرس، خلق عمومي، شادکامي، خوش‌بيني در مفاهيمي همچون خودشناسي، تواضع، غضب، حب و بغض، حسن خلق، غيرت، صبر، شجاعت و... پرداخته شده است (پورکرمان، 139۵). مؤلف اين مقاله نيز خود پيش‌تر در پژوهشي کيفي مؤلفه‌ها و زيرمؤلفه‌هاي هوش هيجاني قرآن‌بنيان را استخراج کرده است. طبق اين پژوهش، تعريف هوش هيجاني قرآن‌بنيان عبارت است از: «شناخت و پردازش صحيح هيجانات خود و ديگران به‌نحوي‌كه بتوانيم بر پايۀ آن، ارتباط مناسبي با خداوند متعال، خود و ديگران برقرار کنيم». همچنين مؤلفه‌هاي هوش هيجاني قرآن‌بنيان عبارت‌اند از: باورهاي ايماني، کنترل هيجانات بين‌فردي، همدلي، کنترل هيجانات درون‌فردي، تأثيرناپذيري، القائات الهي، مسئوليت‌پذيري ديني و بخشش (حيدري خورميزي، ‌۱۴۰۳، ص۱۱۳).
مقصود از «ساخت پرسش‌نامۀ هوش هيجاني قرآن‌بنيان»، اين است که سنجه‌اي براي اندازه‌گيري هوش هيجاني طراحي گردد؛ به‌نحوي‌‌که تمام ارکانِ اين مفهوم علمي، مبتني‌بر قرآن و سنت باشد. در مورد سنجش هوش هيجاني طبق بررسي‌هاي صورت‌گرفته، دو نوع سنجۀ هوش هيجاني وجود دارد: پرسش‌نامه‌هاي عملکردي و پرسش‌نامه‌هاي خودگزارشي. پرسش‌نامه‌هاي عملکردي پاسخ‌هايي دارد که مي‌توان بر اساس هدف و معيارهاي نمره‌گذاري ازپيش‌تعيين‌شده، آنها را ارزيابي کرد؛ درحالي‌که پرسش‌نامۀ خودگزارشي از افراد مي‌خواهد سطح هوش هيجاني خود را گزارش کنند. پرسش‌نامه‌هاي عملکردي هوش هيجاني عبارت‌اند از: 1. مقياس چند عامل هوش هيجاني؛ 2. آزمون هوش هيجاني ميير ـ سالووي ـ کاروسو؛ 3. مقياس سطوح آگاهي هيجاني. پرسش‌نامه‌هاي خود‌گزارشي عبارت‌اند از: 1. آزمون هوش هيجاني بار ـ آن؛ 2. مقياس صفت فراخلقي؛ 3. پرسش‌نامۀ خودگزارشي شاته؛ 4. مقياس ناتواني تشخيص و توصيف هيجانات تورنتو 20؛ 5. مقياس هوش هيجاني وانگ؛ 6. آزمون هوش هيجاني برادبري و گريوز (حسن‌زاده و ساداتي، ۱۴۰۰، ص۹۰ـ۱۰۱).
بسياري از سازه‌ها و مقياس‌هاي موجود در روان‌شناسي معاصر مربوط به کشورها و فرهنگ‌هاي توسعه‌يافته ‌است که در برخي موارد به شکل بنيادي با ساير فرهنگ‌ها، به‌ويژه فرهنگ‌هايي که شالودۀ اساسي آنها بر دين و آموزه‌هاي ديني قرار دارد، تفاوت‌هاي زيادي دارد، که ازجمله اين سازه‌ها و مقياس‌ها، هوش هيجاني و پرسش‌نامۀ مرتبط با آن است. پرسش‌نامۀ هوش هيجاني مورد تأکيد در اين پژوهش، پرسش‌نامۀ هوش هيجاني قرآن‌بنيان است که با هوش هيجاني در روان‌شناسي متفاوت است؛ زيرا هوش هيجاني قرآن‌بنيان جهت و مسير الهي داشته و شامل ارتباط با خود، خداوند و ديگران بوده و نگاه دنيايي آخرتي در مديريت دروني و بيروني هيجانات و روابط لحاظ شده ‌است که در هوش هيجاني مبتني‌بر روان‌شناسي معاصر به آنها پرداخته نشده ‌است؛ مضاف بر آنکه تا کنون پرسش‌نامه‌اي جهت سنجش هوش هيجاني مطابق با آموزه‌هاي ديني ساخته نشده ‌است. بنابراين تدوين پرسش‌نامۀ سنجش هوش هيجاني بر اساس مباني نظري قرآن کريم از ضرورت کافي برخوردار بود؛ ازاين‌رو هدف پژوهش حاضر ساخت پرسش‌نامۀ هوش هيجاني قرآن‌بنيان و بررسي ويژگي‌هاي روان‌سنجي آن قرار داده شد.
روش پژوهش
ازآنجاکه محصول اين پژوهش تهيه و ارائۀ پرسش‌نامۀ سنجش هوش هيجاني قرآن‌بنيان است، پايايي و رواسازي آن به‌صورت توصیفی از نوع پیمایشی انجام شد. مؤلفه‌هاي اين پژوهش چنان‌که گفته شده،‌ مبتني‌بر پژوهش سابق مؤلف اين مقاله بوده و عبارت‌اند از: باور ايماني، هيجانات بين‌فردي، همدلي، کنترل، هيجانات درون‌فردي، تأثيرناپذيري، القائات الهي (کنترل افاضه‌اي)، مسئوليت‌پذيري، القائات شيطاني، بخشش. همچنين جامعۀ آماري اين پژوهش مردان و زنان بالاي 20 سال از شهرهاي قم، تهران، اصفهان، مشهد و يزد بودند. در اين پژوهش از روش نمونه‌گيري در دسترس (Convenience sampling) استفاده شده ‌است. اين روش از انواع نمونه‌گيري‌هاي غيراحتمالي است كه بايد آن را با احتياط به‌كار برد (بليکي، ۱۳۹۵، ص267).
در اين پژوهش از روش آمار توصيفي و آمار استنباطي براي تجزيه‌وتحليل اطلاعات به‌دست‌آمده استفاده ‌شد و سؤال‌هاي پژوهش مورد بررسي قرار گرفت. براي بررسي روايي محتوا نظر کارشناسان از محاسبۀ ضريب نسبي روايي محتوا (CVR) و شاخص روايي محتوا (CVI) استفاده شد. با توجه به تعداد داوران (15 نفر) مقدار بررسي شاخص روايي محتوا (CVI) نبايد کمتر از 79/0 و ضريب نسبي روايي محتوا (CVR) نبايد کمتر از 49/0 باشد. براي بررسي روايي سازه از طرح تحليل عاملي اکتشافي بهره گرفته شد. نهايتاً براي بررسي پايايي پرسش‌نامه از روش همساني دروني (آلفاي کرونباخ) و براي تجزيه‌وتحليل داده‌ها از نرم افزارSPSS  استفاده شد.
روش اجراي پژوهش
بدين منظور مراحل ذيل به‌صورت عملي طي شد:
مرحلۀ اول، طراحي سؤال براي نشانگرها: براي سنجش هريک از نشانگرها تعدادي گويه ساخته شد که در نهايت پرسش‌نامه با 153 گويه تهيه گرديد؛
مرحلۀ دوم، ارزيابي روايي محتواي گويه‌ها: بعد از تهيۀ 153 گويه براي سنجش 9 مؤلفه، به‌منظور بررسي روايي محتوا، فرم مربوطه تهيه و در اختيار كارشناسان قرار گرفت؛
مرحلۀ سوم، ارزيابي پايايي پرسش‌نامه (اجراي پايلوت): اين مرحله بر مشارکت‌کنندگان، با سطح تحصيلات متفاوت و بر نمونه‌اي 93 نفره از جامعۀ آماري اجرا شد؛
مرحلۀ چهارم، ارزيابي روايي سازه: براي بررسي روايي سازه و برآورد پارامترهاي گويه‌ها، پرسش‌نامۀ نهايي (143 سؤالي) در اختيار نمونة گستردة پژوهش قرار گرفت.
بعد از اجراي پرسش‌نامه، اطلاعات 840 پرسش‌نامه که به‌صورت کامل پر شده بودند مورد تجزيه‌وتحليل قرار گرفت. پرسش‌نامه‌هايي که به‌صورت ناقص پر شده بودند از تحليل کنار گذاشته شدند. بررسي روايي سازة پرسش‌نامه به محقق در تعيين ساختار عاملي پرسش‌نامه کمک مي‌کند. يکي از روش‌هاي برآورد روايي سازه، استفاده از روش آماري تحليل عاملي (Factor analysis) است. دو کاربرد عمدۀ تحليل عاملي عبارت است از: پرورش آزمون و سازماندهي يا مفهوم‌سازي مجموعه‌اي از اندازه‌گيري‌ها. در پرورش آزمون هدف انتخاب ماده‌هايي است که در نسخۀ نهايي پرسش‌نامه ظاهر مي‌شوند و تعيين اينکه آيا سازۀ مورد سنجش به‌وسيلۀ پرسش‌نامه را مي‌توان به‌وسيلۀ زيرمقياس‌هاي منطقي و ماندني به بهترين وجه اندازه گرفت يا نه؟ عامل‌ها نشان مي‌دهند کدام ماده‌ها به کدام زيرمقياس‌ها مربوط‌اند (ميرز، گامست و گارينو، 1401، ص۵۸).
براي تأييد ساختار عاملي پرسش‌نامه، از تحليل عاملي تأييدي (Confirmatory Factor Analysis) استفاده شد. تحليل عاملي تأييدي روشي است که نشان مي‌دهد چه ميزان گويه‌هاي سنجش يک سازه به‌درستي انتخاب شده‌اند. درواقع در اين روش مشخص مي‌شود آيا سؤالاتي که در يک پرسش‌نامه براي سنجش هر عامل انتخاب شده است، مناسب مي‌باشد يا خير؟ بنابراين تحليل عاملي تأييدي يک ابزار سنجش روايي پرسش‌نامه است و به روايي سازه يا مدل اندازه‌گيري نيز موسوم است (حبيبي و کلاهي، ۱۴۰۱، ص۳۹ـ۶۴).
روش تحليل عاملي تأييدي خود دو دستۀ اصلي دارد: در تحليل عاملي تأييدي مرتبۀ اول (First order confirmatory factor analysis) يا رابطۀ عامل يا عامل‌ها (متغيرهاي پنهان) با گويه‌ها (متغيرهاي مشاهده‌پذير) مورد سنجش قرار مي‌گيرد. در اين روش هيچ‌گونه رابطه‌اي بين متغيرهاي پنهان مورد بررسي قرار نمي‌گيرد. اين نوع مدل اندازه‌گيري صرفاً براي اطمينان از آن است که متغيرهاي پنهان درست اندازه‌گيري شده‌اند. در فاکتور آناليز تأييدي مرتبۀ اول مي‌توان رابطۀ يک عامل با چند گويه يا چند عامل با چند گويه را مورد بررسي قرار داد. در تحليل عاملي تأييدي مرتبۀ دوم (Second order confirmatory factor analysis) يا زماني که يک سازة بزرگ خود از چند متغير پنهان تشکيل شده باشد، استفاده مي‌شود. در اين روش علاوه بر بررسي رابطۀ متغيرهاي مشاهده‌پذير با متغيرهاي پنهان، رابطۀ متغيرهاي پنهان با سازۀ اصلي خود نيز بررسي مي‌شود (حبيبي و کلاهي، ۱۴۰۱، ص۳۹ـ۶۴).
يافته‌هاي پژوهش
يافته‌هاي مرتبط با روايي شاخص روايي محتوا (CVI)، ضريب نسبي روايي محتوا (CVR) و پرسش‌نامۀ هوش هيجاني قرآن‌بنيان بر اساس نظر ۱۵ کارشناس به قرار ذيل بود:
جدول ۱: روايي محتوايي گويه‌هاي پرسش‌نامۀ هوش هيجاني قرآن‌بنيان
ضريب نسبي روايي محتوا
(CVR)    شاخص روايي محتوا
(CVI)    گويه    محتواي استنباطي/ نشانگر    رديف    مؤلفه‌ها
1    1    1.توجه به خدا به من آرامش مي‌دهد.    ياد خداوند و آرامش    1    مؤلفۀ اول: باور ايماني
98/0    87/0    2. خداوند اندوه من را برطرف مي‌کند.    قدرت خداوند و غم و اندوه    2    
1    98/0    3.خداوند همه‌جا همراه من است.    حضور هميشگي خداوند    3    
95/0    91/0    4. ياد خدا موجب مي‌شود قلبم نرم شود.    خدا و نرمي قلب    4    
95/0    89/0    5. خداوند مي‌تواند به من آرامش دهد.    خدا و افزايش تحمل    5    
90/0    86/0    6.خداوند مرا از سختي‌ها نجات مي‌دهد.    خدا و نجات از سختي    6    
93/0    90/0    7. خداوند راه‌گشاي سختي‌هاست.    خدا و نجات از سختي    7    
96/0    1    8. با ياد خدا احساسات مثبت در من بيشتر مي‌شود.    خدا و ايجاد احساس مثبت    8    
91/0    88/0    9. در سختي‌هاي زندگي به خدا پناه مي‌برم.    پناهگاه بودن خداوند    9    
1    95/0    10.وقتي نگران مي‌شوم، توسل به خدا و اهل‌بيت حالم را خوب مي‌کند.    درخواست از خداوند و احساس مثبت    10    
85/0    82/0    11. احساس مي‌کنم خداوند در همۀ لحظات زندگي من حضور دارد.    حضور خدا در سختي‌ها    11    
1    97/0    12. معتقدم خداوند غم و اندوه را از دل من برمي‌دارد.    قدرت فوق بشري خداوند    12    
84/0    80/0    13. حتي در موقعيت‌ دشوار هم، با ياد خدا آرام مي‌شوم.    دشواري‌هاي زندگي و ياد خدا    13    
1    1    14. در حل مشکلات،‌ خداوند را پشتوانه خوبي مي‌دانم.    توکل به خدا    14    
1    95/0    15. در وسوسه‌هاي شيطاني به خداوند توکل مي‌کنم.            
85/0    93/0    16. چون خدا همراه من است نگران نمي‌شوم.    کنترل هيجانات منفي و باور به خدا    15    
91/0    89/0    17. معتقدم خداوند به انسان عزت مي‌دهد و مردم نقشي در آن ندارند.    عزت و خداوند    16    
95/0    90/0    18. چون عزت دست خداست، رفتار ديگران من را محزون نمي‌کند.            
1    1    19. به رحمت خدا اميد دارم.    اميد به رحمت خداوند    17    
94/0    89/0    20. بعد از انجام عبادت احساس خوشحالي مي‌کنم.    انجام اعمال ديني و احساس خوشحالي    18    
99/0    96/0    21. با وجود خدا احساس تنهايي نمي‌کنم.    همراهي خدا و کاهش احساسات منفي ناشي از تنهايي و طرد    19    
1    95/0    22. عمل به دستورات الهي موجب مي‌شود استرس نداشته باشم.    عمل به رفتارهاي ديني و دوري هيجان منفي    20    
1    1    23. ايمان به خداوند احساس خوبي به من مي‌دهد.    خداوند و احساسات مثبت    21    
94/0    88/0    24.. اعتقاد به خدا باعث مي‌شود در مشکلات و رويدادهاي ناگوار، هيجانات خود را کنترل کنم.            
85/0    90/0    25. نماز خواندن به من آرامش مي‌دهد.    نماز و دور شدن ترس و حزن    22    
1    95/0    26. ديدن آيات الهي من را خوشحال مي‌کند.    توجه به نشانه‌هاي خداوند و احساس مثبت    23    
89/0    98/0    27 .دعا کردن در سختي‌ها، حس خوبي به من مي‌دهد.    توانايي خداوند در حل مشکلات و ايجاد احساس مثبت    24    
1    94/0    28. خودم را تسليم خداوند مي‌دانم.    تسليم خدا بودن و دوري ترس و غم    25    
86/0    86/0    29. قرآن خواندن، نگراني‌ من را کم مي‌کند.    ارتباط با خداوند و کم شدن نگراني و غم    26    
1    99/0    30. نعمت‌هاي الهي من را شاد مي‌کند.    ديدن نعمت‌هاي الهي و احساس خوب    27    
97/0    91/0    31. اگر به دستور خدا عمل کنم خدا از من محافظت مي‌کند.    باور به امنيت‌دهنده بودن خداوند    28    
88/0    89/0    32 .ياد گرفته‌‌ام، فقط از خدا بترسم.    ترش از خدا و عذاب اخروي نه مردم    29    
1    1    33. در مقابل افراد زورگو، به خدا توجه مي‌کنم.    افراد زورگو و توانمندي در توجه به خدا و درخواست از او    30    
95/0    93/0    34. آينده اميدبخش است.    باور به آيندۀ خوب    31    
98/0    95/0    35. از خدا مي‌خواهم، تحمل من را بالا ببرد.    درخواست از خداوند جهت بالا بردن تحمل    32    
1    97/0    36. وقتي مي‌دانم آينده روشن است، مضطرب نمي‌شوم.    علم و آگاهي به توانايي خدا الهام و وحي الهي    33    
95/0    93/0    37. آگاهي به آينده، موجب مي‌شود راحت‌تر با سختي‌ها کنار بيايم.            
89/0    85/0    38. چون خداوند روزي‌دهنده ‌‌است، مشکلات اقتصادي من را ناراحت نمي‌کند.    روزي‌دهنده بودن خدا    34    
89/0    98/0    39 .ديگران من را آدم کينه‌توزي مي‌دانند.    غضب، بخشش، کينه‌توزي    35    مؤلفۀ دوم: هيجانات بين فردي
1    94/0    40. اگر کسي در حق من بدي کند تلافي مي‌کنم.    تلافي کردن يا عفو و گذشت    36    
1    97/0    41. از جريحه‌دار کردن احساسات ديگران خودداري مي‌کنم.            
1    99/0    42.هنگامي که مي‌فهمم ديگران پشت سر من حرف نامناسب مي‌زنند، ناراحت مي‌شوم.    اندوهگين شدن از حرف مردم    37    
89/0    98/0    43. براي پيشرفت بيشتر، خودم را با دوستانم مقايسه مي‌کنم.    مقايسۀ مثبت يا منفي خود با ديگران    38    
94/0    88/0    44. از داشته‌هايم راضي هستم.            
85/0    90/0    45. احساس مي‌کنم من به ديگران بيشتر نياز دارم، تا اينکه ديگران به من.            
1    95/0    46. از مقايسۀ دارايي‌هاي خود با ديگران متنفرم.            
89/0    98/0    47. به زرق و برق زندگي در دنيا گرفتار شده‌‌ام و اضطراب دارم.    ترجيح دنيا بر آخرت    39    
1    94/0    48. دنيا مزرعۀ آخرت است؛ بنابراين دارايي‌هاي دنيايي من را مغرور نمي‌کند.            
1    97/0    49. با رويگرداني از مردم، ناراحتي خود را به آنها نشان مي‌دهم.    رويگرداني از مردم    40    
1    99/0    50. نمي‌توانم کساني که در حق من بدي کرده‌اند، را ببخشم.    غمگين نشدن از توطئه، تکذيب و انکار    41    
97/0    91/0    51. دوستانم به‌راحتي نظرات مخالف خود را با من در ميان مي‌گذارند.            
88/0    89/0    52. از اينکه ديگران در مورد من توطئه کنند يا من را تکذيب کنند، غمگين نمي‌شوم.            
1    1    53. از اينکه ديگران من را خوب ارزيابي نکنند، نگران هستم.    عدم توجه به نظرات ديگران عدم ترس از مردم    42    
95/0    93/0    54. وقتي چيزي را از دست دهم، نمي‌توانم احساسات خودم را کنترل کنم.    غمگين شدن هنگام از دست دادن    43    
98/0    95/0    55. مي‌توانم احساسات منفي حاصل از کمبودهاي زندگي را تحمل کنم.            
1    98/0    56. با از دست دادن نعمت‌هاي دنيا، به‌اندازه غمگين مي‌شوم.            
95/0    91/0    57. وقتي چيزي را دوست داشته باشم؛ جدايي از آن، من را مضطرب مي‌کند.    کنترل هيجان منفي ناشي از گذشتن از محبوب    44    
95/0    89/0    58. از رفتار و حرف‌ نامناسب ديگران، ناراحت مي‌شوم.    صبر بر آزار و اذيت ديگران (مخالفين)    45    
90/0    86/0    59. در مقابل نيرنگ‌ مخالفينم، نمي‌توانم صبوري کنم.    عدم صبر بر آزار و اذيت ديگران (مخالفين)    46    
93/0    90/0    60. در انجام امور مختلف به ديگران وابسته هستم.    تکيه‌گاه و حامي داشتن    47    
96/0    1    61. اينکه يک نفر حامي من باشد، حس خوبي به من مي‌دهد.            
91/0    88/0    62. در کنار افرد مخاف با من، حضور يک فرد حامي نگراني من را کاهش مي‌دهد.            
1    95/0    63. رويارويي با مسائل ناخوشايند برايم مشکل است.    نحوۀ برخورد با رويدادهاي ناخوشايند    48    
85/0    82/0    64. ديگران مي‌گويند؛ اينکه به حق و حقوق خود راضي هستم، خيلي خوب است.            
1    98/0    65. وقتي از ديگران ناراحتم، برايم مهم نيست رفتارهايي از من سر بزند، که باعث ناراحتي آنها شود.    رويگرداني از مردم    49    
95/0    91/0    66. رفتارم باعث مي‌شود که ديگران را از خودم برنجانم.    پاسخ هيجان مثبت با هيجان مثبت    50    
95/0    89/0    67. با دوستان رابطة صميمي برقرار مي‌کنم.            
90/0    86/0    68. شاد بودن در کنار انسان هاي معنوي برايم سخت است.    ياد خدا و ايجاد هيجان مثبت    51    
93/0    90/0    69. با ديدن نشانه‌‌هاي الهي نگران مي‌شوم.    نشانه‌هاي الهي و هيجان مثبت يا منفي    52    
96/0    1    70. هنگام کار کردن با ديگران، پيرو افکار آنها هستم، تا ناراحت نشوند.    مبناي خوشحالي و ناراحتي در ارتباط    53    
91/0    88/0    71. وقتي ديگران کار بدي انجام ميدهند ناراحت مي‌شوم.            
1    99/0    72. کمک کردن به ديگران را دوست دارم.    فهم ديگران و مهربان بودن با آنها    54    مؤلفۀ سوم: همدلي
97/0    91/0    73. از کمک کردن به ديگران خوشحال مي‌شوم.    انفاق و کمک مالي به ديگران    55    
88/0    89/0    74. وقتي به ديگران کمک مي‌کنم منتي بر آنها نمي‌گذارم.            
1    1    75. از خوبي کردن در حق ديگران لذت مي‌برم.    احسان به ديگران    56    
95/0    93/0    76. امور اجتماعي نادرستي که انجام مي‌دهم، من را نگران مي‌کند.            
98/0    95/0    77. ديگران مي‌گويند، مهربان هستم.    برخورد تند يا مهربانانه    57    
1    98/0    78. به نظر ديگران من فردي اجتماعي هستم.            
95/0    91/0    79.کمک کردن به ديگران را دوست دارم.    مسئوليت‌پذيري در قبال ديگران    58    
95/0    89/0    80. مراقب روابط صميمانه‌ام با ديگران هستم.            
1    99/0    81 .به‌خوبي با ديگران همراهي مي‌کنم.    همراهي با ديگران    59    
89/0    98/0    82. ديدن رنج ديگران برايم سخت است.    احساس غمگيني بخاطر ديگران    60    
94/0    88/0    83. وقتي مي‌بينم فردي ناراحت هست، از وظايف خود دست مي‌کشم تا او را خوشحال کنم.    انجام عملي براي رفع غمگيني ديگران    61    
85/0    90/0    84. قادر هستم احترام به ديگران را حفظ کنم.    احترام گذاشتن به احساسات ديگران    62    
1    95/0    85. نسبت به احساسات ديگران حساس هستم.    حساس بودن به احساس منطقي مثبت يا منفي ديگران    63    
89/0    98/0    86. هنگامي که عصباني مي‌شوم، مي‌توانم بر خودم مسلط باشم.    مديريت خشم    64    مؤلفة چهارم: کنترل هيجانات درون فردي
1    94/0    87. وقتي ناراحت مي‌شوم، کنترل خود را از دست مي‌دهم.    کنترل يا عدم کنترل هيجان    65    
1    97/0    88. کنترل خشم برايم مشکل است.    سخت يا آسان بودن کنترل خشم    66    
1    99/0    89. بدجوري خشمگين مي‌شوم.            
1    97/0    90. وقتي مردم من را آزار مي‌دهند، هيجانات خودم را کنترل مي‌کنم.    کنترل هيجانات منفي هنگام آزار مردم    67    
1    99/0    91. در مشکلات آرامش خود را حفظ مي‌کنم.    صبر در برابر مشکلات و سختي ها    68    
97/0    91/0    92. مشکلات زندگي، آزمايش الهي است.            
88/0    89/0    93. مي‌دانم در شرايط دشوار، چگونه خود را آرام کنم.    توانايي کنترل شرايط دشوار (با القاي آرامش توسط خدا)    69    
1    1    94. نسبت به احساساتم آگاهي دارم.    شناخت و آگاهي نسبت به هيجانات خود    70    
95/0    93/0    95. هيجاناتم را خوب مي‌شناسم.            
98/0    95/0    96. سعي مي‌کنم ديگران را درک کنم.    توانايي درک شرايط ديگران    71    
1    98/0    97. توانايي تسلط بر شرايط دشوار
را دارم و مضطرب نمي‌شوم.    اعتمادبه‌نفس    72    
95/0    91/0    98. به‌خوبي مي‌توانم احساس ديگران را درک کنم.    توانايي درک احساسات ديگران    73    
1    97/0    99. ديگران به من مي‌گويند، هنگام بحث آرام صحبت کنم.    توانايي کنترل خشم    74    
1    99/0    100. رنگ‌ها تأثير زيادي بر احساسات من دارند.    رنگ زرد و سرور و شادي    75    
97/0    91/0    101. وقتي نعمتي به من داده مي‌شود، خدا را شکر مي‌کنم.    ابراز هيجان در داده‌هاي الهي    76    
89/0    98/0    102. مي‌توانم مخالفتم با ديگران را ابراز نمايم.    ترس از خدا و عدم ترس از ديگران    77    مؤلفۀ پنجم: تاثيرناپذيري
1    94/0    103. به نظرات ديگران توجه نمي‌کنم.            
1    97/0    104. به‌راحتي مي‌توانم افکارم را به ديگران بگويم.    عدم قطع ارتباط با ديگران    78    
1    99/0    105. در مقابل درخواست نامناسب ديگران،
نه گفتن برايم مشکل است.            
1    97/0    106. در مشکلات مي‌توانم از حق خود دفاع کنم.    راضي بودن به حق خود    79    
1    99/0    107. به‌راحتي با ديگران دوست مي‌شوم.    تاب‌آوري و انعطاف    80    
97/0    91/0    108. دوستانم من را آدم شادي مي‌دانند.    ايمان و شادي    81    
88/0    89/0    109. بيشتر اوقات به خودم اطمينان دارم.    اعتمادبه‌نفس    82    
1    1    110. به سختي مي‌توانم احساساتم را
با ديگران در ميان بگذارم.    توانايي ابراز احساس    83    
1    94/0    111. از زندگي‌‌ام راضي هستم.    رضايت از زندگي    84    
1    97/0    112. هنگامي که از ديگران خشمگين مي‌شوم، نمي‌توانم با آنها در اين مورد صحبت کنم.    عدم توانايي ابراز صحيح هيجان    85    
1    99/0    113. در زندگي، احساس آرامش مي‌کنم.    احساس رضايت از زندگي    86    
97/0    91/0    114. خداوند در دل افراد کافر ترس مي‌‌اندازد.    برداشتن کينه/ القاي ترس    87
    مؤلفۀ ششم: القائات الهي(کنترل افاضه‌اي)
88/0    89/0    115. خداوند مي‌تواند ترس را کم يا زياد کند.            
1    1    116. خدا در دل کساني که کافر هستند، ترس مي‌‌اندازد.    القاي ترس    88    
95/0    93/0    117. معتقدم زندگي با مرگ تمام نمي‌شود.    باور به معاد و کنترل هيجان    89    
1    94/0    118. غم در زندگي دنيا طبيعي است.    نجات‌دهنده بودن خدا    90
    
1    97/0    119. خداوند از غم‌‌هاي من بزرگ‌تر است.            
97/0    91/0    120. مؤمنين برتر از همه هستند.    اعتمادبه‌نفس    91    
88/0    89/0    121. افرادي که تسليم خداوند هستند، آرامش دارند.    تسليم خدا بودن    92    
1    1    122. اگر از محبوب‌‌هاي خودم در راه خدا بگذرم خوشحال مي‌شوم.    اثر معامله کردن با خدا    93    
1    94/0    123. خدا دل انسان‌ها را به هم نزديک مي‌کند.    القاي الفت بين قلوب    94    
1    97/0    124. در خواندن نماز جدي هستم و سستي نمي‌کنم.    اقامة نماز    95    مؤلفۀ هفتم: مسئوليت‌پذيري ديني
1    99/0    125. در انجام واجبات کوشا هستم.    انجام واجبات    96    
97/0    91/0    126. انجام کارهاي نيک من را خوشحال مي‌کند.            
88/0    89/0    127. سعي مي‌کنم از انجام گناه خودداري کنم.    دوري و ترک از محرمات و گناهان    97    
97/0    91/0    128. گناه را مي‌شناسم و از آن دوري مي‌کنم.    شناخت گناهان    98    
88/0    89/0    129. به احکام ديني خود مانند نماز و روزه پايبندم.    پايبندي به احکام دين    99    
1    1    130. از دستورات الهي پيروي مي‌کنم.            
1    94/0    131. وقتي كار خلاف دستورات ديني انجام مي‌دهم،
احساس گناه مي‌کنم.    احساس گناه با انجام دادن گناه    100    
1    97/0    132. همچنان‌که به رحمت خدا اميدوارم،
خوف از نافرماني خدا نيز دارم.    ترس از نافرماني خدا    101    
91/0    88/0    133. وقتي افرادي را مي‌بينم که به بايد و نبايد الهي توجهي ندارند، غمگين مي‌شوم.    غيرت ديني داشتن    102    
1    99/0    134. از نافرماني خداوند مي‌ترسم.    ترس از نافرماني خدا    103    
97/0    91/0    135. کاري که برعهده بگيرم کامل انجام مي‌دهم.    پايبندي به تعهدات    104    
88/0    89/0    136. به ديگران کمک مي‌کنم، حتي اگر
کمکم مورد بي‌توجهي قرار بگيرد.            
1    1    137. زندگي بعد از اين دنيا را بيشتر دوست دارم.    ترجيح آخرت بر دنيا    105    
95/0    93/0    138. باور دارم که زندگي دنيا زودگذر است.            
98/0    95/0    139. در انتخاب افراد به  اعتقادات فرد توجه دارم.    ترجيح مؤمن بر غيرمؤمن    106    
89/0    88/0    140. هنگامي که بدون دليل غمگين مي‌شوم، توکل به خدا به من آرامش مي‌دهد.    نجواي شيطان    107    مؤلفة هشتم: القائات شيطاني
82/0    80/0    141. دور شدن از خداوند، من را نگران مي‌کند.    ولايت شيطان و ترس    108    
85/0    79/0    142. دليل اصلي اضطراب من، وسوسة زياد است.    وسوسة شيطان    109    
97/0    91/0    143. گاهي بدون دليل وسوسه مي‌شوم با ديگران دعوا کنم.    القائات شيطاني به دوستانش    110    
88/0    85/0    144. احساس دوري از خداوند، من را آزار مي‌دهد.    در القائات شيطاني به خدا پناه ببر    111    
90/0    80/0    145. وقتي عبادت برايم لذت بخش نيست، به خدا پناه مي‌برم.            
1    99/0    146. در اوج عصبانيت، ديگران را مي‌بخشم.    توانايي بخشش    112    مؤلفۀ نهم: بخشش
97/0    91/0    147. اعتقاد به قيامت باعث‌شده راحت‌ ديگران را ببخشم.    باور به معاد و بخشش    113    
88/0    89/0    148. به حداقل امکانات در زندگي خود راضي هستم.    رضايت از زندگي    114    
1    1    149. سخنان نارواي مردم من را ناراحت نمي‌کند.    توجه به حرف مردم    115    
95/0    91/0    150. گرچه از ديگران ناراحت باشم، ولي سعي مي‌کنم به‌خوبي با ديگران همراهي کنم.            
95/0    89/0    151. از نظرات منفي ديگران نمي‌ترسم.    ترس از مردم    116    
1    99/0    152. ياد مرگ من را از نگراني‌ دنيايي دور مي‌کند.    باور به معاد تسهيل‌کنندة بخشش    117    
89/0    98/0    153. زندگي آخرت را بر زندگي دنيا ترجيح مي‌دهم.    ترجيح دنيا بر آخرت    118    
همان‌طور که مشاهده مي‌شود، گويه‌ها به ‌خاطر اينکه نصاب لازم براي نمرات شاخص روايي محتوايي و شاخص نسبت روايي محتوايي را داشتند، تأييد شده‌اند. براي محاسبۀ CVR هريک از جلسات از فرمول (۱) استفاده مي‌شود:
فرمول ۱:  
در اين فرمول NE تعداد متخصصاني است که به گزينۀ ضروري پاسخ داده‌اند و N تعداد کل متخصصان است. طبق جدول لاوشه ميزان روايي محتوا با توجه به تعداد کل متخصصان، نبايد کمتر از 49/0 باشد (حاجي‌زاده و اصغري، 1394، ص399).
همچنين يافته‌هاي مرتبط با پايايي پرسش‌نامۀ هوش هيجاني قرآن‌بنيان در دو فاز اجراي پايلوت و پرسش‌نامۀ نهايي به اين قرار بود: به‌منظور سنجش پايايي، پرسش‌نامۀ 153 گويه‌اي در نمونۀ 93 نفري اجرا و نتايج تجزيه‌وتحليل شد. پايايي کل پرسش‌نامه با استفاده از آلفاي کرونباخ محاسبه شده ‌است. با بررسي همساني دروني همۀ سؤال‌هاي پرسش‌نامۀ 153 گويه‌اي، سؤال‌هايي که داراي همبستگي پاييني (کمتر از 1/0) با نمرۀ کل بودند، از مجموعه سؤالات کنار گذاشته شد. فراواني نشانگرها و تعداد گويه‌ها در مؤلفۀ اول: باور ايماني با 34 نشانگر و 38 گويه؛ مؤلفۀ دوم: هيجانات بين‌فردي با 19 نشانگر و 33 گويه؛ مؤلفۀ سوم: همدلي با 10 نشانگر و 14 گويه؛ مؤلفۀ چهارم: کنترل هيجانات درون‌فردي با 14 نشانگر و 16 گويه؛ مؤلفۀ پنجم: تأثيرناپذيري با 10 نشانگر و 12 گويه؛ مؤلفۀ ششم: القائات الهي (کنترل افاضه‌اي) با 8 نشانگر و10 گويه؛ مؤلفۀ هفتم: مسئوليت‌پذيري ديني با 12 نشانگر و 16 گويه؛ مؤلفۀ هشتم: القائات شيطاني با 5 نشانگر و 6 گويه و مؤلفۀ نهم: بخشش با 7 نشانگر و 8 گويه مي‌باشد. در مرحلۀ بررسي پايايي پرسش‌نامه، در مجموع 10 گويه در سه مؤلفه به دليل همبستگي پايين نامناسب تشخيص داده شد. گويه‌هاي 140، 141، 142، 143، 144، 145 در مؤلفۀ القائات شيطاني و گويه‌هاي 36 و 37 در مؤلفۀ باورهاي ايماني (الهام و وحي) و گويه‌هاي 100 و 101 در مؤلفۀ کنترل هيجانات درون‌فردي (رنگ زرد و سرور و شادي / ابراز هيجان در داده‌هاي الهي) حذف شدند و 143 گويه براي کل پرسش‌نامه با پايايي (آلفاي کرونباخ) 975/0 مناسب تشخيص داده شد.
براي بررسي پايايي پرسش‌نامۀ نهايي از ضريب آلفاي کرونباخ استفاده شده ‌است. با توجه به سؤال‌هاي پرسش‌نامۀ تهيه‌شده که داراي 143 پرسش است و اينکه براي طرح‌هاي تحليل عاملي حداقل تعداد نمونه پنج برابر تعداد گويه‌ها بايد باشد، تعداد نمونه 840 نفر در نظر گرفته شد، که به‌صورت نمونه در دسترس انتخاب گرديد و حاکي از کفايت نمونه‌برداري است. با بررسي همساني دروني همۀ سؤال‌هاي پرسش‌نامۀ 143گويه‌اي، سؤال‌هايي که داراي همبستگي پاييني (کمتر از 1/0) با نمرۀ کل بودند، از مجموعه سؤالات کنار گذاشته شد. بر اين اساس چهار سؤال (سؤالات 12، 19، 49 و 75) از مجموعه سؤالات کنار گذاشته شد. بر اين اساس مقدار آلفاي کرونباخ کل سؤالات پرسش‌نامه، 97/0 محاسبه شد. ميزان پايايي کل پرسش‌نامه و هريک از عامل‌هاي هشت‌گانه در جدول (2) ارائه شده ‌است.
جدول ۲: پايايي پرسش‌نامه و عامل‌ها بر اساس آلفاي کرونباخ
رديف    نام عامل    ضريب آلفاي کرونباخ    رديف    نام عامل    ضريب آلفاي کرونباخ
1    باور ايماني    96/0    5    تأثيرناپذيري    78/0
2    کنترل هيجانات بين‌فردي    85/0    6    القائات الهي    72/0
3    همدلي    81/0    7    مسئوليت‌پذيري ديني    84/0
4    کنترل هيجانات درون‌فردي    85/0    8    بخشش    74/0
هوش هيجاني قرآن‌بنيان    97/0            
ضريب آلفاي کرونباخ براي کل سازه، 97/0 است، که نشان‌دهندۀ ميزان اعتبار مناسب پرسش‌نامه است؛ همچنين براي عوامل، ضريب آلفاي کرونباخ بين 72/0 تا 96/0 است، که از حداقل مقدار مورد پذيرش براي اعتبار (7/0) بيشتر است؛ بنابراين عوامل نيز از اعتبار لازم برخوردارند.
همچنين جهت ارزيابي روايي سازة پرسش‌نامه و برآورد پارامترهاي گويه‌ها، پرسش‌نامۀ 143 گويه‌اي اصلاح‌شده در مرحلۀ قبل، توسط نمونه‌اي 840 نفري از جامعۀ آماري اجرا شد. بدين منظور حدود 950 پرسش‌نامه در ميان نمونۀ آماري توزيع گرديد؛ پس از جمع‌آوري پرسش‌نامه‌ها به دليل عدم مشارکت برخي از آنها و حذف پرسش‌نامه‌هاي ناقص، 840 پرسش‌نامه باقي ماند که براي بررسي روايي سازه از تحليل عاملي تأييدي استفاده شده ‌است. تحليل عاملي تأييدي مرتبۀ اول هريک از مؤلفه‌‌هاي هشت‌گانه و تحليل عاملي تأييدي مرتبۀ اول همۀ مؤلفه‌‌ها و تحليل عاملي تأييدي مرتبۀ دوم سازة هوش هيجاني قرآن‌بنيان به‌صورت مجزا ارائه شده ‌است.
تحليل عاملي تأييدي مرتبة اول همة مؤلفه‌‌ها
نمودار (۱) مدل اندازه‌گيري مؤلفۀ «باور ايماني» در حالت اعداد معنادار را نشان مي‌دهد. با توجه به خروجي اين نمودار، ضرايب به‌دست‌آمده براي 32 گويه‌ معنادار بود و گويه‌هاي 114، 94، 6، 111 حذف شدند.
نمودار ۱: مقادير t تحليل عاملي تأييدي مرتبۀ اول مؤلفۀ «باور ايماني»
محاسبۀ شاخص‌هاي مناسبت مدل اندازه‌گيري مؤلفۀ «باور ايماني» (جداول 1ـ3) نشان مي‌دهد كه تحليل عاملي تأييدي، از برازش خوبي برخوردار است.
همچنين نمودار (۲) مدل اندازه‌گيري مؤلفۀ «کنترل هيجانات بين‌فردي» در حالت اعداد معنادار را نشان مي‌دهد. با توجه به خروجي اين نمودار، ضرايب به‌دست‌آمده براي 19 گويه‌ معنادار بوده و گويه‌هاي 138، 77، 132، 130، 27، 14، 10، 37، 19، 126، 49، 100، 127 و 12 حذف شدند.
نمودار۲: مقادير t تحليل عاملي تأييدي مرتبۀ اول مؤلفۀ «کنترل هيجانات بين‌فردي»
محاسبۀ شاخص‌هاي مناسبت مدل اندازه‌گيري مؤلفۀ «کنترل هيجانات بين‌فردي» نشان مي‌دهد كه تحليل عاملي تأييدي، از برازش خوبي برخوردار است.
همچنين نمودار (3) مدل اندازه‌گيري مؤلفۀ «همدلي» در حالت اعداد معنادار را نشان مي‌دهد. با توجه به خروجي اين نمودار، ضرايب به‌دست‌آمده براي 10 گويه‌ معنادار بوده و گويه‌هاي 121، 36، 29 و 2 حذف شدند.
نمودار ۳: مقادير t تحليل عاملي تأييدي مرتبۀ اول مؤلفۀ «همدلي»
محاسبۀ شاخص‌هاي مناسبت مدل اندازه‌گيري مؤلفۀ «همدلي» نشان مي‌دهد كه تحليل عاملي تأييدي، از برازش خوبي برخوردار است.
همچنين نمودار (۴) مدل اندازه‌گيري مؤلفۀ «کنترل هيجانات درون‌فردي» در حالت اعداد معنادار را نشان مي‌دهد. با توجه به خروجي اين نمودار، ضرايب به‌دست‌آمده براي 11 گويه‌ معنادار بود و گويه‌هاي 116، 81 و 80 حذف شدند.
نمودار ۴: مقادير t تحليل عاملي تأييدي مرتبۀ اول مؤلفۀ «کنترل هيجانات درون‌فردي»
محاسبۀ شاخص‌هاي مناسبت مدل اندازه‌گيري مؤلفۀ «کنترل هيجانات درون‌فردي» نشان مي‌دهد كه تحليل عاملي تأييدي، از برازش خوبي برخوردار است.
همچين نمودار (۵) مدل اندازه‌گيري مؤلفۀ «تأثيرناپذيري» در حالت اعداد معنادار را نشان مي‌دهد. با توجه به خروجي اين نمودار، ضرايب به‌دست‌آمده براي 10 معنادار بوده و گويه‌هاي 75 و 104 حذف شدند.
نمودار ۵: مقادير t تحليل عاملي تأييدي مرتبۀ اول مؤلفۀ «تأثيرناپذيري»
محاسبۀ شاخص‌هاي مناسبت مدل اندازه‌گيري مؤلفۀ «تأثيرناپذيري» نشان مي‌دهد كه تحليل عاملي تأييدي، از برازش خوبي برخوردار است.
همچنين نمودار (۶) مدل اندازه‌گيري مؤلفۀ «القائات الهي» در حالت اعداد معنادار را نشان مي‌دهد. با توجه به خروجي اين نمودار، ضرايب به‌دست‌آمده براي 7 گويه‌ معنادار بوده و گويه‌هاي 72، 38 و 79 حذف شدند.
نمودار ۶: مقادير t تحليل عاملي تأييدي مرتبۀ اول مؤلفۀ «القائات الهي»
محاسبۀ شاخص‌هاي مناسبت مدل اندازه‌گيري مؤلفۀ «القائات الهي» نشان مي‌دهد كه تحليل عاملي تأييدي، از برازش خوبي برخوردار است.
همچنين نمودار (۷) مدل اندازه‌گيري مؤلفۀ «مسئوليت‌پذيري ديني» در حالت اعداد معنادار را نشان مي‌دهد. با توجه به خروجي اين نمودار، ضرايب به‌دست‌آمده براي 11 گويه‌ معنادار بوده و گويه‌هاي 69، 125، 101، 51 و 134 حذف شدند.
نمودار ۷: مقادير t تحليل عاملي تأييدي مرتبۀ اول مؤلفۀ «مسئوليت‌پذيري ديني»
محاسبۀ شاخص‌هاي مناسبت مدل اندازه‌گيري مؤلفۀ «مسئوليت‌پذيري ديني» نشان مي‌دهد كه تحليل عاملي تأييدي، از برازش خوبي برخوردار است.
همچنين نمودار (۸) مدل اندازه‌گيري مؤلفۀ «بخشش» در حالت اعداد معنادار را نشان مي‌دهد. با توجه به خروجي اين نمودار، ضرايب به‌دست‌آمده براي 7 گويه‌ معنادار بوده و گويۀ 106 حذف شد.
نمودار ۸: مقادير t تحليل عاملي تأييدي مرتبۀ اول مؤلفۀ «بخشش»
محاسبۀ شاخص‌هاي مناسبت مدل اندازه‌گيري مؤلفۀ «بخشش» نشان مي‌دهد كه تحليل عاملي تأييدي، از برازش خوبي برخوردار است.
تحليل عاملي تأييدي مرتبۀ دوم سازۀ هوش هيجاني قرآن‌بنيان
تحليل عاملي مرتبۀ دوم سازۀ هوش هيجاني قرآن‌بنيان با استفاده از 107 سؤالي که در تحليل عاملي مرتبۀ اول مؤلفه‌ها مورد تأييد قرار گرفتند، بررسي شد. با توجه به خروجي اين نمودار، ضرايب به‌دست‌آمده براي همۀ گويه‌ها معنادارند.
جدول۳: شاخص‌هاي برازش مدل تحليل عاملي مرتبۀ دوم سازۀ هوش هيجاني قرآن‌بنيان
رديف    شاخص مناسبت مدل    ارزش‌هاي مورد انتظار (سفارش‌شده)    ارزش‌هاي محاسبه‌شدة مدل    وضعيت
1    AGFI    9/0 و بيشتر    98/0    مطلوب
2    IFI    9/0 و بيشتر    95/0    مطلوب
3    CFI    9/0 و بيشتر    95/0    مطلوب
4    RMSEA    پايين‌تر از 08/0    077/0    مطلوب
6    x^2/df    کوچک‌تر از 3    76/2    مطلوب
محاسبۀ شاخص‌هاي مناسبت مدل اندازه‌گيري سازۀ هوش هيجاني قرآن‌بنيان نشان مي‌دهد كه تحليل عاملي تأييدي، از برازش خوبي برخوردار است.
ضريب همبستگي مؤلفه‌هاي هوش هيجاني قرآن‌بنيان
ماتريس همبستگي بين مؤلفه‌هاي و نمرۀ کل هوش هيجاني قرآن‌بنيان، در جدول ذيل ارائه شده ‌است.
جدول 4: آمارهاي توصيفي و ضرايب همبستگي مؤلفه‌هاي هوش هيجاني قرآن‌بنيان
    1    2    3    4    5    6    7    8
باور ايماني    1                            
کنترل هيجانات بين‌فردي    **342/0    1                        
همدلي    **561/0    **137/0    1                    
کنترل هيجانات درون‌فردي    **464/0    **535/0    **379/0    1                
تأثيرناپذيري    **433/0    **417/0    **373/0    **541/0    1            
القائات الهي    **614/0    **230/0    **436/0    **364/0    **309/0    1        
مسئوليت‌پذيري ديني    **715/0    **305/0    **505/0    **453/0    **387/0    **572/0    1    
بخشش    **589/0    **402/0    **449/0    **582/0    **449/0    **520/0    **578/0    1
هوش هيجاني قرآن‌بنيان    **870/0    **599/0    **645/0    **729/0    **651/0    **667/0    **777/0    **755/0
** همبستگي معني‌دار در سطح 01/0
همان‌گونه که در جدول فوق مشاهده مي‌شود، ضرايب همبستگي بين همۀ مؤلفه‌هاي هوش هيجاني در سطح 1/0 معني‌دار است.
نتيجه‌گيري
در مطالعۀ حاضر تلاش شد که بر اساس چارچوبي نظري و مؤلفه‌هاي هوش ‌هيجاني قرآن‌بنيان، پرسش‌نامۀ سنجش آن تهيه گردد. ويژگي‌هاي روان‌سنجي اين پرسش‌نامه با روش پيمايشي به‌دست آمد. در روايي سازه به روش همساني دروني، همبستگي هرکدام از سؤالات پرسش‌نامة نهايي با نمرۀ کل پرسش‌نامه معنادار بود. سؤال‌هايي که داراي همبستگي پاييني (کمتر از 1/0) با نمرۀ کل بودند، از مجموعه سؤالات کنار گذاشته شدند.
به‌منظور بررسي روايي سازه از تحليل عاملي تأييدي مرتبۀ اول و دوم استفاده شده است. در بخش اول با استفاده از تحليل عاملي تأييدي مرتبۀ اول روايي هريک از عوامل هشت‌گانه بررسي شد و به تأييد رسيد. در بخش دوم با استفاده از تحليل عاملي تأييدي مرتبۀ دوم برازش همۀ گويه‌ها و عامل‌ها به‌منظور سنجش سازۀ هوش هيجاني قرآن‌بنيان بررسي شد. ضرايب به‌دست‌آمده براي همة گويه‌ها معنادار بودند. همچنين به‌منظور بررســي اعتبار پرسش‌نامۀ ضريب آلفاي کرونباخ کل سؤالات پرسش‌نامه 97/0 محاسبه شد، که نشان‌دهندۀ پايايي همساني دروني اين مقياس است. همچنين براي عوامل، ضريب آلفاي کرونباخ بين 72/0 تا 96/0 است، که از حداقل مقدار مورد پذيرش براي اعتبار (7/0) بيشتر است. ضريب آلفاي کرونباخ براي ۸ عامل اين مقياس عبارت است از: باور ايماني (96/0)، کنترل هيجانات بين‌فردي (85/0)، همدلي (81/0)، کنترل هيجانات درون‌فردي (85/0)، تأثيرناپذيري (78/0)، القائات الهي (72/0)؛ بنابراين پرسش‌نامۀ هوش ‌هيجاني قرآن‌بنيان از اعتبار و روايي لازم براي سنجش اين عوامل برخوردار است.
تا کنون پرسش‌نامه‌اي جهت سنجش هوش هيجاني مطابق با آموزه‌هاي ديني ساخته نشده ‌است، اما پرسش‌نامۀ تدوين‌شده در برخي از مؤلفه‌ها با تحقيقاتي که انجام شده همسو و مشترک است. برخي از پژوهش‌هاي انجام‌شده در اين حوزه عبارت‌اند از: قاضي‌زاده (1396) در خصوص شاخص‌هاي ارتباط مطلوب با مردم، نحوۀ مديريت خشم، ترس، راهبردهاي کاهش حزن و اندوه، شناخت خود، همدلي و همياري با مردم، تصميم‌گيري و حل مسئله، خداميان آراني و ديگران (1401) در راهبردهاي تنظيم هيجان درون‌فردي؛ يعني اذكار خاص دعا، استغفار، تغذيه، رفاقت، نظافت و نماز، شاکر حکيم و شريفي (1399) در بعد شناختي؛ بينش صحيح نسبت به خدا، خود، ديگران و هستي در بعد رفتاري مراقبه، مشارطه و محاسبه، توجه گرداني، انجام تمرينات آرامش‌بخشي، انجام امور معنوي؛ در حيطۀ محيطي شناسايي عوامل محيطي برانگيزانندۀ هيجانات منفي و تغيير آن، قرار گرفتن در محيط آرام‌بخش، زيباسازي محيط زندگي و همنشيني با صالحان، تمسکي (۱۳۹۵) در چهار مؤلفۀ آگاهي بر هيجان‌ها، موقعيت‌شناسي، اظهار هيجاني مناسب و کنترل هيجان، زيوري (1398) که به بررسي مؤلفه‌هاي هوش هيجاني در آموزه‌هاي ديني پرداخته، سيفعلي‌ئي و ديگران (1401) که براي مديريت هيجان به صبر، كظم غيظ، بخشش، شکايت به خدا؛ و در موانع به رفتار با غيظ، کم‌طاقتي و شادي به غير حق پرداخته و آل سعدي ثاني (1399) که خصوصيات و ويژگي‌هاي هوش هيجاني از منظر اسلام مطرح کرده ‌‌است.
نتيجۀ پژوهش نشان داد که سه عامل باور و اعتقادات ايماني، القائات الهي يا کنترل افاضه‌اي و مسئوليت‌پذيري ديني در پژوهش‌هاي ديگر مطرح نشده ‌است. بنابراين مي‌توان گفت که يکي از دستاوردهاي پژوهش حاضر اين است که پرسش‌نامۀ هوش هيجاني قرآن‌بنيان سنجه‌اي نيز براي اندازه‌گيري ادراکات هيجاني هنگامي که منشأ القاي هيجان از سوي خداوند باشد را نيز در اختيار قرار مي‌دهد.